Бастауыш сынып оқушыларының сөз байлығын арттыру тәсілдері

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ

МИНИСТРЛІГІ

М.Х.ДУЛАТИ АТЫНДАҒЫ ТАРАЗ ӨҢІРЛІК УНИВЕРСИТЕТІ

РЕФЕРАТ

Тақырыбы:Бастауыш сынып оқушыларының сөз байлығын арттыру тәсілдері

Мамандық:5В010200-Бастауышта оқытудың педагогикасы мен әдістемесі

Орындағандар:______________________Алпысбай.Н.Р

______________________Жұмалбекова.С.Б

______________________Даутәлі.Қ.Т

Ғылыми жетекшісі ___________ Еркимбаева.Р.К.,Тараз қаласы,№42орта мектеп директорының оқу ісі жөніндегі орынбасары

Тараз 2022

МАЗМҰНЫ:

І НЕГІЗГІ БӨЛІМ.................................................................................................3

1. Сөз, сөйлеу және сөздік қор ұғымдарына сипаттама.....................................3

ІІ ТӘЖІРИБЕЛІК БӨЛІМ...................................................................................4

2.1 Бастауыш сыныпта оқушылардың сөздік қорын байытып, тілін дамыту...4

ҚОРЫТЫНДЫ....................................................................................................11

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ...............................................12

І НЕГІЗГІ БӨЛІМ

1.1 Сөз, сөйлеу және сөздік қор ұғымдарына сипаттама

Қазақ тіл білімінің негізін қалаушы А.Байтұрсыновтан бастап қазіргі заманға дейін қазақ тіл білімі үлкен даму кезеңдерінен өтіп, үлкен ғылыми табыстарға қол жеткізді. Қазіргі уақытта қазақ тіл білімі түркі тілдері арасында ғылыми тұрғыдан неғұрлым дамыған тілдердің қатарына жатады.Өздеріңіз білетіндей, бірде-бір ғылым өзгеріссіз қалмайды, өйткені ғылымның әр саласы уақытпен, қоғаммен бірге дамып келеді. Сондықтан тілдің фонетикалық саласы біртіндеп дамып, қазір үлкен жетістіктерге жетті.Тіл бірқатар әлеуметтік құбылыстарда орын алады. Бұл күрделі құбылыс. Тілдің табиғатын, мәнін түсіну үшін оның негізгі қасиетін анықтау керек. Оның табиғатын анықтайтын тілдің негізгі қасиеті, әдетте, оның қызметі қарым-қатынас құралы ретінде аталады. Бұл анықтама тілдің атқаратын қызметін түсінуде үлкен маңызға ие. Тіл-адамзат қоғамында қарым-қатынас, қарым-қатынас, пікір алмасу құралы ретінде пайда болады. Тарихта мұндай ұжым бастапқыда ру, тайпа, кейде халық тілі, ұлт ретінде өмір сүрді, осыған байланысты рулық тіл, тайпалық тіл, халық тілі болды. Бұдан шығатыны, адамдар тобы ру немесе тайпа болсын, халық немесе ұлт болсын – оның тілі, қарым-қатынас құралы, оның табиғатын анықтайтын негізгі қасиет болуы керек.Тіл мен қоғамның тығыз байланысы. Бұл екі жақты байланыс. Біріншіден, тілсіз бірде-бір қоғам өмір сүре алмайды. Тіл жоқ жерде адамдар қоғамда бірлесіп жұмыс істей алмайды, қоғамдық өндірісті ұйымдастыра алмайды, оны дамыта алмайды. Демек, қоғамның өмір сүруі, адамдардың бірлескен жұмысы үшін тіл – қарым-қатынас құралы, пікір алмасу құралы қажет. Тіл-адамның өмір сүруінің және қоғамның дамуының қажетті шарты. Екіншіден, тіл қоғам бар жерде ғана болады. Сөз тілдің негізгі единицасы, дыбыстық таңбалар мен мағынаның көрінісі. Дыбыстық таңба сөздің материалдық жағынан қаласамағына (мазмұн) оның идеялық жағын қарастырады.Бұларды бірлігі сөздің өмір сүруі мен қызмет атқаруының белгісі.

Сөз – тіл білімінің барлық саласының негізгі зерттеу объектісінің бірі болып табылады. Бірақ тіл білімінің әр саласы сөздің бірқырын ғана өз объектісі етіпалады да, өз заңдылықтарын егізінде сөз етеді. Бұл сөздің күрделі құбылыс екеніндігін білдіреді.Тілдегі сөздер бір-бірімен дыбыстық ерекшелігі мен морфологиялық құрамы жағынан да қилы-қилы. Мәселен, Жомарткеше Алматыдан жүрдек поездбен келді, деген сөйлемдердегі сөздерді жеке-жеке алып қарасақ, дыбысталу жағынан да, морфологиялық тұлғасы жағынан да, керек десеңіз, сөйлемдегі атқарылып тұрған қызметі мен орын тәртібі жағынан да түрлі-түрлі. Осындағы сөздерсіз ешқандай ой пікір құруға болмас еді.Сол сияқты тілдің грамматикалық заңдарынсыз айтылатын ой түсініксіз, әрсіз болареді. Сондықтанда бұлардың әрқайсысына тән ерекшелігі мен қызметі бар негізгі элементтер екендігін көреміз.

Сөздерді фонетикалық, грамматикалық жақтан талдау мүмкін болғанымен, сөздердің барлық қасиеттерін грамматикалық белгілері арқылы ашылу мүмкін емес. Фанетиканың ең кіші элементі болып саналатын морфема болсын– барлығы да сөз бойынан табылатын нәрселер. Сөз мағынасы,оның даму заңдылықтары, синоним, онтоним сияқты құбылыстарда сөздерге тән заңдылықтар.Дегемен осы аты аталған қаситтердіжеке–жеке өмір сүретіні анық, бірақ олар бірігіп қана сөз жасайалады.Екінші сөзбен айтқанда, дыбыссыз сөз болмайтындығы сияқты, грамматикалық жақтан тұлғаланбаған сөздер болмайды. Сөз болуы үшін дыбыстық,грамматикалық формалардың болуы жеткіліксіз. Жоғарыда аты аталған белгілері сөз элементтері деп аталуы үшін сол белгілер мен бірге, лексикалық мағынасының да болуы шарт. Жалаң лексикалық мағынаның грамматикалық мағынамен байланысын, астасып жататындығын, олардың өмірсүру формасы тек дыбыстық тіл болатындығын ескеріп талдау жасайтын болсақ,онда сөз мәселесінің қаншалықты қиын, күрделі екендігін дәлелдеп жатпай-ақ көз жеткізуге болады. Тіпті сөзге көпшілік тілші ғалымдар мойындаған ғылыми анықтаманың да берілмегендігін айтудың бұл мәселенің қаншалықты қиын екендігін көрсетеді.

Көптеген оқулықтарда «Сөз мағына мен дыбыстардың бірлігі» деген анықтама берілген. Ой елегінен өткізе зерделесе, шындығында сөздің құрамында мағына мен дыбыстың болатыны даусыз. Дыбысталусыз сөз болмайтын сияқты, мағынасыз да сөз болмайды.

ІІ ТӘЖІРИБЕЛІК БӨЛІМ

2.1Бастауыш сыныпта оқушылардың сөздік қорын байытып, тілін дамыту

Оқушының ой-өрісінің, сана-сезімінің жан-жақты дамуы бастауыш сыныптан басталады. Бастауыш сыныпта оқушылардың тіл орамдылығын арттырып, өмірге көз қарасын қалыптастырса, ой-өрісін кеңейтіп, сөздік қорын байытады. Балаларды жақсыға үйретіп, жаманнан жиренуге тәрбиелейді.

Біздің жарқын болашағымыз – өскелең жас ұрпақтың біліктілігімен байланысты. Жас ұрпақ-өркениетті тәрбие шуағына шомылса ғана, білім нәрімен сусындаса ғана мемлекетіміздің көсегесі көгереді, егеменді ел баянды болады. Тәуелсіз ел тірегі – білімді ұрпақ екені ақиқат.

 Қазіргі таңда оқыту мен білім беру саласы оқушылардың жеке басын дамыту мен сапалы білім беру мақсатында оқытудың жаңа мазмұнын , тиімді әдістерін үнемі іздестіруді талап етіп отыр.

Осыған орай оқушының бойындағы барлық сапаны , дағдыны, қабілетті, білім мен біліктілікті тұтас сәйкестікте дамытуға бағытталған білім жүйесін қалыптастыру қолға алынуда. Жан-жақты білімді , өз ойын ашық айтатын , сөйлеу мәдениеті жоғары «жеке тұлғаны» бастауыш сыныптан бастап дайындауға ерекше көңіл бөлінуде.

Бастауыш сынып жасындағы балалардың сөздік қорын байытып, тілін дамыту әдістемесі оқушының тұлғалық ерекшелігін дамытуда ерекше орын алады.

Бастауыш сынып оқушыларының сөздік қорын дамытып, сөз мәдениетін қалыптастыру жұмысы жүйесіз, негізсіз, бағытсыз кездейсоқ іске асырылмайды. Бастауыш сынып кезеңі- баланың қалыптасатын кезеңі. Олай болса, тіл тазалығы, ой дәлдігінің атадан балаға мирас болып келетінінің бірі.

Тіл- тәрбиенің басты тірегі. Қазіргі заман талабына сай ұл мен қыз өсіру, оларға білім беру- әр ұстаздың басты мақсаты. Ана тілі арқылы жас жеткіншектерді халқымыздың озық ойымен , әдебиетімен, мәдениетімен , тіршілігімен таныстырамыз. Осының бәрін біліп қана қоймай , бала оны жеткізе де білуі керек. Сондықтан әр сабағымда бала тілін дамытып , сөздік қорын байытуға әр түрлі тәсілдерді қолданамын.

Тіл дамыту жұмыстары жеке пәннің әр сабақтарында қолданылып тұрады. Ол- математика, қазақ тілі және әдебиеттік оқу пәндері. Енді осы пәндерде тіл дамыту , баланың сөздік қорын қалай байыту жұмыстарына тоқталайын.

Қазақ тілі сабағында тіл дамыту жұмысы «Тіл және сөйлеу», «Жазбаша және ауызша тіл» тақырыптары бойынша берілген . Оқулықтарында берілген тапсырмаларынан  басқа қосымша тапсырмалар қолданылады.  Мысалы бейнесөз шешу, мәтінді аяқтау, «Мақалды тауып оқы» , «Керекті  сөзді тап», «Қандай әріпті жоғалттым» және тағы басқалары.

1. Бақылау. Мұғалім балалардың сөйлеуі ақиқатқа негізделіп, мазмұнды болуын үнемі қадағалап отырады. Тіл дамуының негізгі көзі - баланың қоршаған ортасы, ол бастан кешкен түрлі оқиғалар, өз тәжірибесі; оның ішінде ол ерекше мақсатты түрде қабылдаған бөлігі, яғни бақылауды жүзеге асырған бөлігі. Адамның ойлау қабілетін дамытуда байқау ерекше орын алады. Осындай қасиеттің арқасында адам әншейінде байқамайтын немесе көп аса бермейтін, үстірт өте шығатын нәрселерге айрықша зейін қояды. Бақылау барысында жиналған материалдарын сөйлемдер, мазмұндама мен шығарма құрастыруға, сондай-ақ әртүрлі жаттығулар үшін қолданады.

Сөз байлығын арттыруда кітап материалының айтарлықтай артықшылықтары бар. Бұл материалдарды талдау, кейбір жағдайларда бақылау арқылы жиналған материалды кітап материалымен бірге қолдану балалардың ойын дамытады, сөздік қорын байытады [40].

Тілдің дамуында мұғалім ақыл-ой жұмысының белгілі формаларына сүйенеді (талдау, синтез, индукция, дедукция, маңызды белгілерді табу, жалпылау, психикалық мәселелерді шешу, себеп-салдар байланыстарын анықтау, салыстыру және қарама-қайшылық) .

Заттың белгілерін немесе құбылысқа тән белгілерді анықтау байқау қасиетімен байланысты; бұл сана мен естің жұмысына да қатысты. Бақылау жүйелі және әр түрлі материалдар бойынша жүргізіледі. Қанша түрлі табиғат құбылыстары, құстардың әртүрлі дауыстары, адамның сөйлеуі, музыка, гүлдердің әртүрлі иістері, ормандағы тіршілік, өсімдіктердің, ағаштардың, жапырақтардың айырмашылықтары және т.б. – мұның бәрін бақылай алу керек. Балаларды қызығушылыққа, көру, есту, иіс сезу, қоршаған әлемді қабылдауға тәрбиелеу олардың ойыны мен тілін дамытудың негізгі жолдары болып табылады.

Заттар мен құбылыстарға тән белгілерді таба білу грамматикамен байланысты (заттың атын білдіретін, белгіні, қимылды білдіретін сөздер). Мысалы, Алматы қаласы №2 мектеп - интернатының II сынып оқушылары қыркүйек айының соңында саябаққа экскурсияға барғаннан кейін мұғалім олармен келесідей әңгіме жүргізеді:

- Сендерге саябақ ұнады ма?

- Ұнады! Онда өте әдемі!

- Неге әдемі деп ойлайсыңдар?

- Ағаштардың жапырақтары сары түсті. Бұл - алтын күз.

- Алтын күз туралы қандай өлеңді білесің?

Балалар II сыныптың "Ана тілі" оқулығынан "Күз" өлеңін оқыды.

- Енді бізге жылдың осы уақытында саябақтағы ағаштардың белгілері туралы айтып беріңдер. Терек туралы не айтасың?

- Терек жапырақтары сары, кейбіреулері қызғылт. Олар жерге түсуде. Қатты.

- Ал шырша ше?

- Шырша әлі көкпеңбек, жаздағыдан өзгерген жоқ. Оның жапырағы тікенекке ұқсайды.

Қайың мен еменнің белгілері де осылай айтқызылды. Әңгіме қызықты болды, барлық балалар қатысып, әсерлі өтті. Күз туралы, түрлі ағаштар туралы оқушылар алдағы эссеге дайындалды.

Оқушылар бір топ гүлдің белгілерін анықтады. "Астра ақ, қызғылт, қызыл, көкшіл болып келеді, оның жапырақтары өте көп. Жапырақтары тік, шиыршықты болып келген. Жапырақтары ұзын әрі жіңішке». Жұмыс барысында оларға: «Астраның түр-түсі қандай? Жапырақтары қандай?» деген сұрақтар қойылды.

Мұғалім сыныптағы кез-келген заттарды да бақылатуына алады (мысалы, "Мынау қағаз. Ол қандай? – оның түсі ақ, тегіс, жұқа").

Балаларға сауысқанның тұлыбы көрсетіліп, сол құстың белгілері айтылады. Немесе жылқының, сиырдың, мысықтың, бақаның (I сынып) суреттерін көрсетіп, «Қайсысы қалай жүреді?» деген сұрақтарға жауап алынады.

Белгілерді анықтау мысалдары шамамен келесідей:

1. Қарбыз туралы не айтасыңдар? Пішіні, түсі, дәмі. Шие, қызанақ, сәбіз туралы ше?

2. Күн, Ай, Жұлдыз, электр шамының белгілерін көрсет. Оларға ортақ белгілер қандай?

Қандай заттарды жұмсақ, үлпілдек, жылы деп атауға болады?

3. Биік, әдемі, тәтті, нәзік хош иісі бар, тез, шебер деген ше? Биік , аласа деп ше; ақ – қара, тәтті – ащы, ақылды – ақымақ, тегіс – бұдыр, епті – ебедейсіз дегенде нені (немесе кім туралы) айтамыз?

4. Көктем мен күз, қарға мен сауысқан, бидай мен сұлы, жылқыр мен сиыр, алма мен алмұрт, үстел мен орындық, автобус пен троллейбус, ұшақ пен тікұшақтың ортақ белгілері қандай?

Содан кейін бұл заттарды қандай белгілермен ажырататынымызды айту керек.

Бір заттың бірнеше белгілері көрсетіледі; мысалы, айна - мөлдір, әйнек жарқырайды, сәуле түсіреді және т.с.с. мұның ішіндегі ең бастысы не? Балалар сәуле шығаратынын айтады. әрине, әр жағдайда заттың әр қасиеті маңызды екендігін ұмытпаған жөн.

Күн қалай көтеріледі? Ай қалай туады? Бұлбұлдың үні қандай? Қарғаның даусы қандай?

2. Салыстыру. Мұнда заттар мен құбылыстардың ұқсастықтық қасиеттері мен айырмашылықтары анықталады. Бұл да белгілерді айқындайтындай ақыл-ойдың аналитикалық жұмысы болып табылады. Бірақ салыстыру күрделі процесс, мұнда синтез, жалпылау, қорытындылау элементтері жүзеге асырылады.

Салыстыруды оқушылар пәндердің сипаттамалық белгілерін таба алатын дәрежеге жеткенде ғана жүргізуге болады, себебі заттар тек белгілерімен ғана салыстырылады.

Салыстыру тапсырмаларында мыналарды ескеру керек; ұсынылған мысалдардағы заттар мен құбылыстардың ортақ белгілері болуы қажет (ағаш пен тракторды, үстел мен малды салыстыруға беруге болмайды).

Салыстырудың мақсаты болуы керек; мысалы, қасқырды итпен салыстырғанда сыртқы түрімен ғана емес, мінез-құлқымен де, адамға тигізетін зияны мен пайдасы жағынан да салыстырған жөн.

Салыстырудың соңында қорытынды жасау керек.

Бұл жұмыс алдымен екі объектіні немесе құбылыстарды салыстырудан басталады, содан кейін үш-төрт немесе одан да көп заттарды салыстыру жүргізіледі.

Алдымен, әсіресе I сыныпта, заттарды қарама-қарсы белгілермен салыстыру оңайырақ (қара - ақ, көмір қара, қар ақ). Сонымен қатар, оларға салыстыру үлгісі беріледі. Мұны оқыған материал бойынша орындатқан дұрыс.

Салыстыру үшін I сыныпта мыналарды ұсынуға болады: өсімдіктерден: ақ бидай мен қара бидай, қоға мен қамыс, алма мен қара қарақат ағашы және т.б. Жануарлардан: ақтиін мен түлкі, тауық және үйрек және т.б. Көлік, құралдарынан: жүк машинасы және жеңіл машина; күрек және айыр және т.б. Адамдардың сыртқы түрі мен мінез-құлы мысалы, оқылған шығармаларындағы екі кейіпкерді салыстыру және т.б.

Кей жағдайларда I сыныпта екі-үш заттар салыстырылуы мүмкін.

Ал II сыныпта жоғарыдағы көрсетілген заттар (өсімдіктер, жануарлар, еңбек құралдары, тұрмыстық заттар) салыстырылады. Бірақ мұнда жұмыс күрделене түседі; салыстыру үшін көбінесе үш-төрт зат алынады; адамдардың түрлі іс-әрекеттері мен мінез-құлықтары (оқыған шығармалары бойынша) салыстырылады. Бұл сыныпта бұрынғыдай сұрақ-жауап емес, мүмкін болса, балалар өз бетінше әңгімелейді.

ІІІ сыныпта оқушылардың бұрын алған дағдылары жетілдіріле түседі. Балалар бақыланатын материалды өз бетінше салыстырады.

3. Ұғымдармен жұмыс. Оқушылардың ойын дамытудағы басты міндеттердің бірі – ойдың бастапқы формасын – ұғымдарды қалыптастыру. Ұғым іс жүзінде заттар мен құбылыстардың жалпы және негізгі белгілерін көрсетеді. Бұл белгілер ұғымда жалпыланады, сондықтан кез-келген ұғым жалпылаудың нәтижесі болып табылады. Ұғым жалпы және жеке болып бөлінеді. Оқушылар жекені жалпыға айналдырып үйренеді. Бастауыш сынып оқушылары құбылыстардың сыртқы ұқсастықтарына көбірек көңіл бөлетіндіктен, жалпылау көбінесе олардың сыртқы белгілеріне байланысты жасалады. Психолог Қ.Жарықбаев: «нәрселердің тек сыртқы белгілерін келтіріп, оның ішкі мәніне бармайды. Бала өзі көрмеген нәрселерді жалпылауға келгенде қиналады. Мәселен, төменгі сынып оқушылары китті көбінесе балық деп санайды. Өйткені киттің суда жүзетіндігі, сыртқы түрі балыққа ұқсас екендігі рас. Мұғалім киттің ауамен дем алатынын, балаларын сүтпен қоректендіретінін айтып түсіндіргенде де бала оны балықтың бір түріне жатады деп ойлайды», - деп айтқан болатын. Балаларды ұғымдарды қалыптастыруға үйрету үшін, әсіресе I-II сыныптарда, арнайы жаттығулар өткізіледі. Көптеген мұғалімдер мынадай жаттығулар түрлерін пайдаланады [3].

1. Оқушыларға суреттер, заттар немесе сөздер беріледі. Оларды балалар бір топқа жинайды; артық болған жағдайда оларды сызып тастайды немесе топқа қоспайды, мысалы, а) ит, сиыр, қой, мысық, жылқы, бұғы; б) футбол, хоккей, доп, баскетбол (біріншісінде бұғы сөзі артық, өзгелері - үй жануарлары, соңғысында баскетбол өзі артық, өзгелерінде қақпашы болады) т.б.

Оқушылар мысалдардағы артық сөздерді немесе заттарды топқа қоспау себебін толық дәлелдеуі керек. Кейде бір топқа кіретін заттарға тән белгілерді анықтай отырып, әрқайсысының жеке белгілерін сипаттап шығарма жазуға болады.

2. Оқушыларға бір ұғым бойынша жалпыланған заттарды ұсыну және жеке ұғымдарды анықтау жұмысы жүргізіледі. Мысалы, мал - ол не? Бұл - сиыр, қой, ешкі және т.б. Жидектер, жемістер және т.б. Яки, керісінше, қайың, терек, қарағай - бұл не? Бұл ағаштар; қырықбуын, мия, жоңышқа,жусан, - олар не? – Олар – шөп. -Шөпте қандай белгілер болады? - Шөптің сабағы, тамыры болады...т.с.с.

Жалпылау жаттығулары сонымен қатар грамматикалық, орфографиялық материалдар бойынша жүргізіледі. Мысалы, заттың қимылын білдіретін сөздерді сөздерді етістіктер деп атаймыз.

Ұғым біртіндеп, бақылау, заттың басты, негізгі белгілерін табу, оларды жалпылау, бір топқа біріктіру, жіктеу нәтижесінде қалыптасады. Сөйлесу кезінде ұғымды білдіретін сөздерді қолдану да маңызды. Ұғымды жалпылау күрделі ақыл-ой операциясын - ұғымды анықтауға ықпал етеді. Алайда, кіші мектеп жасындағы оқушылардың түсініктері әлі де аз, сондықтан мұндай тапсырманы асыра көп беруге болмайды. Сипаттау әңгімелерін, әрине, ұғымсыз жүзеге асыру мүмкін емес, яғни егер оқушылар сөздің ішкі мағынасын түсінбесе, олар затты да сипаттай алмайды.

4. Пікір мен ой қорытындылары. Бұл ойдың күрделі формаларының бірі. Ұғым сөздер немесе тіркестер арқылы беріледі. Байланыстыра сөйлеу логикалық тұрғыдан пайымдаулар мен ой қорытындыларынан тұрады. Пікір – болмыстағы зат немесе құбылыс жөнінде мақұлдау немесе бекерге шығару барысында көрінетін ойлау түрі. Мысалы, Оқушы кішкентайларды ренжітпейді. Біздің ауыл керемет. Ал ой қорытындылары - бірнеше пайымдаулардан жаңасын алу тәсілі. Бірақ кез-келген жақын пікірлерден қорытынды жасалмайды. Қорытынды жасау үшін пікірлерді белгілі бір тәртіппен құру және оларды бір-бірімен байланыстыру қажет.

Балаларға өз ойларын, білімін белгілі бір жүйеге сәйкес жеткізе білуге, өз пікірін негіздей білуге үйрету маңызды. Шынында да, сөйлеу мәдениетіне қойылатын талаптарда бір пікір алдыңғы пікірден туындауы керек, ал оған жалғасы пікірді ойды кеңейтіп, жаңа фактілерді білдіруі керек.

Оқушылардың ойын дамыту үшін оларға ой қорытындысын шығара білу дағдысын үйрету қажет. Мысалы, аспанды қара бұлт басты, пікірінен соң жақын арада нөсер жаңбыр жауады деген пікір туындайды. Яғни: Аспанды қара бұлт басты. Әдетте ондай бұлт нөсерлетіп жауады. Олай болса жақын арада нөсер жаңбыр жауады екен деген ой қорытындысын шығаруға болады. Бірақ көбінесе бұл құбылыстың реті осылай болатыны өзі де түсінікті болғандықтан, екінші бөлімі айтылмайды.

ҚОРЫТЫНДЫ

Тіл дамытудың басты құралы сөздік қорға жатады.Оқушының сөздік қорының неғұрлым көп болуы және оны тиімді қолдана білуі жүйелі еңбекті қажет етеді.Тіл дамыту жұмыстарында басшылыққа алатын басты мәселе-лердің бірі-оқушылардың сөздік қорды,ауызекі сөйлеу тілін тиімді ережеге сәйкес құра білуінде жатыр. «Тіл мәдениетінің жоғары деңгейі ол тіл арқылы өз ойын дұрыс,дәл және мәнерлі жеткізе алады». Сөз байлығын оқытудың психологиялық, педагогикалық, лингвистикалық негіздері талданды.Және де, бастауыш сыныптардағы сөздік қорын байыту жұмыстары барысында бастауыш сынып оқушыларымен сөздік жұмысын жүргізу әдістемесі әзірленді, тәжірибелік-эксперименттік жұмыс нәтижелері арқылы олардың тиімділігі дәлелденді.Біздің зерттеу жұмысымыздағы сөз байлығын арттыруды оқыту барысында сөздік жұмыстарын жүргізу - психологиялық, педагогикалық, лингвистикалық ғылымдарға негізделсе, сөздерді сұрыптау арқылы ұсыну сияқты оқытудың тиімді әдіс-тәсілдерін қолдана отырып жүргізсек, нәтижелі болады деген болжамның дәлелденгенін байқадық.Оқушылардың сөздік қорын зерделеу процесінде жүргізілетін сөздік жұмыс мынадай бағыттар бойынша ұйымдастырылды: 1) меңгерілуге жататын материалдың көлемін анықтау, лексикалық минимумды ұсыну; 2) сөйлеу іс-әрекетінде сөздерді пайдалану біліктері мен дағдыларын қалыптастыру; 3) сөздерді қарым-қатынаста, өз тәжірибесінде пайдалана білуге тәрбиелеу.Лексикалық икемділік пен дағдыларды қалыптастыру бойынша жаттығу жұмыстары мынадай мақсаттар бойынша түрлендіріле жүргізіледі:

- сөйлемдегі, мәтіндегі сөздің мәнін, мағынасын саналы түсіну;

- сөздер мен сөз тіркестерінің, сөйлемдердің стильдік ерекшеліктері мен реңктерін ажырату;

- сөйлем мен мәтін құрамындағы сөздерді синонимдермен және басқа да нұсқалармен алмастыра білу;

- олардың стильдік ерекшеліктерін ажырата білу және жалпы лексикалық талдау жүргізу қабілетін меңгеру.

Сөздік жұмысы сөздің беретін ұғымын және мағынасын игерту арқылы жүргізіледі. Онда сөздердің семантикалық топтастырылуы, олардың мағынасын түсіндіру, салыстыру (суреттер, синонимдік сөздіктер көмегімен) және т.б. әдіс әдістердің тиімді екенін көрсетті.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:

1. У.Раисова, Сын тұрғысынан ойлау технологиясы.// Қазақ тілі мен әдебиеті орыс мектебінде, 2004 - №1 – б. 24-27.

2. Ж.Қамбаров,Сын тұрғысынан ойлауды оқу мен жазу арқылы дамыту (СТОД технологиясы жайлы және бірнеше сабақтардың үлгісі). //Бастауыш мектеп 2003 - №6 10-13 б.

3. У.Раисова, Сын тұрғысынан ойлау.// Бастауыш мектеп 2001-№1/2 30 б.

4. Н. Асанов, Сын тұрғысынан ойлау технологиясы. // Бастауыш білім – 2004 №5-Б28. Жалпы білім беретін мектеп –Бастауыш білім – Сын тұрғысынан ойлау –Топтастыру әдісі –Дидактикалық материал –Ойлау технологиясы.

5. З.Сарқұлова, Жаңа әдіспен. // Биология және салауаттылық негізі 2005- №4 Б. 54-56. ББК (Н) К74. 264 СК.

6. Құдайқұлов М., Жексембекова Б.Оқушыларды аналитикалық ойлауға үйретудің жаңаша тәсілдері // Валеология. Дене тәрбиесі. Спорт- 2005 -№3 –Б. 14-15.

7. Баширова Ж. Р., Төлешова Ұ. Б.Педагогикалық технологиялар арқылы оқушылардың танымд