Биологиядан анықтамалық

Белгілер

Сипаттама

Сыртқы түрі

Омыртқа жотасының ішкі қуысында орналасқан ақ бау (диаметрі 1см мөлшерінде), одан 31 жұп (омыртқалардың санына сәйкес) жұлын жүйкелері тарайды. Алдыңғы және артқы бетінен терең көлденең атыздар көрінеді.

Құрылысы

Орталық бөлігі жұлын сұйықтығымен толған жұлын түтікшесінен тұрады. Шетінде ақ зат, ортасында көбелек қанаттарына ұқсаған сұр зат орналасқан. Алдыңғы қанатында қозғалғыш нейрон, ал артқы және ортаңғы түтікше маңында жанама нейрондар бар.

Қызметі

1. Рефлекторлық - қарапайым рефлекстердің жүзеге асуы, сондай-ақ мидың бақылауымен күрделі рефлекстерді орындайды.

2. Өткізгіштік - импульстарды рецепторлардан миға, мидан жұлынның ақ заты арқылы қоғалғыш нейрондарға.

Не?

Не үшін?

Қандай тағамда болады?

Йод

Теңізден алынатын тағамдарында

Мырыш

Ағзадағы кез-келген заттың биосинтезін жақсартады.

Грек жаңғағында, бұршақта, балықта, сарымсақ және картопта.

Маргенец

Әйелдерде сүттің түзілуін жақсартып, ұрпағына қамқорлықты ұлғайтады.

Жұмыртқада, жаңғақта, алмада, сары өрікте.

Кремний

Жүйке жүйелерінің жұмыстарын реттейді.

Сұлы ботқасында,қарақұмықта, ұсақ алмұрт жемісінде.

Селен

Теріні жұмсартып, серпімді және тегіс етеді. Қатерлі ісіктердің кейбір түрлерінің алдын алады.

Балықта, қызанақта, жуада.

Германий

Ағзадан улы және зиянды заттарды шығарады. Вирустық аурулардан қорғайды. Иммундық жүйені күшейтеді.

Сарымсақта, көкөністерде.

Калий

Инсульттың алдын алады, жүрек соғуын реттейді. Жағымды көңіл-күйдің пайда болуын арттырып, белсенді әрекеттерді күшейтеді. Гормондардың жұмысын жақсартады.

Бананда, жаңғақта, күріште, шпинатта.

Хром

Ағзадағы энергия түзуге қажетті қант алмасуды реттейді.

Сиыр етінде, жүгері майында, балапан етінде.

Магний

Стресс реакциясын азайтады, жағымды көңіл-күйді арттырып, етеккір кезеңінің жеңіл өтуін қамтиды. Ақуыз алмасуын реттейді, күйзелісті, тітіркенуді және әлсіздікті жояды.

Картопта, құрмада, қарақұмықта, сиыр етінде, жаңғақта, теңіз шаянында.

Натрий

Қартаюды тежейді және қозғалыс пластикасын жақсартады. Жүйке жүйелерінің өткізгіштігін арттырады. Лимфосистеманы реттейді.

Қой етінде, сельдерейде.

Күкірт

Жылу алмасуды жақсартып, қартаюды тежейді, есте сақтауды жақсартады.

Жұмыртқада, пиязда, сарымсақта, орамжапырақта, шалқанда.

Темір

Эритроциттердің жұмысын реттеп, гемоглобин өндірісін арттырады. Түкті жабынның өсуін жақсартады. Жүрек жұмысын реттейді.

Қарақұмықта, шиеде, алмада,қарақатта, қара өрікте, сары өрікте, бауырда, миндальда, анар шырынында.

Мыс

Қанның қызыл жасушаларын түзеді. Шеміршек жүйке саулығына пайдасы зор. Гемоглобин түзуге қатысады.

Сәбізде, сары өрікте, жаңғақта, көкөністе.

Кобальт

Эритроциттер жұмысын жақсартады.

Балда, сүтте, сиыр етінде

1500 ж

Жануарлардың жану жүзеге аспайтын атмосферада

тіршілік етуі мүмкін еместігі анықталды

(Леонардо да Винчи)

1609 ж

Алғашқы микроскоп жасалынды

( Г.Галилей )

1628 ж

Қанайналу жүйесі ашылды

(В. Гарвей)

1651 ж

«Барлық тіршілік жұмыртқадан» қағидасы қалыптасты

(В. Гарвей)

1661 ж

Капиллярлар ашылды

(М. Мальпиги)

1665 ж –

тығын ұлпасынан жасуша құрлысын байқады

(Р.Гук)

1668 ж –

жұмыртқадан шыбын дернәсілдерінің дамуын тәжірибе жүзінде дәлелдеді.

(Ф. Реди )

1674 ж –

бактериялар және қарапайымдылар ашылды.

(А.Левенгук)

1677 ж –

Алғаш рет адам ұрығынан аталық жасушаны (сперматазоид) көрді.

(А.Левенгук)

1688 ж –

«Түр- систематикалық бірлік » ұғымы қалыптасты.

(Д. Рей)

1694 ж -

Өсімдіктердің де жынысы болатынын тәжірибе жүзінде анықтады.

(Р. Камерариус)

1727 ж -

Өсімдіктердің ауамен қоректенетінін дәлелдеді

(с. Гейлс)

1753 ж –

Систематика принциптері және бинарлық номенклатура жасалды.

(К. Линней)

1754 ж –

Көмірқышқыл газы ашылды.

(Дж. Блэк)

1766 ж

Сутегі алғаш ашылды.

(Г. Кавендиш)

1778 ж

Өсімдіктерден оттегі бөлінетіні анықталды.

(Дж. Пристли)

1779 ж

Жарық және өсімдіктердің жасыл түсінің арасындағы

байланыс анықталды.

( Я.Ингенхауз)

1809 ж

Органикалық табиғат эволюциясының алғашқы

теориясы құрылды.

(Ж-Б.Лимарк)

1814 ж

Арпа экстрактының ферменттердің әсерінен

крахмалды қантқа айналдыру қасиеті ашылды.

(Г. Крихгоф)

1823 ж

Бақ бұршағының доминантты және рецесивті

белгілері анықталды.

(Т.Э. Найт)

1828 ж

Ұрықтардың ұқсастығы заңы ашылды.

(К.М. Бэр)

1831 ж

Жасуша ядросы ашылды.

(Р. Броун)

1839 ж

Жасуша теориясы құрылды

(Т. Шванн, М. Шлейден)

1839 ж

Ферменттердің «өлі» табиғаты қағидасы

пайда болды.

(Ю. Либих)

1845 ж

Алғашқы рет органикалық қосылыс (сірке қышқылы) бейорганикалық заттардан синтезделді.

1853 ж

Аталық жыныс жасушасының , аналық жұмыртқа жасушасын ұрықтандыратындығы дәлелденді.

(Ф. Кебер)

1858 ж

«Әрбір жасуша жасушадан» қағидасы пайда болды.

(р. Вирхов)

1859 ж

Ч. Дарвиннің «Табиғи сұрыпталу арқылы түрлердің пайда болуы немесе тіршілік үшін күрес» кітабы жарық көрді. Эволюциялық теория жасалды.

1862 ж

«Өздігінен пайда болу» теориясы ұсынылды.

(Л. Пастер)

1862 ж

Фотосинтетикалық пайда болу көрсетілді (Ю. Сакс)

1862 ж

Жоғарғы жүйке жүйесіндегі тежелу құбылысы ашылды.

(И.М. Сеченев)

1864 ж

Биогенетикалық заңдылық ашылды.

(Э.Геккель, Ф.Мюллер)

1865 ж

Тұқымқуалаушылық заңы ашылды.

(Г. Мендель)

1868 ж

Нуклейн қышқылдары ашылды. (Ф.Мишер)

1871 ж

Ақуыздардың аминқышқыл- дарынан тұратынын дәлелдеді.

(Н.Н. Любавин)

1871 ж

Қантты спиртке айналдыру ашытқы жасушаларына емес олардың құрамындағы ферменттерге байланысты екендігі дәлелденді.

(М.М. Манассеина)

1874 ж

Өсімдік жасушасының митоздық бөлінуі ашылды.

(И.Д. Чистяков)

1875 ж

Тотығу үрдістері қанда емес ұлпаларда жүзеге асатыны дәлелденді.

(Э. Пфлюгер)

1878 ж

Жануар жасушасының митоздық бөлінуі ашылды.

(В. Флемминг, П.И. Перемежко)

1880 ж

Дәрумендер ашылды.

(Н.И. Лунин)

1883 ж

Иммунитеттің биологиялық (фагоцитоздық) теориясы жасалды.

(И. И. Мечников)

1892 ж

Вирустар ашылды.

(Д.И. Ивановский)

1893 ж

Нитраттаушы бактериялар табылды және олардың азот айналымындағы рөлі түсіндірілді.

(С. Н. Виноградский)

1898 ж

Алғаш рет мейоз үрдісі сипатталып жазылды.

( В.И. Беляев)

1898 ж

Гүлді өсімдіктерді қосарынан ұрықтандыру ашылды.

(С.Г. Навашин)

1899 ж

Бактериофагтар табылды. (Н.Ф.Гамалей)

1900 −

1901 жж

Шартты рефлекстер жайлы түсінік қалыптасты.

(И.П. Павлов)

1900 ж

(К. Ландштейнер)

Адамның қан топтары ашылды.

(К. Ландштейнер)

1903 ж

Космостық энергия мен зат айналу үрдісіндегі жасыл өсімдіктердің рөлі анықталды.

(К.А. Тимирязев)

1906 ж

Жеміс (дрозофилла) шыбынын эксперименттік генетикалық модель ретінде пайдалану басталды.

1908 ж

Популяциялардағы тұқымқуалау заңы қабылданды.

(Г. Харди, В. Вайнберг)

1910 ж

Ашу және тынысалудың бірлігі дәлелденді.

(С.П. Костычев)

1910 ж –

Макроэволюцияның филэмбриогенез теориясы қабылданды.

( А.Н. Северцов)

1914 ж –

Тұқымқуалаушылықтың хромосомдық теориясы қабылданды.

(Т. Морган)

1920 ж –

Нейросекреция ашылды.

(О. Леви)

1920 ж –

Тұқымқуалайтын өзгергіштіктің гомологтыққатары заңдылығы ашылды.

(Н.И. Вавилов)

1921 ж

Ұрықтың бір бөлігінің келесі бөлігіне әсері анықталды, және бұл құбылыстың дамып келе жатқан ұрықтың бөлімдерін детерминациялау ролі ашылды.

(Г. Шпеман)

1923 ж –

Фотосинтез процесі тотығу-тотықсыздану реакциясы болып сипатталды.

(Т. Тунберг)

1924 ж –

Жерде тіршіліктің пайда болуын дәлелдейтін жаратылстану – ғылыми теориясы жарық көрді.

(А.И. Опарин)

1926 ж –

Популяциялар генетикасы ғылымы қаланды, ол классикалық дарвинизм және генетика, эволюциялық – синтез теориясына негіз болды.

(С.С. Четвериков)

1926 ж

В.И. Вернадскийдің «Биосфера» еңбегі жарыққа шықты.

1928 ж –

Фитонцидтер ашылды.

(Б.П. Токин)

1929 ж –

Табиғи пенициллин алынды.

(А. Флемминг)

1931 ж –

Электрондық микроскоп құрастырылды.

(Е. Русака, М. Кнолль)

1933 ж -

Өсімдіктердің ауксиндері сипатталып, бөлініп алынды.

(Ф. Кегель)

1937 ж –

Органикалық қышқылдардың айналу циклі жасалынды.

(Г.А. Кребс)

1939 ж –)

Буынаяқтылар арқылы таралатын трансмиссиялық аурулардың табиғи ошағы қалыптасты.

(Е.Н. Павловский)

1940 ж –

Химиялықтаза антибиотик пенициллин алынды.

(Г. Флори, Э.Чейн)

1940 ж –

Биогеоценоздар теориясы жасалды.

(В.Н. Сукачев)

1941 ж

- Өсу факторлары гендер арқылы бақыланатыны эксперименттік тұрғыда дәлелденді.

(Д. Бидл, Э. Татум)

1941 ж –

Фотосинтез прцесіндегі оттегінің негізгі көзі Н2О екендігі тәжірибе жүзінде дәлелденді.

(А.П. Виноградов, М.В. Тейц, Э. Рубен)

1943 ж

Спонтанды мутациялардың бар екендігі дәлелденді.

(С. Лурия, М. Дельбрюк)

1944 ж

ДНҚ-ның генетикалық рөлі дәлелденді.

(О. Эвери, С. Маклеод, М. Маккарти)

1944 ж –

Гельминттерді жоюдың жолдары қалыптасты.

(К.И. Скрябин)

1945 ж –

Эндоплазмалық тор ашылды.

(К. Портер)

1946 ж –

Бактериялардың рекомбинациялық жүйесі ашалды.

(Д. Ледерберг, Э. Татум)

1948 ж –

Тірі ағзалар және кибернетикалық жүйелерде басқарудың бірлік принциптері қалыптасты.

(Н. Винер)

1952 ж -

Өсімдіктердің миграциялық генетикалық элементтері ашылды.

( В. Мак-Клинток)

1953 ж –

ДНҚ-ның моделінің құрлысы жасалды.

(Д. Уотсон, Ф. Крик)

1955 ж –

.

Рибосомалар ашылды.

(Дж. Палладе)

1957 ж –

Жердің екінші жасандысерігі итпен (Лайка) ғарышқа ұшырылды

1960 ж –

Хлорофилл синтезделді.

(Р. Вудворд)

1960 ж

Соматикалық жасушалардың гибридтенуі анықталды.

(Г. Барский)

1961 ж –

Гентикалық кодтың типі және жалпы табиғаты анықталды.

(Ф. Крик, Л. Барнет, С. Берннер, Р. Уотс-Тобин)

1961 ж –

Жануарларды клондау жұмысы басталды.

(Дж. Гёрдон)

1962 ж –

Арнайы оператор –гендермен гендердің белсенділігн реттеу ұғымы қалыптасты.

(Ф. Жакоб, Ж. Моно)

1964 ж –

Микроағзаларды тасымалдаушы генетикалық элементтер ашылды.

(Э. Кондо, С. Митсуахаши)

1968 ж –

Геннің химиялық синтезі жүзеге асты.

(Х. Корана)

1970 ж –

Қайтымды транскрипция ашылды.

( Х. Темин, Д. Балтиморе)

1973 ж –

Молекулалық клондаудың жаңа нәтижелері ашылды.

(С. Коэн, А. Чанг)

1975 ж –

Антителаларды синтездеуге бағытталған гибридомалар- соматикалық гибридті жасушалар алынды.

(Ц. Мильштейн, Г. Кехлер)

1982 ж –

Сүтқоректілердің фенотипін өзгертуге арналған ДНҚ-ның рекомбинатты молекулаларының мүмкіндіктері ашылды.

(Р. Полмитер, Р. Бринстер)

1982 ж

РНҚ-ның катализаторлық белсенділігі және репликацияға бейімділігі ашылды.

(Т. Чен)

Ми

бөліктернің

аттары

Ақ және сұр

заттың орналасуы

Өткізу

Жолдары

Қызметі

Сопақша ми

Сыртында ақ, ішінде ядро тәрізді сұр зат

Ақ заттағы өткізу жолдары миды жұлынмен байланыстырады

Тіршілікке керекті рефлекстер орталығы: тынысалу, жүрек тамыр, сілекей бөлу, асқазан және асқазан асты сөл бөлу, жұту, т.б.

Мишық

Ішінде ақ зат, сыртындағы сұр зат ақ затпен терең кіріккен.

Орталық жүйке жүйелерінің басқа бөліктерімен қосатын жол.

Бір бірімен нақты келісілген қозғалысты қамтитын рефлекстермен байланысқан.

Ортаңғы ми

Ақ зат

Бұл ми бөліктерінің өзара қатынасу жолдары

Қаңқа бұлшық еттерінің тонусын сақтайды.

Аралық ми

Ақ зат

Орталық жүйке жүйелерінің бірліктегі жұмысын қамтитын өткізгіш жолдар.

Физиологиялық үрдістерді реттейді, ол арқылы көптеген қозғалыс рефлекстері орындалады.

Ақ және сұр заттың орналасуы

Жарты шар бөліктері

Жарты шар аймақтары

Қызметі

Қабық сұр зат, ақ зат қабықтың астында орналасқан, ақ затта ядро түрінде жинақталған сұр зат болады.

Маңдай

Сөйлеу орталығы

Төбе

Тері бұлшық ет аймағы

Қозғалысты бақылау, тітіркендіруді ажыратуға бейімділік

Самай

Есту аймағы

Есту тітіркендіргіштерін ажырататын рефлекс доғалары

Дәм және иіс сезу аймағы

Дәм және иіс сезу рефлекстері

Шүйде

Көру аймағы

Көру тітіркендіргіштерін айыру.

о

Фотосинтез

о

Қозғалыс

о

Затарды сақтау

о

Энергия алу

о

Кішкентай ядро

о

о

Ядроның ішіндегі түзіліс

о

Ядродан цитоплазмаға

шығатын түзіліс

о

Кішкентай ядро

о

о

Ядроның ішіндегі түзіліс

о

Ядродан цитоплазмаға

шығатын түзіліс

о

өсімдіктер жасушасында болады

о

Бактериялар жасушасында болмайды

о

Саңырауқұлақтар жасушасында болмайды

о

Жануарлар жасушасында болмайды

о

Фотосинтез

о

Тыныс алу

о

Көмірқышқыл газы мен су бөліну

о

Гликогеннің қорға жиналуы

о

Генетикалық материал ДНҚ болады

о

АТФ қорға жиналады

о

Су қоймасы болып табылады

о

Глюкозаның қоймасы

Ядро

Гольджи аппараты

рибосома

о

Белок синтезі жүретін сфера тәрізді денешік

о

Заттың айналымы жүретін цилиндр тәрізді түзіліс

о

Фотосинтез жүретін дөңгелек пішінді органоид

о

Жасуша шырынымен толған қапшықша

о

кедергілік

о

қорғаныстық

о

тітіркенуді қабылдау

о

энергияны өзгерту

о

жасушаға тұрақты пішін беріп тұрады

о

өсуді шектейді

о

қозғалысты шектейді

о

жасушаның ішкі ортасы болып табылады

О

Жасуша қабырғасы жасушаны микроағзалардың енуінен қорғайды

О

Жасуша қабырғасы жасушаны бекітеді және пішінін сақтайды

О

Жануарлар жасушасында жасуша қабырғасы болады

О

Жасуша қабырғасы тек бактерияларда болады

О

Жасуша қабырғасы липидтерден тұрады

Жасушалық ядро

О

Рибосома

О

Гольджи аппараты

о

О

Белоктарды жетілдіру және тасымалдау

О

Генетикалық ақпараттарды сақтау

о

Белок синтезі

О

өсімдіктердің тыныс алуы

О

Судың түзілуі

О

Қоректік заттардың түзілуі

О

Қоректік заттардың жасушаға қорға жиналуы

Митохондрии

O

Рибосома

О

Ядро

О

Жасушалық мембрана

О

Гольджи аппараты

О

Эндоплазмалық тор

О

вакуольдер

О

О

Жасушаның тіршілік

әрекетін бақылау

О

Энергия көзі

О

Белок синтездеу

О

әр түрлі заттарды

қорға жинау

О

Жасушаны қорғау

және шектеу

О

Белоктардың пісіп

жетілуін және жинақталуын

О

Липидтерді синтездеу