Баспасөз беттеріндегі деректану

ҚЫЗЫЛОРДА ОБЛЫСЫ ШИЕЛІ АУДАНЫ

ТАҚЫРЫБЫ:

Баспасөз

беттеріндегі деректану

СЕКЦИЯСЫ: ТАРИХ, ӨЛКЕТАНУ, ЭТНОМӘДЕНИЕТ

ОРЫНДАУШЫ: ДҮЙСЕНБЕКОВА СӘБИРА СЕЙТХАНҚЫЗЫ

МЕКТЕБІ: №153 Ш. ЕСЕНОВ АТЫНДАҒЫ ОРТА МЕКТЕП

СЫНЫБЫ: 10 СЫНЫП

ЖЕТЕКШІСІ: БИТАЕВА САЛТАНАТ ЕСЕНГЕЛДІҚЫЗЫ

ТАРИХ ПӘНІНІҢ МҰҒАЛІМІ

2020 жыл, наурыз

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ……………………………………………………………………….. 2-бет.

І. ҚАЗАҚ БАСПАСӨЗ БАСЫЛЫМДАРЫНЫҢ ПАЙДА БОЛУЫ,

АЛҒЫШАРТТАРЫ ЖӘНЕ ТАРИХИ ЖАҒДАЙЫ……………………4-бет.

І. 1. ҚАЗАҚ БАСПАСӨЗІНІҢ ДАМУЫ….......................………………..6-бет.

І. 2. «АЙҚАП» ЖУРНАЛЫНЫҢ ТАРИХИ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ...…… 6-бет.

І. 3. «ҚАЗАҚ» ГАЗЕТІ - БАСПАСӨЗ ТАРИХЫ…………………………..9-бет.

ІІ. ҚАЗАҚ БАСПАСӨЗІ ТАРИХЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУ МӘСЕЛЕЛЕРІ…..13-бет.

ІІ. 1. ҚАЗАҚ БАСПАСӨЗІ: ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫНЫҢ ДЕРЕК КӨЗІ

(«АЙҚАП» ЖУРНАЛЫ; «ҚАЗАҚ» ГАЗЕТІ)………………………………15-бет.

ІІ. 2. ҰЛТТЫҚ БАСЫЛЫМДАР ТАРИХЫНЫҢ БҰРМАЛАНУЫ……18-бет.

ІІ. 3. ХХ ғғ. 20-30 жж. ҚАЗАҚ МЕРЗІМДІ БАСПАСӨЗІНДЕ ҚАЗАҚ

ЗИЯЛЫЛАРЫНЫҢ ҰЛТШЫЛ РЕТІНДЕ АЙЫПТАЛУЫ…........….20-бет.

ҚОРЫТЫНДЫ………………………………………………………………...24-бет.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН СІЛТЕМЕЛЕР МЕН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ……25-бет.

КІРІСПЕ

Бүгінгі таңда тәуелсіз Қазақстан тарихы ғылымының алдында тұрған негізгі міндет - отандық тарихымызды объективті тұрғыдан қайта қарап, іргетасын қайтадан қалау болып отыр. Өйткені, соңғы уақытқа дейін саясаттың құралы ретінде пайдаланып, өзінің тікелей міндетін атқаруға енді ғана мүмкіндік алған тарих ғылымын шынайы, ғылыми тұрғыдан қайта жазу қажеттілігі айқын сезілуде.

ХХ ғасырдың басына қарай Қазақстанда ұлттық қазақ зиялыларының қалыптасу үрдісі жүріп жатты, олардың бір бөлігі еуропалық білім алғандар еді. Олар Шығыстың ұлттық қозғалысының ғана емес, сонымен қатар Батыстың буржуазиялық революцияларының да ықпалын, патша режиміне оппозициялық пиғылдағы өз отандастарының үдей түскен қысымын бастан кешірді. 1905-1907 жылдардағы революциядан кейін Ресейдегі мұсылмандардың, соның ішінде түрік халықтарының қозғалысы жаңа қарқын алды. Мерзімді баспасөздің пайда болуы мен дамуына капитализмнің, тауар - ақша қатынастарының, көлік пен байланыстың дамуы да, өлкені одан әрі отарлау да себепші болды. Қалыптасып келе жатқан ұлттық буржуазияның үстемдік етуші орыс буржуазиясымен бәсекесі, шетел капиталының енуі білім беру, баспасөз және байланыс жүйесі реформасының қажеттігін туғызды.

«Қазақстан тарихының жазба деректерінің үлкен бір тобын мерзімді басылымдар құрайды»-дейді, деректанушы-зерттеуші Қамбар Атабаев, ол өз еңбегінде: «Алғашқы мерзімді басылым: ХІХ ғасырдың екінші жартысында пайда болып, ХХ ғасырда қоғам өмірінің ажырамас бір бөлігіне айналған қазақ баспасөзінің тарихы «Түркістан уәлаятыны газетінен» (1870-1882) бастау алары баршаға аян. 1870 жылдың 28-сәуірінен бастап, (екі стиль бойынша) Ташкент қаласында жарық көрген бұл газет, тек қазақ тілінде емес, жалпы Ресей қол астындағы барша түркі халықтары тілінде шыққан алғашқы басылым болды.

Дегенмен, бұл жерде айту керек «Түркістан уәлаяты газетінің» қазақ тілінде шыққан тұңғыш газет екендігін дәлелдеп, оны халқына жеткізген Қазақ ССР Ғылым академиясының Орталық ғылыми кітапханасының бас библиографы Үшкөлтай Субханбердина екендігі.

ТАҚЫРЫПТЫҢ ӨЗЕКТІЛІГІ

Ұзақ уақыт күш-жігер жұмсап, аянбай еңбектенуінің арқасында М. Сералин 1910 жылдың аяғында журнал шығаруға рұқсат алды. Прогресшіл демократияшыл зиялылардың сан жылдар бойы аңсаған арманы орындалды: 1911 жылғы 10 қаңтарда Тройцкіде қазақ халқының тарихындағы тұңғыш «Айқап» ұлттық журналының бірінші нөмері шықты. Нақ соның, ал кейініректе, 1913 жылғы 2 ақпанда Орынбор қаласында шыққан «Қазақ» газетінің де тағдырына жалпыұлттық басылымдар болу жазылған еді.

Бүгінгі таңда қоғамдық санаға ықпал ететін, бұқараны ортақ мақсатқа жұмылдыратын бірден - бір күш бұқаралық ақпарат құралдарының басты тетіктерінің бірі - баспасөз болып табылады. Баспасөздің қоғамымыздағы алатын орнына жоғары баға берген республикамыздың Президенті Н.Ә. Назарбаев: «Газеттер мен журналдарға арқа сүйеместен өз саясатын қалай жүргізіп, реформа мәнін қалай ұғындыруға болатынын түсінбеймін. Егер ең бұқарашыл саяси мінберден айырылсақ, жұртты өз іс-әрекетіміз туралы, аймақтардың даму перспективасы туралы, мәселені шешудегі көзқарастар туралы қалайша хабардар етпекпіз¹»-деп атап көрсеткен еді.

Баспасөз материалдарының өзінің құрамы жағынан күрделілігі оның басты деректік ерекшелігі болып табылады. Баспасөз мәліметтерінің формасы жағынан да мазмұны жағынан да әртүрлі болып келуі, олардан ұлт өміріне қатысты жан-жақты мәлімет алуға мүмкіндік береді. Мысалы, қазақ тілінде пайда болған газеттерден қазақ тарихын зерттеушілер ХІХ ғасырдың соңғы үшінші бөлігінен бастап бүгінге дейінгі ел өміріне қатысты сан алуан мағлұматтар ала алады. Бейнелеп айтсақ, ХІХ ғасырдың соңғы ширегіндегі қазақ жерінің одан әрі отарлану тарихынан бастап бүгінгі тәуелсіз мемлекет құру тарихына дейінгі қазақ халқының жүріп өткен жолын сарғайған газеттер беттерінен көруге болады. Демек, ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы алғашқы мерзімді басылымсыз қазақ тарихын толық ашып көрсету мүмкін емес деп сеніммен айта аламыз.

Сондықтан да мерзімді басылымдардың шығу мен алғашқы қалыптасуының және оның дамуының өзінше бір күрделілігі бар және оны Қазақстан тарихының дерек көзі ретінде арнайы зерттелуі тиіс.

ТАҚЫРЫПТЫҢ ЗЕРТТЕЛУ ДЕҢГЕЙІ

Мерзімді басылымдардың шығуы мен алғашқы қалыптасуының және оның дамуының өзінше бір күрделілігі мен Қазақстан тарихының дерек көзі ретінде арнайы зерттелуіне келсек, алғашқы қазақ тіліндегі басылымдардың деректік ерекшеліктерін ашуға көмектесетін мағлұматтар тіл мамандары Б. Әбілқасымов пен С. Исаевтың еңбектерінде кездеседі. Егер ресми газеттерде «Түркістан уәлаятының газеті» мен «Дала уәлаятының газеті» туралы азды-көпті бұрын айтылып келсе, ұлттық-бейресми басылымдардың тарихын объективті зерттеу, олардың материалдарын халқымыз тарихының дерегі ретінде пайдалану, тек 90-шы жылдардың басынан, бұрынғы КСРО-дағы қайта құру мен демократияландыру шараларынан, әсіресе, еліміздің тәуелсіздік алуынан кейін ғана мүмкін болды. Бұл салада аз жылдар ішінде көп іс атқарылды. Саяси жағдай мен Қазақстан тарихы ғылымында болған түбегейлі өзгерістер «Қазақ» газеті мен «Айқап» басқа да жазықсыз ұмыт болуға айналған ұлттық басылымдар туралы баспасөз бетінде ондаған мақалалардың жариялануына әсер етті.

ҒЫЛЫМИ ЗЕРТТЕУ ЖҰМЫСЫНЫҢ МАҚСАТЫ МЕН МІНДЕТІ

Қазақ жеріндегі алғашқы басылым мерзімді баспасөз: «Айқап» пен «Қазақ» газет-журналдарының шығу жолындағы қазақ зиялыларының қиындықтары мен ауыртпалықтарын мерзімді басылымның ерекшелігін, олардағы ақпараттардың мәліметтік және шынайылылық дәрежесін қарастыру және жалпы ғылыми құндылығын, ұлт өмірін баспасөз бетінде бейнелеу деңгейін анықтау. Осы мақсатқа байланысты қарастырылатын негізгі мәселер мен жұмыстың міндеттері мыналар:

• Алғашқы басылымның тарихи деректік маңыздылығы мен ерекшеліктерін айқындау;

• ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы қазақ зиялыларының баспасөз арқылы айтпақ болған көзқарастарын анықтау.

ЖҰМЫСТЫҢ ҒЫЛЫМИ ЖАҢАЛЫҒЫ.

ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы алғашқы басылымның тарихи деректік маңыздылығы мен ерекшеліктері айқындаудағы зерттеу жұмысының ғылыми жаңалықтары мыналар:

• Алғашқы басылымның тарихи деректік маңыздылығы мен ерекшеліктерін айқындалды;

• ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы қазақ баспасөзінің қысқаша тарихы қамтылды;

• ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы қазақ зиялыларының баспасөз арқылы айтпақ болған көзқарастары анықталды.

ЖҰМЫСТЫҢ ПРАКТИКАЛЫҚ МАҢЫЗЫ

Зерттеу барысында талданған деректер мен қорытынды ойлар, ізденісті

нәтижелелер ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы Қазақстан тарихына байланысты зерттеулерге толықтырулар қаралып, ғылыми тұрғыдан байыта түсуге септігін тигізеді. Отан тарихын оқытқанда осындай зерттеу жұмыстарынан алынған тұжырымдар мен қорытындыларды басшылыққа алуға болады.

ҒЫЛЫМИ ЖҰМЫСТЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ

Ғылыми жоба жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған сілтемелер мен әдебиеттер тізімінен тұрады.

І. ҚАЗАҚ БАСПАСӨЗ БАСЫЛЫМДАРЫНЫҢ ПАЙДА БОЛУЫ,

АЛҒЫШАРТТАРЫ ЖӘНЕ ТАРИХИ ЖАҒДАЙЫ

Қазақ халқының жоғын жоқтап, мүддесін қолдаған, елдің елдігін, ұлттың бірлігін, жерінің тұтастығын қорғаған ұлттық бейресми басылымдардың пайда болуы, ел өміріндегі елеулі оқиғалардың бірі болды. ХХ ғасырдың басына қарай Қазақстанда ұлттық қазақ зиялыларының қалыптасу үрдісі жүріп жатты, олардың бір бөлігі еуропалық білім алғандар еді. Олар Шығыстың ұлттық қозқозғалысының ғана емес, сонымен қатар Батыстың буржуазиялық революцияларының да ықпалын, патша режиміне оппозициялық пиғылдағы өз отандастарының үдей түскен қысымын бастан кешірді. 1905-1907 жылдардағы революциядан кейін Ресейдегі мұсылмандардың, соның ішінде түрік халықтарының қозғалысы жаңа қарқын алды. Мерзімді баспасөздің пайда болуы мен дамуына капитализмнің, тауар-ақша қатынастарының, көлік пен байланыстың дамуы да, өлкені одан әрі отарлау да себепші болды. Туып келе жатқан ұлттық буржуазияның үстемдік етуші орыс буржуазиясымен бәсекесі, шетел капиталының енуі білім беру, баспасөз және байланыс жүйесі реформасының қажеттігін туғызды.

1905 жылы Ресейде баспасөз бостандығы жолындағы күрес жеңіске жетті. Орыс тарихында революциялық газеттер тұңғыш рет өзін еркін сезіне бастады. 1900 жылға қарай Ресейдегі баспасөз жүйесі 1002 аталымнан тұрса, ал 1905 жылдың өзінде-ақ 1350 ғазет пен журнал шықты, пошта арқылы 372 миллион дана газет таратылды. 1908 жылы 2028 мерзімді басылым шықты, ал оқырмандардың жалпы саны 30-35 млн-ға жетті. Әсіресе газеттер саны өсті. Мәселен, 1891 жылы күнделікті газеттер саны 70 болса, 1912 жылы олардың саны 417-ге, ал 1913 жылға қарай 649-ға дейін өсті, 1915 жылы газеттердің тағы да 200-ге жуық жаңа аталымы шықты. Мерзімді басылымдардың жартысы Мәскеу мен Петербургте шыққанын атап көрсеткен жөн.

Жалпы Ресейлік қозғалыстың бір бөлігі болған азаттық қозғалысының жаңа кезеңі ұлттық мерзімді баспасөздің де дамуымен ерекше болды. 1905-1907 жылдардағы революция кезеңінде түркі халықтарының баспасөзі кеңінен таралып, қоғамның мейлінше әр алуан топтары мен таптарының мүдделерін білдірді. Елдің азиялық бөлігі аумағында, соның ішінде Орта Азия мен Қазақстанда белгілі бір сарында социал-демократиялық, революциялық-демократиялық, либерал-буржуазиялық, сондай-ақ монархиялық сипаттағы басылымдар шықты. 1905-1907 жылдарда бүкіл Ресей бойынша әр түрлі уақытта татар тілінде 33 басылым (21 газет және 12 журнал): Қазанда-11, Орынборда-7, Астраханда-5, Орал мен Петербургте-4, Мәскеу мен Уфада 1 басылым жария түрде шығып тұрды². Демократиялық баспасөзге «Фикер» («Ой»), «Азат», «Танг юлдузы» («Таң жұлдызы»), «Азат халық», «Дума», «Танг мажмугасы», («Таңертеңгілік альманах»), «Тавыш» («Дауыс»), «Эль-ислах» («Реформа»), газеттері; «Эль-гаср-эль джадид» («Жаңа ғасыр»), «Уклар» («Жебе»), «Карчыга» («Қаршыға»), «Туп» («Зеңбірек») журналдары жатты³. Түркі-татар және қазақ тілдерінде шыққан кітаптардың, газеттердің ықпалы туралы М. Сералин кейінен былай деп жазды: «Мен оларды ашқарақтана бас салып, бас көтермей оқып шықтым. Әлгілерді оқып шыққаннан кейін жаныма күн шуағын төккендей жадырап қалдым»⁴. Ол жылдары М. Сералин «Факел», «Уклар», «Эль-гаср-эль джадид» сияқты демократиялық басылымдарды үзбей оқып, жарияланымдарына талдау жасап отырды.

«Қазақстан тарихының жазба деректерінің үлкен бір тобын мерзімді басылымдар құрайды-дейді, деректанушы»-зерттеуші Қамбар Атабаев, ол өз еңбегінде: «Алғашқы мерзімді басылым: ХІХ ғасырдың екінші жартысында пайда болып, ХХ ғасырда қоғам өмірінің ажырамас бір бөлігіне айналған қазақ баспасөзінің тарихы «Түркістан уәлаятының газетінен» (1870-1882) бастау алары баршаға аян. 1870 жылдың 28-сәуірінен бастап, (екі стиль бойынша) Ташкент қаласында жарық көрген бұл газет, тек қазақ тілінде емес, жалпы Ресей қол астындағы барша түркі халықтары тілінде шыққан алғашқы басылым болды. Әзербайжан тілінде тұңғыш газет 1875 жылы, Қырым татарлары тілінде 1883 жылы шыға бастады. Ал, 1809 жылдан бастап өз тілінде газет шығаруға тырысқан татар зиялыларының қолы оған бір ғасырдан соң, яғни 1905 жылы ғана әрең жетті⁵.

Дегенмен, бұл жерде айту керек «Түркістан уәлаяты газетінің» қазақ тілінде шыққан тұңғыш газет екендігін дәлелдеп, оны халқына жеткізген Қазақ ССР Ғылым академиясының Орталық ғылыми кітапханасының бас библиографы Үшкөлтай Субханбердина екендігі.

Алғашқы басылымдарда патша жарлығы мен оның жергілікті әкімшілік органдарының шешімдерін халыққа жеткізіп отыру мақсатында, қазақ тіліндегі мерзімді баспасөздің алғашқы басылымдары, осы «Түркістан уәлаятының газеті» (1870-1882), «Дала уәлаятының газеті» (1888-1902) ХХ ғасырда негізгі ақпарат құралына айналды. Біріншісі Ташкентте шығып тұрды және Түркістан генерал-губернаторлығының ресми органы болды, ал екіншісін Омбыда Дала генерал-губернаторлығы шығарды (1902 жылдан кейін олар Ақмола және Жетісу облыстарының «Ведомстарына» қосымша ретінде шығарылды). Өкімет орындарының өкімі бойынша бұл басылымдар отарлық басып алуды нығайту және Шығыстағы бодандарды рухани жағынан бағындыру мақсатымен шығарылды. Отаршылдық әкімшілік мұнда патша жарлықтарын, үкімет ұйымдарының өкімдерін басты, отарлық шет аймақтарды игеру үрдісін жазды, бұратаналарға көзқарас жөнінде «өркениеттілік миссияны» жүзеге асырған империялық саясатының мәнін түсіндірді.

«Түркістан уәлаяты газетінің» қандай мақсатпен шығарылғандығы туралы К. Атабаев деректануда Х. Бекхожиннің: «Газет патшаның отаршылдық саясатын күшейте түсу, Россияға жаңадан қосылған өлкенің жай-жапсарын, табиғат байлығын орыс буржуазиясының талабына орай зерттеп білу мақсатымен шығарылды»⁶-десе, «Дала уәлаятының газеті» туралы: «Бұл газетте патша үкіметінің отаршылдық саясатын күшейте түсу, оның бұйрық-жарлықтарын, ресми көзқарастарын халық арасына кең таратып, бұқараның санасын уландыру мақсатымен шығарылды»⁷- дейді.

Бұқараның санасын уландыру, жергілікті мұсылман халықтарын өздерінің дінінен, тілінен, ділінен айыру түптеп келгенде орыстандыру мақсатында патша өкіметіне ұзақ жылдар бойы адал қызмет еткен, орыстың миссионер ғалымдары да өз мақсатында ресми баспасөзді тиімді пайдалануға әрекеттенді.

Қазақ ғалымдарының ресми басылымдарға байланысты айтқан бұл пікірлерінің шындықтан алыс емес екендігін, сол газеттерді шығарушылардың өздері де дәлелдейді. Мысалы, «Туркестанские ведомости» газетінің шығарылуына байланысты, сол газеттің бірінші санында жарияланған бас мақалада патша өкіметінің Түркістан өлкесін отарлаудағы мақсатын, алдарында тұрған міндеттерін еш бүкпесіз ашық айтқан.

Сондай-ақ бұл басылымдар ақпараттық-анықтамалық сипатта болды. Сонымен қатар газет ұйымдарына империяның қамқорлығындағы отарлық өлкенің тұрмыс салтын насихаттау миссиясы жүктелді. Осы мақсат пен ресми емес бөлімде түркі халықтарының тарихы, этнографиясы мен әдебиет жөніндегі материалдар жарияланды.

Бұл газеттердің беттерінде А.С. Пушкиннің, Л.Н. Толстойдың, И.А. Крыловтың, М.Ю. Лермонтовтың, Г.И. Успенскийдің туындылары, ғылым мен техника саласындағы жетістіктер туралы ақпарат аударылып басылды, өлкені шаруашылық жағынан игеру тәжірибесі қорытылды. Қазақ халқының тарихы жөніндегі, мақалдар мен мәтелдер туралы, халықтың ауызша шығармашылығы, айтыстар туралы жарияланымдар қазақ оқырмандарының зор ынта-ықыласын туғызды. «Жергілікті» халық арасында бұл газеттер беделінің өсуіне шығыс әдебиеті классиктері шығармаларының үлгілерін («Шахнаме», «Фархат-Шырын», «Мың бір түн» және т.б.) жариялау жәрдемдесті. «Түркістан уәлаятының газеті» беттерінде 1870 жылы бірінші рет қазақ тілінде Ш.Ш.Уалиханов туралы мақала жарияланды. Орыс оқырмандары Ы. Алтынсариннің, А. Құнанбаевтың, М.Ж. Көпеевтің орыс тіліне аударылып берілген туындыларымен бірінші рет танысты. М.Ж. Көпеев, Ш. Құдайбердиев, Ә. Бөкейханов, О. Әлжанов, С. Шорманов, М. Жанайдаров, Б. Сыртанов, Ж. Ақбаев, Ж. Айманов, А. Айтбакин және басқалар «Дала уәлаятының газетінің» белсенді авторлары болды. Көріп отырғанымыздай, қазақ даласы ағартушыларының жаңа ұрпағы өздерінің шығармашылық ізденістерінің басында өзінше бір шыңдалудан өткен.

Алайда отаршылдық өкімет орындарының бұл ресми басылымдарын қазақ халқының рухани тәлімгерлері, оны оқу-ағартудың тірегі болды деп санау орасан әсірелеп айтқандық болар еді. Олар негізінен империяның отаршылдық саясатын жүргізушілер болды. «Түркістан уәлаяты газетінің» 323 нөмерінде жарияланған 633 мақаланың үштен бір бөлігі Ресейдің көрші мемлекеттермен қатынастарына, империялық сыртқы саясатты негіздеуге арналғанын айтса да жеткілікті⁸. Зерттеушілер, ҚР ҰҒА-ның академигі С.Зиманов пен К. Ыдырсовтың «Бірақ бұл газеттер, патша үкіметінің ой-ниетіне қарамастан, жалпы алғанда өлкенің қоғамдық өмірінде игі рөл атқарды» дегені бұл мерзімдік басылымдардың жағымды ықпалын да айқын аңғартады⁹.

І. 1. ҚАЗАҚ ҰЛТЫНЫҢ БАСПАСӨЗІНІҢ ДАМУЫ

Ресми емес қазақ мерзімді баспасөзінің қалыптасуы ХХ ғасырдың басындағы жалпы азаттық қозғалыспен тығыз байланысты. Ол 1905-1907 жылдардағы революцияның арқасында ғана туды. Алайда бұл басылымдар дүниеге едәуір қиындықпен келді. 1907 жылғы 28 наурызда ІІ Мемлекеттік Думаның депутаты Шаймерден (Шахмардан) Қосшығұловтың (қосарлас редакторы А. Ибрагимов) бастамасымен «Улфат» газетіне қосымша ретінде «Серке» газетінің бірінші нөмері шықты. Ш. Қосшығұловтың айтуынша, небәрі 3-4 нөмері шығарылған. Цензура оны қауіпті деп тауып, газет жабылып қалған¹⁰.

1907 жылғы наурызда Троицкіде «Қазақ» газетінің бірінші (әрі соңғы да) нөмері шықты. Тыйым салынған екінші нөмеріндегі «Біздің мақсаттарымыз» деген бас мақаланың авторы М. Дулатов еді¹¹. Нақ сол жылы қазақ жастарының Томск қаласында «Дала» газетін шығаруды жолға қоймақ болған әрекеті де табысқа жеткізбеді.

Қазақ қоғамы демократияшыл жұртшылығының ұлттық баспасөз ұйымын құру жөніндегі ынтасы күшейе берді. 1911 жылғы 16 наурызда Орал (Теке) қаласында қазақ және орыс тілдерінде шағын көлемді «Қазақстан» газеті шықты. 1911-1913 жылдарда (қаңтар-ақпан)небәрі 16 нөмері шығарылды (редакторы Елеусін Бұйрин). Газет «кәсіпкерлік пен ғылымға үйрету» ізгі мақсат деп санады. Профессор Ү. Субханбердинаның пайымдауынша, газет прогресшіл-демократияшыл түсінікте болып, отандастарын орыстың озық мәдениетін меңгеруге шақырған. Ол оқырмандарына кітап шығару жаңалықтары туралы хабарлап, шаруашылықты прогресшіл жолмен жүргізу жөнінде кеңестер беріп отырды. Оның беттерінде Гурьев уезінде жаңа мұнай кенішінің ашылғаны туралы хабар бірінші болып жарияланды¹². 1913 жылы қыркүйектен желтоқсанға дейін Петропавлда «Ешім даласы» газеті шығып тұрды.

Алайда таралымы шектеулі бұл газеттер орасан үлкен аймақтың түрлі топтарының өскелең талап-тілегін қанағаттандыра алмады. Жалпыұлттық көлемде мерзімді баспасөз құру бұрынғысынша жалпыұлттық проблема болып қала берді.

І. 2. «АЙҚАП» ЖУРНАЛЫНЫҢ ТАРИХИ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ

Ұзақ уақыт күш-жігер жұмсап, аянбай еңбектенуінің арқасында М. Сералин 1910 жылдың аяғында журнал шығаруға рұқсат алды. «Қостанай уезінің Шұбар болысы №5 ауылының қазағы М. Серлинге,-делінген құжатта,-Троицк қаласында оның жауапкершілігімен мынадай бағдарлама бойынша: бас мақалалар, шетелдік хабарлар, мұсылмандар өмірінің мәселелері, хроника, фельетондар мен өлеңдер, библиография және ғылыми мақалалар, аралас дүниелер және редакцияға хаттар бағдарламасымен ай сайынғы «Эй-кафь» журналын шығаруға рұқсат берілді¹³». Прогресшіл демократияшыл зиялылардың сан жылдар бойы аңсаған арманы орындалды: 1911 жылғы 10 қаңтарда Троицкіде қазақ халқының тарихындағы тұңғыш «Айқап» ұлттық журналының бірінші нөмері шықты. Нақ соның, ал кейініректе, 1913 жылғы 2 ақпанда Орынбор қаласында шыққан «Қазақ» газетінің де тағдырына жалпыұлттық басылымдар болу жазылған еді.

Ұйымдастырушы және баспагер, идеялық басшысы және редакторы М. Сералин (1872-1929) бұрын педагогтік және журналистік қызметпен айналысқан, сол кезге қарай белгілі ақын, әдебиетші, қоғам қайраткері болған. Кеңестік тарихнаманың дегені жүріп тұрған кезеңде көптеген зерттеушілер идеологияға жағынып, М. Сералинді ХХ ғасырдың басында Оңтүстік Оралдың революцияшыл социал-демократтарының шеңберіне кіргізуге тырысты. Мұның бәрі «Айқап» журналын кеңес өкіметі контрреволюциялық ұлтшыл деп айыптаған «Қазақ» газетіне қарсы қою мақсатымен жасалған еді. М. Сералиннің өз айтуына қарағанда, журнал «еңбекші таптың органы болған жоқ. Халықтық болған ол белгілі бір таптық, саяси және экономикалық бағдар ұстанды»¹⁴. «Оренбургский край» газетінің журналды «жергілікті халықтық басылым» деп атағаны кездейсоқ емес.

М. Сералиннің сіңірген еңбегін атап өте келіп, зерттеушілер ол «Қазақстанда демократиялық бағыттағы ұлттық журнал шығаруды бірінші болып жолға қойды. «Айқап» журналы білім әлеміне ашылған бір терезе болды» деп атап көрсетеді¹⁵. М. Дулатов «Оян» деп қазаққа дабыл қаққаннан кейін М. Сералиннің демократияшыл зиялыларды, либерал-революциялық ниеттегі студент жастарды іс жүзінде топтастырып, олардың назары мен жігерін жалпыұлттық проблемаларды шешуге шоғырландыра білгенін айту керек. «Айқап» патша өкіметінің реакциясынан кейін қазақ қоғамын оятты, «Қазақ» газеті оның жақсы дәстүрлерін жалғастырып, жаңа биікке көтерілді.

М. Сералинмен қатар, Б. Қаратаев, Ж. Сейдалин, С. Торайғыров журналдың рухани жетекшілеріне айналды. «Айқап» төңірегіне әртекті қазақ демократияшыл зиялыларының, талантты студент жастардың өкілдері топтасты. Журналға А. Ғалымов , М. Жолдыбаев, Т. Жомартбаев, М. Кашимов, Қ. Кемеңгеров, М.-Ж. Көпеев, А. Мұсағалиев, Б. Сыртанов, С. Лапин, Н. Манаев және басқалар белсене қатысып тұрды. Журнал беделінің өсуіне бастапқы кезеңде оның жұмысына А. Байтұрсыновтың, М. Дулатовтың қатысуы себепші болды. Дала өлкесінің демократияшыл қалың жұртшылығы кейіннен қазақ мәдениетінің, әдебиетінің аса көрнекті қайраткерлеріне айналған дарынды тұлғалар: С. Сейфуллин, Ш. Құдайбердиев, Б. Майлин, С. Дөнентаев, С. Торайғыров, М. Жұмабаевтардың шығармашылығымен танысуға мүмкіндік алды. Журнал беттерінен қырғыз И. Арабаев, ноғай С. Ғаббасов, түрікмен Ш. Назари және басқалар көрінді. Қазақ әйелдері Сақыпжамал Тілеубайқызы, Мариям Сейдалина, Гүлайым Өтегенқызы, Нәзипа Құлжанова журнал беттерінде әйелдердің тең құқықтығы, қазақ әйелдерін азат ету, балалар мен аналарды қорғау проблемасын көтерді.

Журналдың бірінші нөмерінде М. Сералин оқырмандарға басылымды құрудың ұзаққа созылған оқиғасын түсіндіріп берді: «Біз бір-бірімізді үнемі…кінәлап жүрдік. …Басымыз қосылмады. ….Біздің қазақтың неше жерден «қап» деп қапы қалған істері көп. «Қап» дегізген қапияда өткен істеріміз көп болған соң журналымыз да өкінішімізге лайық «Айқап» болды¹⁶. «Айқап» журналы 1911 жылғы қаңтардан 1915 жылғы қыркүйекке дейін әуелгіде айына бір рет, ал сонан соң екі рет шығып тұрды. Барлығы 88 нөмері шықты, таралымы 1000 данаға дейін жетті¹⁷.

«Оқиғалар» айдарынан көрініп отырғандай, жер-жерден Ташкент, Верный, Шымкент, Әулиеата, Орал, Қостанай, Торғай, Ақтөбе, Маңғыстау, Бөкей Ордасы, Омбы, Қапал, Семей, Аягөз және басқа жерлерден хабарлар түсіп тұрған.

«Бізге не істеу керек ?» деп аталған бас мақаласында «Айқап» өз бағдарламасын былай деп белгіленген:

«1. Отырықшылыққа көшу, қалалар тұрғызу, діннен қол үзбеу.

2. Мектептер мен медреселер ашу, білімді әрі мәдениетті болу.

3. Дін істерін өз қолына алу, өз мүфтиін сайлау.

4. Мемлекеттік Думаның мінберінен халық мүдделерін қорғау және оларды

үкіметке жеткізе алатын депутаттардың болуы.

5. Петербургте тұрақты өкілдік болуы»¹⁸.

«Айқап» нөмерден-нөмерге жер мәселесіне зор көңіл бөліп отырды. Бұл түсінікті де. Патша өкіметі орыс және украин шаруаларын қоныс аудару қозғалысының қарқынын ұлғайту мақсатында қазақтардың құнарлы жерлерін күштеп тартып алу жолымен «Қоныс аудару қорын» құрды. «Айқап» жетекшілері мұндай жағдайда көшпелілер мен жартылай көшпелілердің отырықшылануы, «тұрғылықты ауылдық елді мекендер