Белдеулік – зоналық құрылым.

Семей қаласының Шәкәрім атындағы университеті

Реферат

Тақырыбы: Белдеулік – зоналық құрылым. В.В. Докучаевтың географиялық зоналық заңдылығының ашылуы.

Орындаған:Төлеуғажина П.А

Белдеулік – зоналық құрылым. В.В. Докучаевтың географиялық зоналық заңдылығының ашылуы.

Зоналылық — географиялық зоналылық (дәлірек айтқанда, физикалық-географиялық зоналылық) - негізінен, Күннің сәулелік энергиясының ендік бойынша біркелкі таралмауының әсерінен экватордан полюске қарай географиялық белдеулердің құрлықтағы ауысуы және осы белдеулердің ауқымында географиялық зоналардың таралуы. Аумағы зор жазықтарда ендік зоналық өте анық байқалады; құрлықтың кейбір аудандарында диагональды, тіпті меридиандық зоналалық (градус торына қатысты) көрініп тұрады. Таулардағы зоналықтың негізгі көрінетін пішіні биіктік белдеулік болып табылады. Мұхиттарда аздап қана беткі (немесе ендік), вертикаль (немесе терендік) және түптік зоналық байқалады.

Зоналық құрылым – электрондардың кристалдарда энергетикалық зоналар бойынша үлестірілуі.

Бейзоналылық — қарастырылып отырған аумақтың зоналық ерекшеліктеріне бағынбайтын кейбір табиғат құбылыстарының таралуы, басты физикалық-географиялық заңдылықтардың бірі. Б. зоналылықпен бірге аймақтың табиғат кешендерінің негізгі қалыптасу құрылымын да анықтайды. Әдетте, геологиялық құрылым литологиялық ерекшеліктерімен, тектоникалык режімімен, жер бедерінің сипатымен және т.б. эндогендік факторлармен айқындалады. Осы себептерден болған ландшафттың зоналылық сипаттарының өзгерістері климаттағы, су режіміндегі, топырақтардағы және органикалық әлемдегі кеңістіктік айырмашылықтарға жеткізеді. Б. әсіресе таулар мен оған іргелес аумақтарда айқын көрініс табады. Кейде Б. интрозоналылық атауымен де беріледі.

Белдеулік уақыт

Адам өмірінде қолайсыздық тудырмау үшін Халықаралық келісім бойынша Жер шары 24 сағаттық белдеуге бөлінген.Әр сағаттық белдеу 15°-тан тұрады. Белдеу ішінде уақытты барлық нүктеден ортаңғы меридиан бойынша есептеуге келісілген. Сондықтан бір сағаттық белдеудің ішіндегі уақытты белдеулік уақыт деп атайды. 24 сағаттық белдеудің өз нөмірлері (сандары) бар: 0-ден 23-ке дейін. Гринвич меридианы ортасынан өтетін сағаттық белдеу нөлдік болып қабылданды. Гринвич меридианынан 7°33′ б. б. және 7°30′ ш. б. аралығы нөлдік белдеу (оның өзі 24-ші де). Белдеулердің есебі осыдан шығысқа қарай жүргізіледі. Яғни 7° 30′ ш. б. пен 22°30′ ш. б. меридиандардың аралығы — бірінші белдеу, 22°30′ пен 37°30′ аралығы — екінші белдеу, 37°30′ пен 52°30′ аралығы — үшінші белдеу, одан әрі төртінші, бесінші болып 24-ші нөлдік белдеуге дейін жалғасады. Әрбір белдеудегі уақыт көршілес белдеудегі уақыттан дәл 1 сағат айырма жасайды. Мысалы, сағаттық белдеулер картасы бойынша мынаны анықтауға болады, Гринвич меридианында күндізгі 12:00 болғанда, Замбийде 14 сағат, ал Гринвич меридианында 16:30 болғанда, Перуде 11:30. Сағаттық белдеулер картасында белдеулердің шекаралары меридиандар бойынша дәл жүргізілмегендігін байқаймыз. Олар облыстардың, мемлекеттердің шекараларын бойлап немесе қалаларды айналып өтеді. Бұл бүкіл облыс (елді мекендерімен бірге) 1 сағаттық белдеуде жатып, уақыт өлшеміне қолайлы болу үшін жасалған.

Географиялық белдеулер климаттық белдеулерге сәйкес келіп және солардың атымен аталады. Табиғат кешендерінің ендік бойынша өзгеруінен географиялық қабық географиялық белдеулер мен зоналарға бөлінеді

Географиялық белдеу – Жердің географиялық қабығындағы ең ірі табиғат кешені. Ол ендік (кейде бойлық) бағытта созылып жатады. Әр географиялық белдеу өсімдіктер, жануарлар дүниесі және климатымен ерекшеленеді. Географиялық белдеу жылудың, сондай-ақ ылғалдың таралуымен, басқа да табиғи кешендермен (топырақ, өсімдік және жануарлар дүниесі) тығыз байланысты. Географиялық белдеу әртүрлі дәрежедегі географилық белдемшелерге және белдемдерге бөлінеді. Географиялық белдеудің аумағы жер бедері мен мұхит ағыстарына қарай тарылып немесе кеңейіп отырады.

Жер шарында (құрлықта да, мұхитта да) 7 негізгі және 6 аралық белдеу бар. Негізгі географиялық белдеулерге экваторлық (1), тропиктік (2), қоңыржай (2), полярлық (2) белдеулер жатады. Жердің жоғарғы ендіктерінде негізгі географиялық белдеулердің аралықтарын өтпелі белдеулер бөліп жатады (өтпелі белдеулерге «суб» (латынша – кіші, таяу) деген сөз қосылып айтылады). Өтпелі белдеулер: субэкваторлық белдеу – экваторлық белдеу мен тропиктік белдеулер аралығында, субтропиктік белдеулер – тропиктік белдеулер мен қоңыржай белдеулер аралығында, субполярлық белдеулер, қоңыржай белдеулер мен полярлық белдеулер аралығында орналасқан.

Экваторлық белдеудің ауа температурасы жыл бойы біркелкі, жыл маусымдары ауыспайды. Жыл бойы жауын-шашын біркелкі түседі. Мұнда ылғалды мәңгі жасыл ормандар зонасы таралған. Ондағы жасыл ормандарда ағаштар бірнеше қабат болып өседі.

Ал субэкваторлық белдеуде жылдың екі маусымы анық байқалады. Себебі субэкваторлық белдеуде жазда экваторлық ауа, ал қыста тропиктік ауа массалары әсер етеді.

Тропиктік белдеуде жыл бойы тропиктік ауа массалары басым болады. Жазда ауа температурасы аса жоғары, қыс мезгілінде төмен болады. Тропиктік ауа массалары өте құрғақ, төмендеген сайын қызып, құрғай түседі.

Субтропиктік белдеуде тропикалық жас және қоңыржайлық қыс байқалады. Ауа температурасы мен жауын-шашын арасында айтарлықтай маусымдық айырмашылық байқалады.

Қоңыржай белдеу екі жарты шарда да таралған. Бірақ Солтүстік жарты шарда кең аумақты алса, Оңтүстік жарты шарда аз аумақты қамтиды. Қоңыржай белдеуде жылдың 4 маусымы анық байқалады, сонымен қатар табиғат жағдайлары да маусым бойынша өзгереді.

Субарктикалық белдеу тундра және орманды тундра белдемдерін (Еуразия мен Солтүстік Американың солтүстігі) қамтиды.

Субантарктикалық белдеуге мұхит айдыны мен Антарктиданың солтүстігіндегі бірнеше арал енеді. Климаты ылғалды, теңіздік

Полярлық белдеу солтүстік (арктикалық) және оңтүстік полюс (антарктикалық) белдеуден тұрады. Полярлық белдеуде күн сәулесінің түсу бұрышы аз, ал шағылуы жоғары болғандықтан, мұз құрсап жатады.

Материктер мен мұхиттардағы табиғат кешендерін құрайтын табиғат компоненттері экватордан полюстерге қарай географиялық зоналылық заңдылығына сәйкес өзгереді. Жер бетінде Күн жылуының әркелкі таралуынан экватордан полюстерге қарай климат қана емес, сондай-ақ жер бедеріне сыртқы күштің әсер етуі, өзен мен көлдің ерекшеліктері, топырақ түзілу үдерістері, өсімдіктер, жануарлар дүниесі де заңды түрде өзгеріп отырады.

Ендік бағытта температурасы, ылғал мөлшері, топырағы, өсімдіктері, жануарлары бірдей болатын ірі табиғат кешені табиғат зоналары деп аталады.

Табиғаттағы зоналылық құрлықтағы климат жағдайға, яғни, жылу мен ылғалдың арақатынасына тәуелді. Мысалы, температура жоғары, ылғал мол болатын жерлерде ылғалды тропиктік ормандар, ал температура жоғары, бірақ ылғал аз түсетін жерлерде тропиктік шөлдер қалыптасады. Сырт көзге табиғат зоналары өсімдік жамылғысы арқылы бірден ажыратылады. Сондықтан табиғат зоналарының аттары өсімдік сипатына сай келеді. Мысалы, жалпақжапырақты орман, орманды дала, шөл, ылғалды экваторлық ормандар және т.б. егер зонаны құрайтын жекелеген табиғат компоненттерінің біреуі өзгерсе, ол ең алдымен, зонаның өсімдік жамылғысын өзгертеді.

Табиғат зоналарының орналасуы. Табиғат зоналарының орналасуы климаттық белдеулермен тығыз байланысты. Климаттық белдеулер сияқты табиғат зоналары да күн сәулесінің түсу бұрышының азаюы мен ылғалданудың әркелкілігіне байланысты экватордан полюстерге қарай бірін-бірі алмастырады.

Василий Васильевич Докучаев (1846-1903) физикалық географияның дамуында оның жалпы және конструктивті бағыттарында үлкен рөл атқарды, дегенмен ол топырақтану ғылымының негізін салушы ретінде ең лайықты түрде танымал.

Оның жалпы бағыттағы географияға қосқан үлесі кәсіби географтар арасында біршама кейінірек, ал сындарлы бағытта – жақында ғана белгілі болды. Соған қарамастан, шәкірттері геологияны, геохимияны, геоморфологияны, топырақтануды және биогеографияны байытқан ерекше жемісті және қуатты жаратылыстану мектебін құрушы ретінде географиялық ойдың дамуына жанама әсер етті.

Оның өміріндегі тағы бір маңызды кезең 1882 жылы болды, оған жол бойында Нижний Новгород губерниясының топырақ-геологиялық зерттеуін жүргізуді сұрады. Бұл жұмыстардың мақсаты жалпы ғылыми-агрономиялық, сондай-ақ әлеуметтік-экономикалық болды: жер иеленушілер мен шаруалардан алынатын салықтарды ретке келтіру қажет болды. Василий Васильевичтің әсерлі келбеті, қырағылығы, әңгімелесушіні түсіне білуі, мінезінің беріктігі мен юмор сезімі оның пайдасына болды. Ол және оның қызметкерлеріне қажетті көмек көрсетіліп, жергілікті тұрғындар түсіністікпен кездесті. Докучаев өзін тамаша ұйымдастырушы және жетекші ретінде көрсетті. Докучаевтың басшылығымен бұл жұмыс 6 жылға созылды, кешенді экспедицияның нәтижелері өте әсерлі болды. 1886 жылы «Төменгі Новгород губерниясының жерлерін бағалауға арналған материалдар» 14 томдық, сонымен қатар геологиялық және топырақ карталары жарық көрді. Губерниялық земствоның шақыруымен Докучаев 1888-1890 жылдары Полтава губерниясын зерттеді. Полтава губерниясының өсімдіктерін, топырағы мен геологиялық жағдайын зерттей отырып, ол топырақ генезисінің заңдылықтары туралы бірқатар маңызды қорытындыларға келді. Докучаевтың бастамасымен және жақыннан жәрдемдесуімен өзі төрағасы болған еркін шаруашылық қоғамы жанынан топырақ комиссиясы және Нижний Новгород пен Полтавадағы жаратылыстану-тарихи мұражайлары құрылды.

Топырақ түзілу процесін егжей-тегжейлі сипаттап, олардың негізгі ғылыми классификациясын ұсынған Василий Докучаев 1886 жылы топырақтардың дүние жүзіндегі алғашқы ғылыми классификациясын берді. Ол сонымен бірге бірінші дүниежүзілік топырақ картасын жасады.

Василий Докучаевтың барлық инкарнацияларын «натуралист» сөзі деп атауға болады. Отандық ғылыми-генетикалық топырақтану мен агрономияның негізін салуға сіңірген еңбегі осы кісіге тиесілі. Ондаған жылдар бойы ол Ресейдің әр жерінде топырақты зерттеді. Докучаев құрғақшылықпен күресудің жаңа әдістерін ойлап тапты, олар Ресейдің оңтүстігіндегі далаларда сәтті қолданылды. Ақырында, ол білім беру реформасына өз үлесін қосты. Патриот және азамат ретінде ол өзінің бар күші мен білімін ауыл шаруашылығының практикалық мәселелеріне және жалпы Ресейдің экономикалық әл-ауқатын жақсартуға жұмсады. Василий Васильевич Докучаев ұлы топырақтанушы ғана емес. Ол сондай-ақ тамаша географ және геолог болды. Бірақ бұл басты нәрсе емес. Василий Васильевич қандай ғылымдармен айналысса да, ол әрқашан натуралист, натуралист болып қала берді: ол өзін қоршаған әлемді оның барлық күрделілігімен және бөліктерінің өзара байланысымен, біртұтас тірі тұтастық ретінде тануға ұмтылды.

Географиялық зоналылықтың заңы - Солтүстік және Оңтүстік жарты шарларда занды түрде қайталанатын ландшафт қабығының табиғи зоналарға (мысалы, қоңыржай белдеудің орман және дала зоналары, тропиктік шөл зоналары, тағы да басқалары) бөлінуін бейнелейтін заң. Алғаш рет географиялық зоналылық пен биіктік белдеулік жөніндегі ірі ғылыми қорытындыны немістің табиғат зерттеушісі А. Гумбольдт (XIX ғасырдын ортасында) жасады. Осы қорытындының негізіңде жер бетін табиғи зоналарға бөлуді орыс топырақтанушысы және географы В.В. Докучаев ұсынды (1898 ж.).[1]

«Біздің ғылымымыз бен техникамыз өзінің барлық жетістіктерімен, бүкіл еуропалық мәдениетпен әлі де болса осы өлімге әкелетін қажеттілікке, адамның табиғат элементтерімен үмітсіз күресіне - жалпы, немесе кем дегенде, азды-көпті көмек көрсете алады ма? осыншама ауыр ауыртпалық, тіпті адамзат жаратылысының құлдығына ұшырағандардың айтарлықтай пайызы біздің заманның мәдениеті тым ауыр және қымбат емес пе, әсіресе, өркениетті адамның өмірі жылдан жылға күшейе түсетіні даусыз шындықты ескере отырып, және оның құны бұдан да жылдам өсуде?.. Ақырында, табиғи байлық олардың өсуі өркениет игілігінің адамзат массасына аз да болса айтарлықтай таралуымен қатар жүретіндей етіп жеткілікті ме?»

В.В. Докучаев

Пайданалылған әдебиеттер:

1.

топырақ туралы түсінік және топырақтану ғылымының ...https://www.ektu.kz › DistanceEducation › Work

2.

Докучаев не істеді. Докучаев – саяхатшы - kerchtt.ruhttps://kerchtt.ru › chto-sdelal-..

3. https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D0%BE%D0%BF%D1%8B%D1%80%D0%B0%D2%9B_%D0%B3%D0%B5%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D0%B8%D1%8F%D1%81%D1%8B