Баяндама Бала тәрбиесіндегі ата - ананың рөлі

Бала тәрбиесіндегі ата-ананың рөлі
Баяндама

Қызылорда облысы, Жаңақорған ауданы
№3 мектеп-интернатының
8-сынып жетекшісі
Нурманова Гульзада Жалеловна

Баланың шыр етіп өмірге келуі-зор қуаныш. Өйткені, бала өмірдің сәні, отбасының
шаттығы, Аллахтың берген сыйы. Дана қазақ тоғыз ай құрсақта жатқан сәбиді
шілдеханамен қарсы алып, тербелген тал бесікке салған. Бесік жырымен әлдилеген,
алақанға салып аялаған. Тәрбиесіне жауаптылықпен қарап, бойына жақсы қасиеттер
сіңіруге тырысқан.
Халқымыздың сан ғасырдан бергі даналығына құлақ ассақ, «Адамның бақыты —
балада» деген екен. Біреу бақытын байлықтан тапқысы келсе, екінші біреуі даңқ пен
атақтан, мансап пен қызметтен іздестіреді. Мұның бәрі түсінген адамға қолдың кірі
сияқты нәрсе. Адамға нағыз бақытты — тәрбиелі ұрпағы ғана сыйлай алады. «Адам
ұрпағымен мың жасайды» деген сөз тегін айтылмаса керек. Олай болса адам өмірінің мәні
— өз ұрпағы.
Бала тәрбиесінде алғашқы ұстаз — ата-ана. Ата-ана — бала тәрбиесіндегі басты тұлға.
Бала үшін үй ішінен, ата-анадан артық тәрбиеші жоқ. Адамгершілік, бауырмалдық,
татулық, қайырымдылық, әдептілік, инабаттылық сияқты қасиеттер — жанұяда тәрбие
балаға сөзбен, теориямен дамымайды, үлкендердің үлгісімен сіңеді. Сондықтан әке де,
шеше де балаларының жан дүниесіне үңіліп, мінез-құлқындағы ерекшеліктерді жете
білгені жөн. Балалармен әңгімелескенде олардың пікірімен де санасып отырған орынды.
Өз баласымен ашық сөйлесе алмай, сырласа білмейтін ата — аналар «Екеуміз де
жұмыстамыз, кешкісін үй шаруасынан қол тимейді, баламен сөйлесуге уақыт жоқ»
дегенді айтады. Бұл дұрыс емес. Баламен сөйлесуге тіпті арнайы уақыт бөлудің қажеті
жоқ. Әке мен шеше ұл-қыздармен үй шаруасында жүріп-ақ әңгімелесіп, ой бөлісуге неге
болмасқа. Жанұядағы жанжал, үлкендердің аузына келген сөздерді айтуы, баланың
көзінше басқа біреуді сөгуі, біреудің сыртынан өсек айтуы балаға теріс әсер етеді. Бала
алдында әке-шеше үй ішінің үлкендердің әдептілік танытқаны жөн. Мысалы, арақ пен
темекінің толып жатқан зиянын біле тұра, балалардың көзінше арақ ішіп, үсті-үстіне
темекі тартқандар бар. «Көрінген таудың алыстығы жоқ» дейді, ертең-ақ ұл өсіп ер жетеді,
қыз өсіп бой жетеді.
«Әкеге қарап ұл өсер, шешеге қарап қыз өсер» дейді халық даналығы. Бала кішкентай
кезінен-ақ әр нәрсеге әуестеніп үлкендерге көмектескісі келеді. Бұған кейбір әке-шеше
«жұмысымды бөгейсің, істеп жатқан ісімді бүлдіресің» деп ұрысып жіберуі мүмкін. Бұл
қате түсінік. Керісінше, өзің жұмыс істеп жүргенде баланың қолынан келетін ісіне жағдай
туғызып, оның үйренуіне көмектескен орынды. Тіпті балаға берген тапсырмаңыздың
аяғына дейін орындаулына төзімділікпен бақылау керектігін де ұмытпаған жөн. Осылай
баланың бірте-бірте еңбекке деген болашағына жол ашылады. Әрі істеген ісін ұқыпты да
тындырымды орындауына бағыт бересіз. Баланың жақсы ісін мадақтап, терісін оң етіп
түсіндіріп отырса, ол да ересектерді сыйлап, кез келген тапсырмасын орындауға қарсылық
білдірмейді.
Отбасында басты мәселелердің бірі – баланың тіршілік іс - әрекетін дұрыс
ұйымдастыру. Ол үшін баланың күн тәртібі, жеке басына қойылған талаптар, міндеттер,
үй еңбегіне араласуы, білімі, қызығушылықтары, бос уақытын дұрыс ұйымдастыруына
көмектесіп ықпалын тигізу. Баланың бойына барлық жақсы қасиеттерді дарыту, тіпті

жанында жүрген достарына дейін мән беру, табиғат сыйлаған дарыны болса дамыту,
дұрыс білім алуына жағдай жасау — ата-ананың басты парызы.
Қарапайым мысалға жүгінсек,мектепке келген кезінде сондай сүйкімді, тілалғыш, жүрегі
таза, сезімі пәк жас бүлдіршін орта немесе жоғары буынға келгенде неге өзгеріп сала
береді? Сондықтан мына бала қандай еді,қалай өзгеріп кетті? Мынадай жаман әдеттерді
қайдан үйреніп ала қойды? Неге озбырлық жасуға бейім болып алды ?-деген сияқты
сауалдар алдыңнан кесе-көлденеңдейді. Әрине, оның себептерін жан-жақтан іздеуге
болады. Ата-анасын жүрген ортасын қосқанда оның тәрбиесіне мұғалімнен басқа бірнеше
адамның қатысы бар. Балаға жүрек жылуы қашан да қажет және ол ешқашан артық
болмайды.Ата-анасынан көрмеген сүйіспеншілікті мұғалімнен көрген бала менің ата-анам
да осындай болса,деп армандауы мүмкін. Мұғалімін тек жақсы қырынан таныған оқушы
үшін оның айтқаны анық, дегені дәл болып көрінеді. Баласын қалай жақсы көретінін
дұрыс білдіру кез келген ата-ананың қолынан келе бермейді. Біреу жақсы киіндіріп қояды,
біреу тамағы тоқ болса болды деп, қалтасына ақшасын салып бергеніне мәз. Біреулері өте
қатал, айтқанын орындатады. Бала қорыққаннан уақытша тыңдайды, бірақ ата-анасының
уысынан шыққан соң өзін- өзі ұстай алмайтын жағдайға жетеді.
Абай атамыздың жетінші қара сөзінде «Жас бала анадан туғанда екі түрлі мінезбен
туады. Біріншісі — ішсем, жесем, ұйықтасам деп туады. Бұлар тәннің құмары, бұлар
болмаса тән жанға қонақ үй бола алмайды, hәм өзі өспейді, қуат таппайды. Екіншісі —
білсем екен деп ұмтылып,одан ержетіңкірегенде ит үрсе де, мал шуласа да, біреу күлсе де,
біреу жыласа да тұра жүгіріп, «ол немене?» «бұл немене?» деп, «ол неге үйтеді?» «бұл
неге бүйтеді ?» деп, көзі көрген, құлағы естігеннің бәрін сұрап, тыныштық көрмейді.
Мұның бәрі «жан құмары, білсем екен,көрсем екен,үйренсем екен.»деген үлкен
пәлсопалық ой жатыр. Яғни, балаға туғаннан тән азығы — тамақ қандай қажет болса,жан
азығы — жылулық, сүйіспеншілік те сондай қажет. Отбасында негізгі туыстық қатынас -
ерлер жағымен есептелген. Сонымен қатар әйел жағымен де туыстық байланыстардың
атаулары бар. Қыздан туған балаларды жиен деп атап, балалар үшін шешесінің туыстары
нағашы, нағашы жұрт деп аталды. Қазақ салты бойынша жиенді ренжітуге болмайды,
сұрағанын беріп, көңілін жықпауға тырысқан.
Дәстүрлі қоғамда ата-апаның тәрбиесін көрмей өскен бала болмаған. Ата-апалар жыр,
дастан, ертегі айтып немере-шөберелерін рухани байытып тәрбиелеп отырған. Қазақтың
ежелгі дәстүрі бойынша тұңғыш немересін атасы мен апасы өз қолына алып, немере
ыстық болғандықтан балаларынан да артық көріп, тәрбиелеген. Тұңғыш немерелер ата-
апасын өз әке-шешесіндей санап, туған әке-шешесін тек қана өскеннен кейін де танып
жатады. Кейде тұңғыш немересі кенже ұлының орнына, атасының қара шаңырағына ие
болып та қалатын жәйт кездеседі.
Баланың аты-бала. Ол білместікке ұрынбай тұрмайды. Тіпті, бірінші қадамдарына
бөбектің ісі бүлдіруден келеді. Бүгін аңдаусыздан аяқ-табақтың бірін сындырып алса,
ертең шалбарын шегеге ілдіріп үйге қайтуы да ықтимал. Мұндайда халқымыз «Ата-балаға
саншы» немесе «Баланың балалығына әкенің даналығы бар» дейді. Баланың балғын ойы
мен сенімі алдында ең беделді тұлға – әке, әлеуетті, ақылды, білімдар әке. Жаны сұлу
жайсаң азамат өсіруде әке орны бөлек.
Әке - әулет басшысы, отбасы мүшелерінің тірегі, асырап сақтаушысы, қамқоршысы.
Отбасындағы ұл тәрбиесінде әке мен апалардың орны ерекше.
Әке үйі барлық балалары үшін үлкен үй, қара шаңырақ деген киелі ұғымдармен сыйлы да
құрметті.
Әкенің мінез-құлқы, өзгелермен қарым-қатынасы, өнер білімі ұл баланың көз алдындағы
үлгі-өнеге алатын, соған қарап өсетін нысанасы. Әке қашанда баланы сөзбен емес, өзінің
ісімен тәрбиелейді. Ер бала ең алдымен әкенің өнегесінен нағыз ер адам қандай болу
керектігін қабылдайды. Сондықтанда әке ұлын батылдыққа, батырлыққа, ер жүректікке,
адалдыққа, қайраттылықа, ұлтжандылыққа, әйел баласына серілік қарым-қатынас

танытуға, отағасы қандай болу керек екендігін өз тәжірибесі арқылы үйретіп, үй еңбегінің
аса қиын соғатын істерді өз мойнына алуға талпынуға тәрбиелеуі керек.
Сонда арақ пен темекінің зиянын қалай ұқтырамыз. Негізінен жанұяның шырқы бұзылған,
ата-анасы маскүнемдікке салынған немесе жарамдық жағынан азғынданған ортада бала,
жасөспірім қашанғы жиренішті көріністі, ондағы айқай-шу мен дау-жанжалға, ұрыс-
керіске шыдап жүре бермек. Басқа өмір аңсайды немесе теріс тәрбиеге тез бой алдырып
үлгереді, егер осы теріс жолға мүлде бет бұрып кетсе, онда бәйтеректің бір бұтағы қисық
өсті дей беріңіз. Бақытсыз қыз, бұзақы ұл осыдан шығады. Сонда негізгі кінәні кімнен
іздейміз? Бұзақылықтың басы бос жүруден басталады. Кейде сабақты жиі қалдыруға әр
түрлі сылтауларды үлкендердің өзі үйретіп отырады. Бұл жағдайда балаға өтірік айтуды
үйретіп отырған аңғармай да қалуы мүмкін. Жас шыбықты қалай исең, солай өседі ғой.
Иә, «Ұяда не көрсең ұшқанда соны ілерсің» демекші ата-ана тәрбиесі бала өмірінде үлкен
із қалдырады. Әкенің мінез-құлқы, өзгелермен қарым-қатынасы, өнер білімі ұл баланың
көз алдындағы үлгі-өнеге алатын, соған қарап өсетін нысанасы. Қазақта біреудің баласы
жақсы, өнегелі азамат болса: «Оның әкесі немесе атасы жақсы кісі еді, көргенді бала екен,
өнегелі жерден шыққан ғой», - деп мадақтайды. «Әке көрген оқ жонар, шеше көрген тон
пішер» дегендей, отбасында ұлдар әкелері немесе аталарының бойындағы қасиет пен
өнерін үйреніп өскен. Шығармашылықта, ақындықта танылған жас баланың тәрбиесіне
аса назар аударылған.
«Балаға үміт арту – әкенің қарызы, ақтау – баланың парызы» дейді қазақ халқы. Балаға
үміт артқан әке «Осы мені ертең асырасын бақсын – қақсын» демейтін ғана шығар, әке де
елдікті ойлады, ұлым мен қызым ұлы мақсатқа жұмылсын – елді көркейтсін деп
армандамай ма?
Дүниенің ең тамаша туындысы – тамаша тәрбие алып шыққан адам болып табылады.
Адамның жеке басының алғашқы қалыптасуы отбасынан басталады. Оның ер жетіп өсуі,
бойындағы алғашқы адамгершілік белгілері отбасында қалыптасады, сондықтан да туған
үйдің жылуы – оның көкірегінде көп жылдар бойы сақталып, мәңгі есінде болады. Отбасы
– бала тәрбиесінің ең алғашқы ұжымы. Баланың тәрбиелі болып өсуіне берекелі
отбасының тигізетін әсері мол.
Адамгершіл саналылығы биік ата – ананың, отбасы мүшелерінің бір – бірімен
сыйласуы, сенісуі, қолдасуы, көмегі, татулығы мен ынтымағы, бір – біріне талап қоя білуі,
әрқашан әділ болуы, өзара қамқорлығы салтқа кірген отбасынан қашанда көргенді, білікті,
іскер, азаматтар өсіп шығады. Міне, осындай өнегелі отбасында туып өскен, оқып, білім
алып, қоғамдық еңбектің бір тұтқасына ие болып жүрген азаматтардың қайсысынан да:
«Өмірдегі арманына адастырмай қанат қақтырған ең қымбат адамын кім?» деп сұрай
қалсаңыз, ең әуелі өз ата – аналарын айтады. Әке – шешесінің ауызбен айтып жеткізгісіз
аяулы еңбегін, баға жетпес үлгі – өнегесін, тәлім – тәрбиесін жыр қып шертеді.
Респуликалық баспасөзде хабарланған бір қызықты жәйт ойға оралады. Қызылорда
қаласының бір мектебінде «Мен және менің ата – анам» деген тақырыпта шығарма
жаздырған. Сонда өрт сөндіруші Ыбырай Сапарқожаевтын балалары өз әке – шешесі
жайында, әсіресе әкесінің осындай қыйын еңбекті, әрі қауыпты жұмысты ширек ғасыр
бойы қажымай – талмай, адал атқарып келе жатқаны жөнінде, сол елеулі еңбегі құрметке
ие болғаны, әкенің отбасындағы ерекше орны, мінез – құлқы, балаларының анасына деген,
балаларына деген асқақ адамгершілігі, қамқорлығы, сүйіспеншілігі жөнінде тебірене
толғанып, қаншама жылы сөздер жазған! Кішкентай жүректердің кіршіксіз көңіл
ілтипатын, заңды мақтанышын жазған.
«Ер адамның алдында ашылатын есігі болсын. Әйел адамның алдында тербелетін
бесігі болсын», «Адам ақылымен сымбатты, ұрпағымен қымбатты». Ата – ананың
адамдық парызын осы мақалалар да өте әдемі бейнеленген. «Ұлы бар үйде қуат бар, қызы
бар үйде шуақ бар». Көңілге нұр құятын, өміріңе сән сыйлайтын, өршілдікке үндейтін
өлмес даналық емеспе бұл?! Шығыста: «Үш іс тындырған адам: яғни бала өсірген
кісі,ағаш – талдар өсірген кісі және кітап жазған кісі өлмейді» деген даналық бар.

Ана өмірдің қайнар бастауы. Ана – ақылды тәлімгер. Ана – бала бақытының бағбаны. Ана
өз басын, өз денсаулығын ұмытып, өзгелердің қамын жеуді бәрімізге үйретуші. Аналық
парызын адал ақтаудың біздің үлкен әжелеріміз, туған аналарымыз әсем үлгісін танытып
өткен. Қазірде де пейілді аналар қаншама.
Әйелдің басты парызы ана атанып, адамзат ұрпағын көбейтуге үлес қосу, әр адам ұл – қыз
сүйіп, әрқайсысына отау тіктіріп, енші бөліп берсін, немерелер мен шөберелердің
қызығын көрсін – яғни солардың бәрін саналы азамат, өнерлі еңбеккер етіп тәрбиелесін –
халықтың қалауы осы. «Бала – артта қалған із, бақыт – ұзатылған қыз» дейді халық. Ал
ананың міндеті ұлының алдында барлық әйелге тән жақсы қасиеттерді көрсете отырып,
өзінің шынайы және шексіз махаббатымен ұлынан да әйел баласы алдында сондай
жауапты қасиеттерді көрсетуге шақырады және оның эмоционалды дамуына себепші
болады. Ер баланың анасына деген қарым-қатынасы белгілі дәрежеде қыз балалармен
жағымды қарым-қатынасты қалыптастыру мәнін игеруге мүмкіндік тудырады, адамдарға
қамқорлық жасауға үйретеді, өзінің маңайындағыларға қажетті көмек жасауға ықпал
етеді. Отбасында жеткіншек ер баланы тәрбиелеу – бұл қарапайым емес маңызды және
жауапкершілікті талап ететін үлкен іс. Өйткені осы жастағы ер баланың бойынан
шығармашылыққа, өзінің өмірден орнын іздеу сияқты талпыныстарын байқауға болады.
Осы тұста ата-ана олардың жан дүниесін түсініп, дер кезінде бағыт-бағдар көрсетсе, бұл
ата-ананың бала тәрбиесіндегі тапқырлығы болып саналады.
Бақыт бірде бар, бірде жоқ, баянсыз болса – бала – баяндылық, өмір гүлі, тірлік тірегі!
Ұрпағын тарыдай шашып, тастанды етіп жүрген жеңіл ойлы желбастар өздерінің адамдық
парызын ойлаудан аулақтаған берекесіздер... Балаға, ұрпаққа қазақ халқы қашанда
үлкен мән берген. Біздің халқымыз балажанды халықтардың бірі. Сондықтан да, туған
халқымыз турасын айтады: «Балалы үйдің еңсесі биік». Өйткені бала – бақыт, бала –
қуаныш, бала – шаттық, бала – мақтаныш, бала – сүйеу – тірек, бала – болашақ. «Баласыз
үй – қу мазар» деп кесіп айтуда да шындық қаншама?! Бала тудырдың екен – баға да біл.
Халық алдымен ата – анадан осыны талап етеді.
«Ертең де күн баргой, бәріне үлгереміз» деп салдыр – салақ күн кешетіндердің өкініші
удан да ащы боларын сезінеміз. Ата – ана жауапкершіліктің адамы болуға тиіс дейтініміз
содан. Өйткені «Әкесіне қарап, ұлын сына» дейді қазақ халқы. Өзіне тартқан өнегелі ұл
өсіре алмаған әке ұятты, ал абыройлы әкеге тартып өсе алмаған жасық болбыр ұл да
ұятты.
«Ана – балаға жастық, әке – көрпе». Бұл – ұрпақтың тәрбиесіндегі бар ауыртпалық ата
– ананың ғұмыр бойы мойнында деген сөз. «Білімсіз бүлдіреді, ата – анасын күйдіреді».
Бұл да бір мәнді мақала.
«Әр үйдің қашан барса төрі дайын, сыйлаған ата – анасын адал ұлға» деп босқа
айтылмаған. Әкесін – шешесін аялауды азап деп қаңа қарайтындар бар. Бұл – білместік.
Әрі көргенсіздік. Ата – анасын ардақтағандарды алыс – жақын ағайындар да, жолдас –
жоралар да сыйлайтынын әрбір жас біліп өссін. Әкенің үмітін, ананың ақ сүтін ақтау –
перзенттік парыз екенін ұмытқандар ұятқа қалады.
Мектеп партасында отырған баланың жан – жақты тәрбие алуына ең бірінші ықпал
ететін ұстаз болса, оның сүйеушісі – ата-ана. Сондықтан ата-ана өз баласының білім
алуына барынша жағдай жасауы тиіс, оқу үлгеріміне күнделікті назар аударып, қадағалап
отыру керек. Өкінішке орай, кейбір ата-аналар бұған жеткілікті мән бермейді. Тіпті, кейде
баласының қай сыныпта оқитынын, сабақтарының жетекшісін де білмей жататын
үлкендер бар. Бала тәрбиесі - өте күрделі үрдіс және ешқандай үзіліс, демалыс дегенді
білмейді. Баланың жақсысы әке мен шешенің ары, ата-ананың абыройы, жаманы –
қайғысы, бақытсыздығы, азабы», - дейді халқымыз. Бала мектепте 6,7 сағат болса,18 сағат
үйде болады, сол себепті ата-ана баласының оқуын, жүріс-тұрысын, жолдастарын
сонымен қатар киетін киімін де қадағалап, аптаның соңғы күндері сынып жетекшісімен,
пән мұғалімдерімен байланыс жасап сабақ үлгерімі, тәртібі жайлы мәлімет алып отыруы
қажет.

Бүгінгі оқушы мемлекетіміздің ертеңгі үлкен азаматы, кәсіп иесі. Сондықтан да бала
тәрбиесіне асқан жауапкершілікпен қарап, жас ұрпақты назардан тыс қалдырмаған жөн.
Бүгінгі таңда ата-анасы қасында болса да қадір-қасиетіне жете алмай, ұлдарымыз
маскүнемдік пен нашақорлыққа бой алдырып, қыздарымыз шылым шегіп,жеңіл
жүрістерге түсуі отбасындағы тәрбиенің дұрыс жолға қойылмауының айғағы. Шариғатта
да алтын ұя – отбасы жоғары бағаланып, оны бала тәрбиелеп өсіруіне бірінші дәрежелі
мән берілген. Өйткені: «Балалар – ата-аналар қолына берілген аяулы аманат.»
Ата-ана өзінің міндеті мен жауапкершілігін жақсы білуі тиіс:
1. Мәдениетті адам тәрбиелеуге және өз баласын таза өмір сүруге бейімдеуге міндетті;
2. Білім алуына көмектесуге міндетті;
3. Жүйелі білім алуына жағдай жасауға міндетті;
4. Үнемі ата-аналар жиналысына қатысуға, мұғаліммен кездесуге, баласының мектептегі
өмірімен танысуға міндетті;
5. Баланың өміріне, денсаулығына зиян келтіретін темекі, арақ, т.б. улы заттарды
қолданбауға, олардың балаға зиянды екенін түсіндіруге міндетті;
6. «Баланы жетіге келгенше тыйма, жетіден он төртке келгенше білім беріп қина, он
төрттен кейін үлкен азамат деп сыйла» деген қағиданы берік сақтауға міндетті.

Ата – ананың жауапкершілігі:
1. Балаға арамза әрекет жасағаны үшін жауапты;
2. Мұғалімге, мектептің педагогикалық ұжымына балағаттау және әдепсіз қарым-қатынас
жасағаны үшін жауапты;
3. Бала тәрбиесі үшін қабылданған барлық қаулылардың орындалмағанына жауапты.
4. Балаға адамгершілік тәрбие беру үшін, өз жанұясында бірлік пен татулықты ұстануға
жауапты. Үйдегі тыныштық баланың мектептегі мәселелерін тиімді шешудің бірден бір
жолы;
5. Мектептен кейінгі баланың білім мен тәрбие алуына бақылау жасауына жауапты;
6. Кәмелеттік жасқа жеткенге дейінге баланың салауатты өмір салтына сай тәрбие алуына
жауапты.