Баспасөз беттеріндегі деректану

МАЗМҰНЫ


КІРІСПЕ .. 2-бет.

І. ҚАЗАҚ БАСПАСӨЗ БАСЫЛЫМДАРЫНЫҢ ПАЙДА БОЛУЫ,
АЛҒЫШАРТТАРЫ ЖӘНЕ ТАРИХИ ЖАҒДАЙЫ 4-бет.


І. 1. ҚАЗАҚ БАСПАСӨЗІНІҢ ДАМУЫ ....................... ..6-бет.


І. 2. АЙҚАП ЖУРНАЛЫНЫҢ ТАРИХИ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ... 6-бет.


І. 3. ҚАЗАҚ ГАЗЕТІ - БАСПАСӨЗ ТАРИХЫ ..9-бет.


ІІ. ҚАЗАҚ БАСПАСӨЗІ ТАРИХЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ..13-бет.


ІІ. 1. ҚАЗАҚ БАСПАСӨЗІ: ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫНЫҢ ДЕРЕК КӨЗІ
(АЙҚАП ЖУРНАЛЫ; ҚАЗАҚ ГАЗЕТІ) 15-бет.


ІІ. 2. ҰЛТТЫҚ БАСЫЛЫМДАР ТАРИХЫНЫҢ БҰРМАЛАНУЫ 18-бет.


ІІ. 3. ХХ ғғ. 20-30 жж. ҚАЗАҚ МЕРЗІМДІ БАСПАСӨЗІНДЕ ҚАЗАҚ
ЗИЯЛЫЛАРЫНЫҢ ҰЛТШЫЛ РЕТІНДЕ АЙЫПТАЛУЫ ........ .20-бет.



ҚОРЫТЫНДЫ ...24-бет.



ПАЙДАЛАНЫЛҒАН СІЛТЕМЕЛЕР МЕН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 25-бет.












АННОТАЦИЯ

(Қызылорда облысы Шиелі ауданы №153 Ш. Есенов атындағы орта мектептің
10 - сынып оқушысы Дүйсенбекова Сәбираның
Баспасөз беттеріндегі деректану тақырыбындағы ғылыми-зерттеу жұмысына)

Тарих - ұлттық өзіндік сана-сезімді және жас ұрпақты тәрбиелеудің адамгершілік - этикалық нормаларын бекітуге назар аударатыны белгілі. Өйткені, тарих бүкіл адамзат баласының өткізген тарихын, тәжірибесін баяндайды. Қазақ тарихындағы ХХ ғасырдың қаралы жылдарын білу әрбір ұрпақ санасына терең ой салатыны сөзсіз. Сол себептен жұмыстың құндылығы да осында.

Жұмыстың мақсаты:
Қазақ жеріндегі алғашқы басылым мерзімді баспасөз: Айқап пен Қазақ газет-журналдарының шығу жолындағы қазақ зиялыларының қиындықтары мен ауыртпалықтарын мерзімді басылымның ерекшелігін, олардағы ақпараттардың мәліметтік және шынайылылық дәрежесін қарастыру және жалпы ғылыми құндылығын, ұлт өмірін баспасөз бетінде бейнелеу деңгейін анықтау. Осы мақсатқа байланысты қарастырылатын негізгі мәселер мен жұмыстың міндеттері мыналар:
Алғашқы басылымның тарихи деректік маңыздылығы мен ерекшеліктерін айқындау;
ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы қазақ зиялыларының баспасөз арқылы айтпақ болған көзқарастарын анықтау.

Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы:
Зерттеу барысында талданған деректер мен қорытынды ойлар, ізденісті нәтижелер ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы Қазақстан тарихына байланысты зерттеулерге толықтырулар қаралып, ғылыми тұрғыдан байыта түсуге септігін тигізеді. Отан тарихын оқытқанда осындай зерттеу жұмыстарынан алынған тұжырымдар мен қорытындыларды басшылыққа алуға болады
Ұсынылып отырған жұмыс нәтижелерін оқу орындарында, мектепте тарихи білім беруде, тарихқа деген қызығушылығы бар талапкер жастарға пайдалануға болады. Себебі, бұл жұмыста қазақтың қаралы кезеңіндегі қазақ баспасөзінің қалыптасуындағы тарих шындығы баяндалған.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы алғашқы басылымның тарихи деректік маңыздылығы мен ерекшеліктері айқындаудағы зерттеу жұмысының ғылыми болжамы мыналар:
Алғашқы басылымның тарихи деректік маңыздылығы мен ерекшеліктері айқындалған;
ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы қазақ баспасөзінің қысқаша тарихы қамтылған;
ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы қазақ зиялыларының баспасөз арқылы айтпақ болған көзқарастары анықталған;

Зерттеудің әдістері:
Зерттеу жұмысында тарихи мәліметтерді жинақтау, саралау, баяндау, тарихи тоериялық талдау әдістері қолданылған.
КІРІСПЕ

Бүгінгі таңда тәуелсіз Қазақстан тарихы ғылымының алдында тұрған негізгі міндет - отандық тарихымызды объективті тұрғыдан қайта қарап, іргетасын қайтадан қалау болып отыр. Өйткені, соңғы уақытқа дейін саясаттың құралы ретінде пайдаланып, өзінің тікелей міндетін атқаруға енді ғана мүмкіндік алған тарих ғылымын шынайы, ғылыми тұрғыдан қайта жазу қажеттілігі айқын сезілуде.
ХХ ғасырдың басына қарай Қазақстанда ұлттық қазақ зиялыларының қалыптасу үрдісі жүріп жатты, олардың бір бөлігі еуропалық білім алғандар еді. Олар Шығыстың ұлттық қозғалысының ғана емес, сонымен қатар Батыстың буржуазиялық революцияларының да ықпалын, патша режиміне оппозициялық пиғылдағы өз отандастарының үдей түскен қысымын бастан кешірді. 1905-1907 жылдардағы революциядан кейін Ресейдегі мұсылмандардың, соның ішінде түрік халықтарының қозғалысы жаңа қарқын алды. Мерзімді баспасөздің пайда болуы мен дамуына капитализмнің, тауар - ақша қатынастарының, көлік пен байланыстың дамуы да, өлкені одан әрі отарлау да себепші болды. Қалыптасып келе жатқан ұлттық буржуазияның үстемдік етуші орыс буржуазиясымен бәсекесі, шетел капиталының енуі білім беру, баспасөз және байланыс жүйесі реформасының қажеттігін туғызды.
Қазақстан тарихының жазба деректерінің үлкен бір тобын мерзімді басылымдар құрайды-дейді, деректанушы-зерттеуші Қамбар Атабаев, ол өз еңбегінде: Алғашқы мерзімді басылым: ХІХ ғасырдың екінші жартысында пайда болып, ХХ ғасырда қоғам өмірінің ажырамас бір бөлігіне айналған қазақ баспасөзінің тарихы Түркістан уәлаятыны газетінен (1870-1882) бастау алары баршаға аян. 1870 жылдың 28-сәуірінен бастап, (екі стиль бойынша) Ташкент қаласында жарық көрген бұл газет, тек қазақ тілінде емес, жалпы Ресей қол астындағы барша түркі халықтары тілінде шыққан алғашқы басылым болды.
Дегенмен, бұл жерде айту керек Түркістан уәлаяты газетінің қазақ тілінде шыққан тұңғыш газет екендігін дәлелдеп, оны халқына жеткізген Қазақ ССР Ғылым академиясының Орталық ғылыми кітапханасының бас библиографы Үшкөлтай Субханбердина екендігі.

ТАҚЫРЫПТЫҢ ӨЗЕКТІЛІГІ

Ұзақ уақыт күш-жігер жұмсап, аянбай еңбектенуінің арқасында М. Сералин 1910 жылдың аяғында журнал шығаруға рұқсат алды. Прогресшіл демократияшыл зиялылардың сан жылдар бойы аңсаған арманы орындалды: 1911 жылғы 10 қаңтарда Тройцкіде қазақ халқының тарихындағы тұңғыш Айқап ұлттық журналының бірінші нөмері шықты. Нақ соның, ал кейініректе, 1913 жылғы 2 ақпанда Орынбор қаласында шыққан Қазақ газетінің де тағдырына жалпыұлттық басылымдар болу жазылған еді.
Бүгінгі таңда қоғамдық санаға ықпал ететін, бұқараны ортақ мақсатқа жұмылдыратын бірден - бір күш бұқаралық ақпарат құралдарының басты тетіктерінің бірі - баспасөз болып табылады. Баспасөздің қоғамымыздағы алатын орнына жоғары баға берген республикамыздың Президенті Н.Ә. Назарбаев: Газеттер мен журналдарға арқа сүйеместен өз саясатын қалай жүргізіп, реформа мәнін қалай ұғындыруға болатынын түсінбеймін. Егер ең бұқарашыл саяси мінберден айырылсақ, жұртты өз іс-әрекетіміз туралы, аймақтардың даму перспективасы туралы, мәселені шешудегі көзқарастар туралы қалайша хабардар етпекпіз-деп атап көрсеткен еді.
Баспасөз материалдарының өзінің құрамы жағынан күрделілігі оның басты деректік ерекшелігі болып табылады. Баспасөз мәліметтерінің формасы жағынан да мазмұны жағынан да әртүрлі болып келуі, олардан ұлт өміріне қатысты жан-жақты мәлімет алуға мүмкіндік береді. Мысалы, қазақ тілінде пайда болған газеттерден қазақ тарихын зерттеушілер ХІХ ғасырдың соңғы үшінші бөлігінен бастап бүгінге дейінгі ел өміріне қатысты сан алуан мағлұматтар ала алады. Бейнелеп айтсақ, ХІХ ғасырдың соңғы ширегіндегі қазақ жерінің одан әрі отарлану тарихынан бастап бүгінгі тәуелсіз мемлекет құру тарихына дейінгі қазақ халқының жүріп өткен жолын сарғайған газеттер беттерінен көруге болады. Демек, ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы алғашқы мерзімді басылымсыз қазақ тарихын толық ашып көрсету мүмкін емес деп сеніммен айта аламыз.
Сондықтан да мерзімді басылымдардың шығу мен алғашқы қалыптасуының және оның дамуының өзінше бір күрделілігі бар және оны Қазақстан тарихының дерек көзі ретінде арнайы зерттелуі тиіс.

ТАҚЫРЫПТЫҢ ЗЕРТТЕЛУ ДЕҢГЕЙІ
Мерзімді басылымдардың шығуы мен алғашқы қалыптасуының және оның дамуының өзінше бір күрделілігі мен Қазақстан тарихының дерек көзі ретінде арнайы зерттелуіне келсек, алғашқы қазақ тіліндегі басылымдардың деректік ерекшеліктерін ашуға көмектесетін мағлұматтар тіл мамандары Б. Әбілқасымов пен С. Исаевтың еңбектерінде кездеседі. Егер ресми газеттерде Түркістан уәлаятының газеті мен Дала уәлаятының газеті туралы азды-көпті бұрын айтылып келсе, ұлттық-бейресми басылымдардың тарихын объективті зерттеу, олардың материалдарын халқымыз тарихының дерегі ретінде пайдалану, тек 90-шы жылдардың басынан, бұрынғы КСРО-дағы қайта құру мен демократияландыру шараларынан, әсіресе, еліміздің тәуелсіздік алуынан кейін ғана мүмкін болды. Бұл салада аз жылдар ішінде көп іс атқарылды. Саяси жағдай мен Қазақстан тарихы ғылымында болған түбегейлі өзгерістер Қазақ газеті мен Айқап басқа да жазықсыз ұмыт болуға айналған ұлттық басылымдар туралы баспасөз бетінде ондаған мақалалардың жариялануына әсер етті.

ҒЫЛЫМИ ЗЕРТТЕУ ЖҰМЫСЫНЫҢ МАҚСАТЫ МЕН МІНДЕТІ
Қазақ жеріндегі алғашқы басылым мерзімді баспасөз: Айқап пен Қазақ газет-журналдарының шығу жолындағы қазақ зиялыларының қиындықтары мен ауыртпалықтарын мерзімді басылымның ерекшелігін, олардағы ақпараттардың мәліметтік және шынайылылық дәрежесін қарастыру және жалпы ғылыми құндылығын, ұлт өмірін баспасөз бетінде бейнелеу деңгейін анықтау. Осы мақсатқа байланысты қарастырылатын негізгі мәселер мен жұмыстың міндеттері мыналар:
Алғашқы басылымның тарихи деректік маңыздылығы мен ерекшеліктерін айқындау;
ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы қазақ зиялыларының баспасөз арқылы айтпақ болған көзқарастарын анықтау.

ЖҰМЫСТЫҢ ҒЫЛЫМИ ЖАҢАЛЫҒЫ.
ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы алғашқы басылымның тарихи деректік маңыздылығы мен ерекшеліктері айқындаудағы зерттеу жұмысының ғылыми жаңалықтары мыналар:
Алғашқы басылымның тарихи деректік маңыздылығы мен ерекшеліктерін айқындалды;
ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы қазақ баспасөзінің қысқаша тарихы қамтылды;
ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы қазақ зиялыларының баспасөз арқылы айтпақ болған көзқарастары анықталды.

ЖҰМЫСТЫҢ ПРАКТИКАЛЫҚ МАҢЫЗЫ
Зерттеу барысында талданған деректер мен қорытынды ойлар, ізденісті
нәтижелелер ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы Қазақстан тарихына байланысты зерттеулерге толықтырулар қаралып, ғылыми тұрғыдан байыта түсуге септігін тигізеді. Отан тарихын оқытқанда осындай зерттеу жұмыстарынан алынған тұжырымдар мен қорытындыларды басшылыққа алуға болады.

ҒЫЛЫМИ ЖҰМЫСТЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ
Ғылыми жоба жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған сілтемелер мен әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. ҚАЗАҚ БАСПАСӨЗ БАСЫЛЫМДАРЫНЫҢ ПАЙДА БОЛУЫ,
АЛҒЫШАРТТАРЫ ЖӘНЕ ТАРИХИ ЖАҒДАЙЫ

Қазақ халқының жоғын жоқтап, мүддесін қолдаған, елдің елдігін, ұлттың бірлігін, жерінің тұтастығын қорғаған ұлттық бейресми басылымдардың пайда болуы, ел өміріндегі елеулі оқиғалардың бірі болды. ХХ ғасырдың басына қарай Қазақстанда ұлттық қазақ зиялыларының қалыптасу үрдісі жүріп жатты, олардың бір бөлігі еуропалық білім алғандар еді. Олар Шығыстың ұлттық қозқозғалысының ғана емес, сонымен қатар Батыстың буржуазиялық революцияларының да ықпалын, патша режиміне оппозициялық пиғылдағы өз отандастарының үдей түскен қысымын бастан кешірді. 1905-1907 жылдардағы революциядан кейін Ресейдегі мұсылмандардың, соның ішінде түрік халықтарының қозғалысы жаңа қарқын алды. Мерзімді баспасөздің пайда болуы мен дамуына капитализмнің, тауар-ақша қатынастарының, көлік пен байланыстың дамуы да, өлкені одан әрі отарлау да себепші болды. Туып келе жатқан ұлттық буржуазияның үстемдік етуші орыс буржуазиясымен бәсекесі, шетел капиталының енуі білім беру, баспасөз және байланыс жүйесі реформасының қажеттігін туғызды.
1905 жылы Ресейде баспасөз бостандығы жолындағы күрес жеңіске жетті. Орыс тарихында революциялық газеттер тұңғыш рет өзін еркін сезіне бастады. 1900 жылға қарай Ресейдегі баспасөз жүйесі 1002 аталымнан тұрса, ал 1905 жылдың өзінде-ақ 1350 ғазет пен журнал шықты, пошта арқылы 372 миллион дана газет таратылды. 1908 жылы 2028 мерзімді басылым шықты, ал оқырмандардың жалпы саны 30-35 млн-ға жетті. Әсіресе газеттер саны өсті. Мәселен, 1891 жылы күнделікті газеттер саны 70 болса, 1912 жылы олардың саны 417-ге, ал 1913 жылға қарай 649-ға дейін өсті, 1915 жылы газеттердің тағы да 200-ге жуық жаңа аталымы шықты. Мерзімді басылымдардың жартысы Мәскеу мен Петербургте шыққанын атап көрсеткен жөн.
Жалпы Ресейлік қозғалыстың бір бөлігі болған азаттық қозғалысының жаңа кезеңі ұлттық мерзімді баспасөздің де дамуымен ерекше болды. 1905-1907 жылдардағы революция кезеңінде түркі халықтарының баспасөзі кеңінен таралып, қоғамның мейлінше әр алуан топтары мен таптарының мүдделерін білдірді. Елдің азиялық бөлігі аумағында, соның ішінде Орта Азия мен Қазақстанда белгілі бір сарында социал-демократиялық, революциялық-демократиялық, либерал-буржуазиялық, сондай-ақ монархиялық сипаттағы басылымдар шықты. 1905-1907 жылдарда бүкіл Ресей бойынша әр түрлі уақытта татар тілінде 33 басылым (21 газет және 12 журнал): Қазанда-11, Орынборда-7, Астраханда-5, Орал мен Петербургте-4, Мәскеу мен Уфада 1 басылым жария түрде шығып тұрды. Демократиялық баспасөзге Фикер (Ой), Азат, Танг юлдузы (Таң жұлдызы), Азат халық, Дума, Танг мажмугасы, (Таңертеңгілік альманах), Тавыш (Дауыс), Эль-ислах (Реформа), газеттері; Эль-гаср-эль джадид (Жаңа ғасыр), Уклар (Жебе), Карчыга (Қаршыға), Туп (Зеңбірек) журналдары жатты. Түркі-татар және қазақ тілдерінде шыққан кітаптардың, газеттердің ықпалы туралы М. Сералин кейінен былай деп жазды: Мен оларды ашқарақтана бас салып, бас көтермей оқып шықтым. Әлгілерді оқып шыққаннан кейін жаныма күн шуағын төккендей жадырап қалдым. Ол жылдары М. Сералин Факел, Уклар, Эль-гаср-эль джадид сияқты демократиялық басылымдарды үзбей оқып, жарияланымдарына талдау жасап отырды.
Қазақстан тарихының жазба деректерінің үлкен бір тобын мерзімді басылымдар құрайды-дейді, деректанушы-зерттеуші Қамбар Атабаев, ол өз еңбегінде: Алғашқы мерзімді басылым: ХІХ ғасырдың екінші жартысында пайда болып, ХХ ғасырда қоғам өмірінің ажырамас бір бөлігіне айналған қазақ баспасөзінің тарихы Түркістан уәлаятының газетінен (1870-1882) бастау алары баршаға аян. 1870 жылдың 28-сәуірінен бастап, (екі стиль бойынша) Ташкент қаласында жарық көрген бұл газет, тек қазақ тілінде емес, жалпы Ресей қол астындағы барша түркі халықтары тілінде шыққан алғашқы басылым болды. Әзербайжан тілінде тұңғыш газет 1875 жылы, Қырым татарлары тілінде 1883 жылы шыға бастады. Ал, 1809 жылдан бастап өз тілінде газет шығаруға тырысқан татар зиялыларының қолы оған бір ғасырдан соң, яғни 1905 жылы ғана әрең жетті.
Дегенмен, бұл жерде айту керек Түркістан уәлаяты газетінің қазақ тілінде шыққан тұңғыш газет екендігін дәлелдеп, оны халқына жеткізген Қазақ ССР Ғылым академиясының Орталық ғылыми кітапханасының бас библиографы Үшкөлтай Субханбердина екендігі.
Алғашқы басылымдарда патша жарлығы мен оның жергілікті әкімшілік органдарының шешімдерін халыққа жеткізіп отыру мақсатында, қазақ тіліндегі мерзімді баспасөздің алғашқы басылымдары, осы Түркістан уәлаятының газеті (1870-1882), Дала уәлаятының газеті (1888-1902) ХХ ғасырда негізгі ақпарат құралына айналды. Біріншісі Ташкентте шығып тұрды және Түркістан генерал-губернаторлығының ресми органы болды, ал екіншісін Омбыда Дала генерал-губернаторлығы шығарды (1902 жылдан кейін олар Ақмола және Жетісу облыстарының Ведомстарына қосымша ретінде шығарылды). Өкімет орындарының өкімі бойынша бұл басылымдар отарлық басып алуды нығайту және Шығыстағы бодандарды рухани жағынан бағындыру мақсатымен шығарылды. Отаршылдық әкімшілік мұнда патша жарлықтарын, үкімет ұйымдарының өкімдерін басты, отарлық шет аймақтарды игеру үрдісін жазды, бұратаналарға көзқарас жөнінде өркениеттілік миссияны жүзеге асырған империялық саясатының мәнін түсіндірді.
Түркістан уәлаяты газетінің қандай мақсатпен шығарылғандығы туралы К. Атабаев деректануда Х. Бекхожиннің: Газет патшаның отаршылдық саясатын күшейте түсу, Россияға жаңадан қосылған өлкенің жай-жапсарын, табиғат байлығын орыс буржуазиясының талабына орай зерттеп білу мақсатымен шығарылды-десе, Дала уәлаятының газеті туралы: Бұл газетте патша үкіметінің отаршылдық саясатын күшейте түсу, оның бұйрық-жарлықтарын, ресми көзқарастарын халық арасына кең таратып, бұқараның санасын уландыру мақсатымен шығарылды- дейді.
Бұқараның санасын уландыру, жергілікті мұсылман халықтарын өздерінің дінінен, тілінен, ділінен айыру түптеп келгенде орыстандыру мақсатында патша өкіметіне ұзақ жылдар бойы адал қызмет еткен, орыстың миссионер ғалымдары да өз мақсатында ресми баспасөзді тиімді пайдалануға әрекеттенді.
Қазақ ғалымдарының ресми басылымдарға байланысты айтқан бұл пікірлерінің шындықтан алыс емес екендігін, сол газеттерді шығарушылардың өздері де дәлелдейді. Мысалы, Туркестанские ведомости газетінің шығарылуына байланысты, сол газеттің бірінші санында жарияланған бас мақалада патша өкіметінің Түркістан өлкесін отарлаудағы мақсатын, алдарында тұрған міндеттерін еш бүкпесіз ашық айтқан.
Сондай-ақ бұл басылымдар ақпараттық-анықтамалық сипатта болды. Сонымен қатар газет ұйымдарына империяның қамқорлығындағы отарлық өлкенің тұрмыс салтын насихаттау миссиясы жүктелді. Осы мақсат пен ресми емес бөлімде түркі халықтарының тарихы, этнографиясы мен әдебиет жөніндегі материалдар жарияланды.
Бұл газеттердің беттерінде А.С. Пушкиннің, Л.Н. Толстойдың, И.А. Крыловтың, М.Ю. Лермонтовтың, Г.И. Успенскийдің туындылары, ғылым мен техника саласындағы жетістіктер туралы ақпарат аударылып басылды, өлкені шаруашылық жағынан игеру тәжірибесі қорытылды. Қазақ халқының тарихы жөніндегі, мақалдар мен мәтелдер туралы, халықтың ауызша шығармашылығы, айтыстар туралы жарияланымдар қазақ оқырмандарының зор ынта-ықыласын туғызды. Жергілікті халық арасында бұл газеттер беделінің өсуіне шығыс әдебиеті классиктері шығармаларының үлгілерін (Шахнаме, Фархат-Шырын, Мың бір түн және т.б.) жариялау жәрдемдесті. Түркістан уәлаятының газеті беттерінде 1870 жылы бірінші рет қазақ тілінде Ш.Ш.Уалиханов туралы мақала жарияланды. Орыс оқырмандары Ы. Алтынсариннің, А. Құнанбаевтың, М.Ж. Көпеевтің орыс тіліне аударылып берілген туындыларымен бірінші рет танысты. М.Ж. Көпеев, Ш. Құдайбердиев, Ә. Бөкейханов, О. Әлжанов, С. Шорманов, М. Жанайдаров, Б. Сыртанов, Ж. Ақбаев, Ж. Айманов, А. Айтбакин және басқалар Дала уәлаятының газетінің белсенді авторлары болды. Көріп отырғанымыздай, қазақ даласы ағартушыларының жаңа ұрпағы өздерінің шығармашылық ізденістерінің басында өзінше бір шыңдалудан өткен.
Алайда отаршылдық өкімет орындарының бұл ресми басылымдарын қазақ халқының рухани тәлімгерлері, оны оқу-ағартудың тірегі болды деп санау орасан әсірелеп айтқандық болар еді. Олар негізінен империяның отаршылдық саясатын жүргізушілер болды. Түркістан уәлаяты газетінің 323 нөмерінде жарияланған 633 мақаланың үштен бір бөлігі Ресейдің көрші мемлекеттермен қатынастарына, империялық сыртқы саясатты негіздеуге арналғанын айтса да жеткілікті. Зерттеушілер, ҚР ҰҒА-ның академигі С.Зиманов пен К. Ыдырсовтың Бірақ бұл газеттер, патша үкіметінің ой-ниетіне қарамастан, жалпы алғанда өлкенің қоғамдық өмірінде игі рөл атқарды дегені бұл мерзімдік басылымдардың жағымды ықпалын да айқын аңғартады.

І. 1. ҚАЗАҚ ҰЛТЫНЫҢ БАСПАСӨЗІНІҢ ДАМУЫ

Ресми емес қазақ мерзімді баспасөзінің қалыптасуы ХХ ғасырдың басындағы жалпы азаттық қозғалыспен тығыз байланысты. Ол 1905-1907 жылдардағы революцияның арқасында ғана туды. Алайда бұл басылымдар дүниеге едәуір қиындықпен келді. 1907 жылғы 28 наурызда ІІ Мемлекеттік Думаның депутаты Шаймерден (Шахмардан) Қосшығұловтың (қосарлас редакторы А. Ибрагимов) бастамасымен Улфат газетіне қосымша ретінде Серке газетінің бірінші нөмері шықты. Ш. Қосшығұловтың айтуынша, небәрі 3-4 нөмері шығарылған. Цензура оны қауіпті деп тауып, газет жабылып қалған.
1907 жылғы наурызда Троицкіде Қазақ газетінің бірінші (әрі соңғы да) нөмері шықты. Тыйым салынған екінші нөмеріндегі Біздің мақсаттарымыз деген бас мақаланың авторы М. Дулатов еді. Нақ сол жылы қазақ жастарының Томск қаласында Дала газетін шығаруды жолға қоймақ болған әрекеті де табысқа жеткізбеді.
Қазақ қоғамы демократияшыл жұртшылығының ұлттық баспасөз ұйымын құру жөніндегі ынтасы күшейе берді. 1911 жылғы 16 наурызда Орал (Теке) қаласында қазақ және орыс тілдерінде шағын көлемді Қазақстан газеті шықты. 1911-1913 жылдарда (қаңтар-ақпан)небәрі 16 нөмері шығарылды (редакторы Елеусін Бұйрин). Газет кәсіпкерлік пен ғылымға үйрету ізгі мақсат деп санады. Профессор Ү. Субханбердинаның пайымдауынша, газет прогресшіл-демократияшыл түсінікте болып, отандастарын орыстың озық мәдениетін меңгеруге шақырған. Ол оқырмандарына кітап шығару жаңалықтары туралы хабарлап, шаруашылықты прогресшіл жолмен жүргізу жөнінде кеңестер беріп отырды. Оның беттерінде Гурьев уезінде жаңа мұнай кенішінің ашылғаны туралы хабар бірінші болып жарияланды. 1913 жылы қыркүйектен желтоқсанға дейін Петропавлда Ешім даласы газеті шығып тұрды.
Алайда таралымы шектеулі бұл газеттер орасан үлкен аймақтың түрлі топтарының өскелең талап-тілегін қанағаттандыра алмады. Жалпыұлттық көлемде мерзімді баспасөз құру бұрынғысынша жалпыұлттық проблема болып қала берді.

І. 2. АЙҚАП ЖУРНАЛЫНЫҢ ТАРИХИ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ

Ұзақ уақыт күш-жігер жұмсап, аянбай еңбектенуінің арқасында М. Сералин 1910 жылдың аяғында журнал шығаруға рұқсат алды. Қостанай уезінің Шұбар болысы №5 ауылының қазағы М. Серлинге,-делінген құжатта,-Троицк қаласында оның жауапкершілігімен мынадай бағдарлама бойынша: бас мақалалар, шетелдік хабарлар, мұсылмандар өмірінің мәселелері, хроника, фельетондар мен өлеңдер, библиография және ғылыми мақалалар, аралас дүниелер және редакцияға хаттар бағдарламасымен ай сайынғы Эй-кафь журналын шығаруға рұқсат берілді. Прогресшіл демократияшыл зиялылардың сан жылдар бойы аңсаған арманы орындалды: 1911 жылғы 10 қаңтарда Троицкіде қазақ халқының тарихындағы тұңғыш Айқап ұлттық журналының бірінші нөмері шықты. Нақ соның, ал кейініректе, 1913 жылғы 2 ақпанда Орынбор қаласында шыққан Қазақ газетінің де тағдырына жалпыұлттық басылымдар болу жазылған еді.
Ұйымдастырушы және баспагер, идеялық басшысы және редакторы М. Сералин (1872-1929) бұрын педагогтік және журналистік қызметпен айналысқан, сол кезге қарай белгілі ақын, әдебиетші, қоғам қайраткері болған. Кеңестік тарихнаманың дегені жүріп тұрған кезеңде көптеген зерттеушілер идеологияға жағынып, М. Сералинді ХХ ғасырдың басында Оңтүстік Оралдың революцияшыл социал-демократтарының шеңберіне кіргізуге тырысты. Мұның бәрі Айқап журналын кеңес өкіметі контрреволюциялық ұлтшыл деп айыптаған Қазақ газетіне қарсы қою мақсатымен жасалған еді. М. Сералиннің өз айтуына қарағанда, журнал еңбекші таптың органы болған жоқ. Халықтық болған ол белгілі бір таптық, саяси және экономикалық бағдар ұстанды. Оренбургский край газетінің журналды жергілікті халықтық басылым деп атағаны кездейсоқ емес.
М. Сералиннің сіңірген еңбегін атап өте келіп, зерттеушілер ол Қазақстанда демократиялық бағыттағы ұлттық журнал шығаруды бірінші болып жолға қойды. Айқап журналы білім әлеміне ашылған бір терезе болды деп атап көрсетеді. М. Дулатов Оян деп қазаққа дабыл қаққаннан кейін М. Сералиннің демократияшыл зиялыларды, либерал-революциялық ниеттегі студент жастарды іс жүзінде топтастырып, олардың назары мен жігерін жалпыұлттық проблемаларды шешуге шоғырландыра білгенін айту керек. Айқап патша өкіметінің реакциясынан кейін қазақ қоғамын оятты, Қазақ газеті оның жақсы дәстүрлерін жалғастырып, жаңа биікке көтерілді.
М. Сералинмен қатар, Б. Қаратаев, Ж. Сейдалин, С. Торайғыров журналдың рухани жетекшілеріне айналды. Айқап төңірегіне әртекті қазақ демократияшыл зиялыларының, талантты студент жастардың өкілдері топтасты. Журналға А. Ғалымов , М. Жолдыбаев, Т. Жомартбаев, М. Кашимов, Қ. Кемеңгеров, М.-Ж. Көпеев, А. Мұсағалиев, Б. Сыртанов, С. Лапин, Н. Манаев және басқалар белсене қатысып тұрды. Журнал беделінің өсуіне бастапқы кезеңде оның жұмысына А. Байтұрсыновтың, М. Дулатовтың қатысуы себепші болды. Дала өлкесінің демократияшыл қалың жұртшылығы кейіннен қазақ мәдениетінің, әдебиетінің аса көрнекті қайраткерлеріне айналған дарынды тұлғалар: С. Сейфуллин, Ш. Құдайбердиев, Б. Майлин, С. Дөнентаев, С. Торайғыров, М. Жұмабаевтардың шығармашылығымен танысуға мүмкіндік алды. Журнал беттерінен қырғыз И. Арабаев, ноғай С. Ғаббасов, түрікмен Ш. Назари және басқалар көрінді. Қазақ әйелдері Сақыпжамал Тілеубайқызы, Мариям Сейдалина, Гүлайым Өтегенқызы, Нәзипа Құлжанова журнал беттерінде әйелдердің тең құқықтығы, қазақ әйелдерін азат ету, балалар мен аналарды қорғау проблемасын көтерді.
Журналдың бірінші нөмерінде М. Сералин оқырмандарға басылымды құрудың ұзаққа созылған оқиғасын түсіндіріп берді: Біз бір-бірімізді үнемі кінәлап жүрдік. Басымыз қосылмады. .Біздің қазақтың неше жерден қап деп қапы қалған істері көп. Қап дегізген қапияда өткен істеріміз көп болған соң журналымыз да өкінішімізге лайық Айқап болды. Айқап журналы 1911 жылғы қаңтардан 1915 жылғы қыркүйекке дейін әуелгіде айына бір рет, ал сонан соң екі рет шығып тұрды. Барлығы 88 нөмері шықты, таралымы 1000 данаға дейін жетті.
Оқиғалар айдарынан көрініп отырғандай, жер-жерден Ташкент, Верный, Шымкент, Әулиеата, Орал, Қостанай, Торғай, Ақтөбе, Маңғыстау, Бөкей Ордасы, Омбы, Қапал, Семей, Аягөз және басқа жерлерден хабарлар түсіп тұрған.
Бізге не істеу керек ? деп аталған бас мақаласында Айқап өз бағдарламасын былай деп белгіленген:
1. Отырықшылыққа көшу, қалалар тұрғызу, діннен қол үзбеу.
2. Мектептер мен медреселер ашу, білімді әрі мәдениетті болу.
3. Дін істерін өз қолына алу, өз мүфтиін сайлау.
4. Мемлекеттік Думаның мінберінен халық мүдделерін қорғау және оларды
үкіметке жеткізе алатын депутаттардың болуы.
5. Петербургте тұрақты өкілдік болуы.
Айқап нөмерден-нөмерге жер мәселесіне зор көңіл бөліп отырды. Бұл түсінікті де. Патша өкіметі орыс және украин шаруаларын қоныс аудару қозғалысының қарқынын ұлғайту мақсатында қазақтардың құнарлы жерлерін күштеп тартып алу жолымен Қоныс аудару қорын құрды. Айқап жетекшілері мұндай жағдайда көшпелілер мен жартылай көшпелілердің отырықшылануы, тұрғылықты ауылдық елді мекендер салу, егіншілік негізінде қазақ шаруаларының тұрмыс-салтын өзгерту қажет деп санады. Қазақ газетінің жетекшілері, ең алдымен Ә. Бөкейханов басқаша көзқараста болды. Журнал мен газет арасындағы жер мәселесі жөніндегі пікірсайыс екі жақтың да көп күшін алды.
Айқап журналы ағарту ісі мен мәдениеттің жаршысы болды. М. Сералин Біздің ғасырымыз-ғылымның ғасыры деп санады. Ол Ш. Марджанидің, Ы. Алтынсариннің ізбасары болды. Жәдидшілдіктің, жаңа әдіспен дауыстап оқытудың атасы. И. Гаспринскийді өзінің ұстазы және тәлімгері деп білді. ХІХ ғасырдың аяғында жәдидшілдік идеялық-саяси ағым ретінде қалыптасты, оның жолын қуушылар жәдидтер (жаңашылдар) деп аталды. Жәдидшілдер мұсылман дінінің озбырлығына қарсы шықты, өз халықтарын еуропалық мәдениетке, ең алдымен мектеп пен медреседе еуропалық дыбыстап оқыту әдісіне тартудың жақтастары болды. Жәдид қайраткерлері жеткілікті болғанымен, Қазақстанда жәдидшілдік қалыптаспады. И. Гаспринский ұсынған жәдидшілдік өркениетке жеткізер жолдағы басты кедергі исламның озбырлығы, ортағасырлық дәстүрлер мен әдет-ғұрыптар деп санады. Қазақтардың рухани өміріне ислам ықпалының дәрежесі Татарстан, Башқұртстан, Қырым және Түркістанмен салыстырғанда едәуір әлсіз болды. Қазақстанда ағартушылық қозғалыс ұлттық қайта өрлеу жолындағы басты кедергі отаршылдық деп санады. И. Гаспринский түрік-татар бірлігі туы астында әрекет етті. Ал Қазақстандағы ағартушылар татар және бұхара теологтарының, түркі-татар жазуының үстемдігіне жан сала қарсы шықты. Шығыстың көрнекті ағартушыларының еңбектері,-деп жазды М. Сералин,-туған халық тілінде оқу мен білім алудың және оны құрметтеудің пайдалы екеніне біздің көзімізді жеткізді.
Дегенмен, С.Ж. Асфендияровтың айтуынша, М. Сералин тегінде, татар мәдениетімен және оның прогресшіл дәстүрімен мейлінше көп дәрежеде байланысты болған.
М. Сералин бастаған Айқаптың ізбасарлары классикалық жәдидшілдіктің жақтаушылары болды. Олар қазақ қоғамы мешеулігінің, ескіргендігінің негізгі себебі-халықтың сауатсыздығында (надандық), молдалардың білімсіздігінде, байлардың дарақылығы мен қатыгездігінде (қайырымсыздық), отаршылдардың қазақ шаруаларын талап-тонауында жатыр деп санады. Осының бәрінен шығаратын жол қоғамды оқу-ағарту, И. Гаспринскийдің жүйесі бойынша жаңа әдіспен оқыту, қазақтардың отырықшылық тұрмыс салтына көшуі (қала салу) деп білді. Өз кезінде бұлар прогресшіл идеялар еді. М. Сералин мен айқаптықтардың сіңірген еңбегі мынада: олар жәдидшілдіктен, ағартушылықтан алға кетті, өз идеяларында қазақ шаруаларының, еңбекші бұқараның бытыраңқы және стихиялы арман-тілектері мен ойларын көрсете білген революцияшыл демократтар деңгейіне дейін көтерілді. Айқаптықтарды жас түріктер деген сияқты, жас қазақтар, жас ұлттық буржуазиялық-демократиялық қозғалыстың қатысушылары деп атауға болар еді. Сонымен бірге жас бұхаралықтар-жәдидшілерден айырмашылығы, М. Сералин мен оның ізбасарлары шынына келгенде либерал-демократтар, шаруашылық жүргізудің отырықшы фермелік әдісін, орыстың озық мәдениетін насихаттаушылар болды. Қазақ газеті жарыққа шыққаннан кейін айқаптықтар арасында жік туды. Біреулері мұсылман қозғалысының жақтастарына қосылды (М. Қаратаев), басқа біреулері ағартушылықтан отаршылдық жүйені қирату, қазақ ұлттық мемлекеттігін, ұлттық білім беру жүйесін құру идеясына көшті. Түбірлі жалпыұлттық мүдделерді қорғап, дәйекті түрде ілгері басқандардың дұрыс істегенін тарихтың өзі дәлелдеді.
ХХ ғасырдың басындағы ағартушылық қозғалысқа біз Қазақстанда тамаша кадрлардың тұтас саңлақтар шоғырының пайда болғаны үшін міндеттіміз, олар ұлттық қайта өрлеудің басында тұрып, революциядан кейін-ақ халыққа білім беру саласындағы кең көлемді шабуылды жүзеге асыру үшін нақты негіз дайындады. Батыстағы Ағарту дәуірінің миды тазартып жаңа қоғамдық-саяси қатынастар үшін жол аршыған ұлы өкілдері сияқты қазақтың алғашқы ағартушылары да өз халқының санасына бостандық, теңдік және туысқандық, әділеттілік идеяларын, зорлық-зомбылыққа қарсы күрес рухын сіңірді.
М. Сералин қазақ ағартушылары жас буынының жарқын өкілі болды, халық ағарту мен қазақтардың тұтас ұрпағын тәрбиелеу саласында өте көп іс тындырды. Ол өзін балаларды жаңа әдіспен оқытуға көшу, Ақтөбеде мұғалімдер мектебінің ашылуы, жергілікті жерлерде мектептер мен медреселерде оқуы, оларда оқитындардың көбеюі қуантады деп жазды. Ол өзінің ағартушылық идеяларын берік қорғап, былай деп жазды: Біздің үнемі және шаршап-шалдықпай талқылағанымыздан мынадай екі қорытынды жасауға болады: қала сал, жинақы тұр, сонда ғана шағын болса да құнарлы жер үлесіне иелік ете аласың. Мектептер мен медреселер сал, мектептер аш, балаларды оқыт, қолөнерін үйрен, сонда ғана сен халықты құрайтын адам боласың. Әйтпесе сені жер бетінен жойып жібереді.
Біздің өткендегі және қазіргі жағдайымыз деген мақаласында М. Сералин былай деп атап көрсеткен: ғалымдар дүниенің дамуын ұрыс шайқастарына ұқсатады. Бұл соғыста адамы көп халық жеңбейді, қайта ғылымы, өнері жоғары халық жеңеді. Сондықтан біз басқа халықтармен жарыста аяқ астында қалғымыз келмесе, біз балаларды біліммен қаруландыруымыз керек. Қазіргі заман туралы ойлана отырып, - деп жалғастырған ойын одан әрі автор, - мынадай ойға келесің: Ресей мемлекетінде әрекет жасап, бақытты тұру үшін ғылымды, өнерді үйрену және орыс тілін білу қажет. Бұл үшін мектеп керек, ал оған төрт-бес үйдің шамасы келмейді. Елді мекендер мен кент салудан басқа шығар жол жоқ.
Сонымен бірге М. Сералин Айқап беттерінде мұсылмандардың қасиетті кітабының мазмұнын ыңғайлы, түсінікті нысанда баяндауға тырысқан авторлардың мақалаларын жариялап отырды.
Айқап журналының қазақ фольклорын зерттеудегі, абайтануды қалыптастырудағы, орыс және дүниежүзі классикалық әдебиетінің рухани мұрасын насихаттауда атқарған рөлі зор.
Сонымен бірге журнал беттерінде кейде жаңа әдіспен оқытуға түрік-татар көзқарасын уағыздайтын жарияланымдар басылып отырды. М.-Ж. Көпеевтің, Д. Қашқынбайұлының және басқалардың мақаларында діншілдік және шариғатқа бейімдік сарыны болды. Айқап беттерінде түркі-татар тілінде жаңа әдіспен оқытуға артықшылық берген, А. Байтұрсыновтың қазақ жазуы саласындағы реформаторлық ізденістеріне қарсы шыққан авторлар ұйымдастырылған түрде жарияланып отырды.
Бірінші дүниежүзілік соғыстың басталуы жағдайында едәуір шиелініскен зор қаржы қиындықтары, зиялылардың бір бөлігінің сол кезге қарай өзінің көркемдік толысқандығымен, қазақ әдеби тілін түлетуімен, стилінің сындарлығымен және ең бастысы-толғағы жеткен жалпыұлттық проблемаларды қоюымен әйгілі болған Қазақ газеті жағына шығуы 1915 жылдың тамызында Айқап журналы шығуының тоқтатылуына себеп болды.
Ағартушылардың өздері арасында түңіліс етек жайды, олардың қатарында: революциялық әдістерді жақтаушыларға және ұстамдық пен ымырашылдықты жақтаушыларға жіктелу тереңдей түсті. Бүкіл ХХ ғасыр бойында әдебиетте журналдың жабылу себептері мәселесі бойынша дау жүрді. Пікірсайысқа салынбай, ғасырдың басындағы ұлт-азаттық қозғалысы қайраткерлерінің қайсібірі орыс революцияларының және самодержавие күйреуінің қарсаңында ең басты ұлттық қоғамдық-саяси және ғылыми-әдеби басылымға айналған Қазақ газетін құрушы үштікпен (А. Байтұрсынов, Ә. Бөкейханов, М. Дулатов) бәсекелесе алуы екіталай екенін ғана ескерте кеткен жөн.

І. 3. ҚАЗАҚ ГАЗЕТІ - БАСПАСӨЗ ТАРИХЫ

Қазақ газеті апталық басылым болып шықты. 1913 жылғы ақпаннан 1918 жылғы қаңтарға дейінгі кезең ішінде 3000 дана таралыммен 265 нөмері жарық көрді. Жекелеген нөмерлері 8000 данаға дейін жететін таралыммен шықты. А. Байтұрсыновтың шебер басшылығы мен жанқиярлық еңбегінің арқасында,-деп жазды М. Дулатов, -жоқтан барды жасаған деуге болатын және газеттің жабылар алдында өз баспаханасы, қағаздың үлкен қоры, шағын кітапханасы болды, таралымы 8000-нан асты. Редакциялық алқа 1914 жылғы жаңа жылдық 45-нөмерінде газетті 10 облыстың қазақтары жаздырып алатынын хабарлаған. Бұған қоса оны Орынбор, Уфа, Қазан, Петербург, Мәскеу, Томск қалаларындағы, басқа да бірқатар қалалардағы, сондай-ақ Түркия мен Қытайдағы оқырмандар алып тұрды. Қазақ газетінің редакторы Орынборда айдауда жүрген кезінде сол кезге қарай ағартушылық қозғалыстың танымал көшбасшысы болған, аса көрнекті ақын, көсемсөзші, түркі тілінің маманы, М. Дулатовтың анықтауынша, қазақ әдеби тілінің мектебін жасаушы, бірақ ең алдымен-ой өрісі аса кең және ұлт дамуының жолдарын көре білген жалынды қоғам қайраткері Ахмет Байтұрсынов болды. Азаттық қозғалысының мұраттарына, қазақ халқының топтасуы мен рухани өрлеуі мүдделеріне берілгендік, таңғажайып талант және ғылымның көптеген салаларынан энциклопедиялық білімділік оны ұлт ағартушылары мен рухани аталарының алдыңғы қатарларына шығарды. 1914 жылғы 19 мамырда баспасөз істері жөніндегі бас басқармасының кеңсесі М. Дулатовқа Қазақ газетінің екінші жауапты редакторы міндетін атқаруға рұқсат етті. Құлшынған қызба қанды, әсте ымырасыз, жалынды көсемсөзші, топ көрсе қыранша түлейтін ақын М. Дулатов өзінің ерлік және қайғылы тағдырымен көп тағдырымен көп жағынан ХІХ ғасырдағы Махамбет Өтемісовті еске салатын. Қазақ газеті 1918 жылы (№№261-265) Жанұзақ Жәнібековтің редакциялауымен шықты.
ХХ ғасырдың басындағы демократияшыл қазақ зиялыларының бүкіл азаттық қозғалысы сияқты, бұл газеттің де жетекші бағытын белгілеуде қазақ халқының бостандығы жолындағы аса көрнекті күрескер, саясатшы, экономист, тарихшы, этнограф, әдебиеттанушы, статистик-социолог, көсемсөзші, энциклопедиялық тұрғыдағы ғұлама Ә. Бөкейханов зор рөл атқарды.
Біртұтас болып біріккен ғажайып үштік-А. Байтұрсынов, М. Дулатов, Ә. Бөкейханов қалың қазақ елінің мүддесін білдіріп, оның шамшырағы болған ғасырдың ұлттық газетін құра білді. Олар Қазақ газетінің төңірегіне қазақ демократиялық зиялыларының бүкіл бетке ұстарларын, соның ішінде Шәкерім Құдайбердиев, Мағжан Жұмабаев, Ғұмар Қарашев, Сұлтанмахмұт Торйғыров, Жүсіпбек Аймауытов, Бейімбет Майлин,Жақып Ақбаев, Халел Досмұхамедов, Сәбит Дөнентаев, Мұстафа Шоқай, Мұхамеджан Тынышбаев және басқа да көптеген көрнекті қайраткерлерді топтастыра алды. Дегенмен де, негізгі идеялық-теориялық салмақты А. Байтұрсынов, М. Дулатов, Ә. Бөкейханов көтерді. Зерттеуші К. Атабаевтың деректері көрсетіп отырға