Биологиялық білім беруде интербелсенді оқытудың теориялық негіздері

Кіріспе

Жұмыстың өзектілігі. Биологиялық эксперимент пәнінде инновациялық оқытудың белсенді әдістері арқылы оқушының кәсіби шеберлігін, құзырлылығын қалыптастыру, дамыту және пәнге деген қызығушылығын арттыру, оқушыларды белсенді әрекетке жұмылдыру. Қазіргі кезеңде білім берудің жаңашылдық сипатына байланысты оқушылардың шығармашылық қызығушылығын қалыптастыру - теориялық-әдіснамалық негізде анықталған ғылыми-әдістемелік жүйе арқылы жүзеге асады.

Интербелсенді оқу технологиясы – оқу әрекеті барысында олардың өзара мотивациялық, интеллектуалдық, эмоциялық және басқада жақтарынан жетістіктерге жетуді сезіну ситуациясын тудыра алатын, оқушыларға педагогикалық әсерлі танымдық қарым-қатынас құруға кепілдік беретін, мұғалім мен студенттің іс әрекетін интербелсенді түрінде ұйымдастыру тәсілдерін айтамыз. Мұғалім жұмыс тәртібін ұсынады, студенттермен бірге сабақтың басты мақсаты мен тапсырмаларын жасайды, оқу проблемасын құрастырады. Интербелсенді сабақты өткізуге дайындық бұл ситуация, нұсқаулар, қойылымдар мен басқа да материалдарды оқыту кезеңі. Мұғалім сценарий жасайды, интербелсенді тапсырмаларына, ережесіне, ролдерге, интербелсенді бөлімдеріне, ұпай санау тәртібіне (интербелсенді таблосы құрылады) тоқталады. Оқушылар қосымша ақпарат жинайды, мұғаліммен ақылдасады, интербелсенді сабақ барысы және мазмұны туралы өзара талқылайды.

Білім берудің жаңа парадигмасы жағдайында оқушылардың шығармашылық қызығушылығын қалыптастырудың әдіснамалық негіздері оқушылардың танымдық іс-әрекеті мен шығармашылық бағыттылығын анықтауға арналған кестелер, сабақ үлгілері ұсынылады.

Жұмыстың мақсаты: Мектептегі биологиялық эксперимент сабағында интербелсенді оқытуды инновациялық әдістер арқылы биологиялық білімді қалыптастыру, дүниенің ғылым бейнесіндегі тірі табиғаттың, тіршіліктің орны мен мәнін сауатты бағдарлайтын, биологияның ғылыми танымдық әдіс, тәсілдерін, іргелі ұғымдар жүйесін қажетті деңгейде меңгерту, белсенді әдістерді тиімді қолдану.

Жұмыстың міндеттері:

-биологияны оқытуда инновациялық әдістердің ғылыми негіздеріне талдау жасау;

- биологиялық эксперимент сабағында интербелсенді оқыту әдістерін анықтау;

-биологиялық білім беруде оқушылардың құзыретілігін және шығармашылық қызығушылығын қалыптастыру;

- биологиялық эксперимент сабағында интербелсенді оқыту әдістемесін қолдану және оның тиімділігін анықтау.

Зерттеу нысаны – Мектептегі биологиялық эксперимент курсында интербелсенді әдістердің технологиясын , биология сабағында қарастырылады.

Зерттеу объектілері:- Мектептегі биологиялық эксперимент білім беру барысында оқытудың мақсаты – дүниенің қазіргі замандағы ғылыми-жаратылыстану бейнесін қалыптастырудағы биологиялық ғылымдардың рөлі; тірі табиғат нысандарын ғылыми-танымдық әдістерін; негізгі түсініктер, теориялар, тұжырымдамалар мен биологиялық заңдылықтар.

Бүгінгі білім берудің ұлттық жүйесін сақтап қалу үшін өскеленең бәсекелестік жағдайда барлық оқу тәрбиелеу мекемелеріне үздіксіз дамуы мен қызметінің жоғары дәрежеге ретілдіру қажеттілігі жетіп отыр. Қазіргі қолданылып отырған білім беру жүйесінің жаңа типтерінің пайда болуы мен оны соңғы жағдайға сәйкес өзгерту, оқытудың әдісі мен амалдары, үлгілері, мазмұнының жаңаруы өз кезеңінде ғылыми идеалар психологиялық - педагогикалық теория негізінде жетілдірген практикалық шешімдерге негізделеді. Мұндай дайындық педагогикалық – кәсіптік білім берудің әдісі мен формасын, мазмұнындағы өзгерісті жетілдіруді талап етеді. Мұндай себептерге орай білім берудің бүгіндері қолданылып жүрген жүйесі толық дәрежеде болып мәселені шеше алмайды. Мұғалімдердің кәсіптік дайындығының белгілі бір тар шеңбердегі қызметкер қатаң бағытталуы, оқытудың ұжымдық әдістері мен тиімді технолгиясының толық талдамасының болуы, диагностикамен тесті қолданылудың тиімділігі, қызметкерлердің кәсіптік жағына инновациялық өзгерісті баяндауда ынталандырудың болмауы.

Күтілетін нәтиже: сабақта тұрақты белсенділік, қызығушылық пайда болады. Оқушы тұлға ретінде өзін көрсете біледі, оның іс-әрекеті өзінің қабілеті мен деңгейіне байланысты болады. Белсенді әрекеттер арқылы бір-бірімен тез тіл табысады, жақсы ұғысады, бір-бірінен ептілікті сергектікті үйренеді. Оқушылардың биологиялық қабілеттері айқындалады. Белсенді оқыту арқылы оқушылар әлем есігін ашады, ғылыми -шығармашылық қабілеттері артады.

1 Биологиялық білім беруде интербелсенді оқытудың теориялық негіздері

1.1 Биологияны оқытуда инновациялық әдістердің ғылыми негіздері

Оқытудың белсенді әдістері арқылы оқыту технологиясы -дидактикалық, тәрбиелік, дамытушылық білім беруде оқушының ойлау қабілетін арттырады. Биология сабағында интербелсенді технологияларын пайдалана отырып, оқушылардың пәнге деген қызығушылығын, жауапкершілігін, сүйіспеншілігін арттырады. Әдістерді іріктеуде топтың жас шамасын, оның мүшелерінің таныстық дәрежесін, берілген әдістеме бинтербелсендіша жұмыс тәжірибесін ескеру керек. Сабақты қарапайым әдістерден бастаған жөн (мысалы: ми шабуылы), одан әрі біртіндеп күрделірек жаттығуларға көшу қажет (мысалы: рөлдік интербелсендідар). Кез келген сабақты бір-бірімен жақсырақ танысып, достық, сенімділік, қарым-қатынас орнату және қолайлы психологиялық климат тудыруға мүмкіндік беретін жаттығулардан бастау керек.

Биология сабақтарында интербелсенді элементтерімен танысу;
биология бағдарламасына сараптама жасап, интербелсенді сәттерін енгізетін тақырыптарды анықтау; оқушылардың теориялық білімін жүйелеуге және практикада қолдануына, қалыптасуына жағдай туғызу; өз интербелсенді, көзқарасын білдіруге, екінші бір адамның жауабын тыңдап, оны толықтыруға, жетістіктері мен кемшіліктерін айта білуге жаттықтыру; оқушылардың пәнге деген қызуғушылығының денгейін сезінуге, оны игеруде, өз мүмкіндігін болашақта бағалай білуіне көмек көрсету; оқушылардың қызығушылық іс-әрекетін ұйымдастыру. Егер биология сабағында интербелсенді элементтері жиі және жүйелі пайдаланса; уақытты тиімді пайдаланса; тапсырма әр оқушының мүмкіндігіне қарай берілсе, онда оқушылар сабаққа белсене қатысады, пәнге деген қызығушылығы, танымдық белсенділігі білім сапасы мен үлгерімі артады.

«Технология – оқушы мен ұстазға бірдей қолайлы жағдай тудырушы оқу процесін ұйымдастыру және жүргізу, бірлескен педагогикалық әрекетті жобалаудың жан-жақты ойластырылған үлгісі». Ал педагогикалық жүйе дегеніміз – белгілі бір қабілеті бар дара тұлғаны қалыптастыруға бағытталған педагогикалық әсерді ұйымдастыруға қажет құралдар, әдістер мен тәсілдердің өзара байланысқан бірлігі [1,2,3].

Оқыту технологиясы – оқытудың тиімді жолдарын зерттейді, ғылымда оқыту процесіне қолданылатын әдістер, тәсілдер мен қағидалар жиынтығы. Ол оқыту процесінде нақты жүйе қызметін атқарады. Білім сапасы білім беру мазмұны, оқыту формалары мен әдістері, технологиялары негізінде анықталады. Технология – грек тілінен аударғанда шеберлік деген ұғымды білдіреді. Бұл сөздің мағынасы- педагогика саласында қолданғанда шеберлікпен өнім алу, нақты нәтижеге жету қажет. Оқушылардың биологиялықлық ой өрісін дамыту, пәнге деген қызығушылығын ояту биологиядағы басты проблеманың бірі. Әр сабақ-мұғалім ізденісісінің жемісі. Күнделікті сабақтағы бір сарындылық оқушылардың ынтасын, қызығушылығын жоғалтады. Сондықтан сабақты түрлендіріп, интербелсенді сәттерін қолданып өткізсе, сабақтын мазмұны ашыла түседі. Өйткені оқушының белсенді жақсы қасиеттерді қалыптастыруға, әлеуметтік өмірдегі процестерге өзінше баға беру мен пайыздай алушылыққа үйретіп, адамдармен қарым-қатынас жасауға тәрбиелейді, зейіні арта түседі, есте сақтау қабылеті дамиды [9,11].

Ұлы педагог В.А. Сухомлинский интербелсенді ойнамай бала толыққанды дамымайды деп жазған. Белсенділікті арттыру интербелсендіға элементтері оқыту формалары сияқты арнайы психологиялық қағидалар талап етіледі. Басқа да кез- келген іс-әрекеттер сияқты интербелсенді әрекеті де сабақ кезінде ынталандыруды қажет етеді, ең бастысы оқушылар жаңаша оқыту формаларын қажеттілігін сезіну қажет. Басты рөл оқушының белсенділігі психологиялық және интеллектуалдық дайындығымен сипатталады. Оқушы ойы көтеріңкі көңіл-күй, өзара түсіністік, достық қарым-қатынасты қалыптастыру үшін мұғалім әр жаңа белсенді , қызыгушылық элементер тудыратын сонымен қатар қатысушының мінез-құлқын, темпераментін, жинақылығын, ұстамдылығын және денсаулығын ескереді. Әр оқушының іс-әрекеті сабақ кезінде алған білімдері мен білік-дағдыларына негізделеді, ол әрекеттер күнделікті әсерлі шешімдер қабылдауға,өздерін және қоршаған орта мүмкіндіктерін дұрыс бағалай білуге тәрбиелейді [10,11.12]. Тағы бір ғалымдар оқытудың шығармашылық элементтерін қарастырады. Себебі шығармашыоық әдіс оқушымен мұғалімның арасындағы байланыс туындап оқыту процесінде тактиканы емес, стратегияны анықтайды. Біз оқушының психологиясын іштей сезініп отырып оның мынадай элементтерін өзара тығыз байланыста болатынын атап көрсеткіміз келеді.

Белсенді оқыту құрылысында алдымен оқытудың мақсаты тұрады. Белсенді әдістер – өзіндік басқаруды жинақтайтын қоғамдық тәжірибені меңгеруге бағытталған белгілі бір жағдайдағы іс-әрекеттің түрі. Адам әрекетіндегі интербелсенді құрылымының кезеңдері: 1) мақсат қою; 2) жоспарлау; 3) мақсатты жүзеге асыру; 4) адамның өзін субъект деп табуын қорытындылау болып бөлінеді. Д.А. Монеге пікірінше, белсенділік – бұл тәртібіне өзіндік басқаруды жинақтайтын қоғамдық тәжірибені меңгеруге бағытталған белгілі бір жағдайдағы іс-әрекет түрі. Белсенділік келесі түрлерімен ерекшеленеді: 1) еркін дамыйтын әрекет; 2) шығармашылық әрекет; 3) тікелей немесе жанама ережелер. Жалпы білім беретін мектептегі биологиялық білім мазмұнын, оны оқыту әдістерін түбегейлі жаңартудың қажеттігі көп жылдар бойы қалыптасқан ескі әдіснамалық ұстанымдарра негізделіп жасалған пәннің дәстүрлі әдістемесінің қоғам дамуындағы жаңа бағытта даму үрдісінен шыға алмай дағдарысқа түсуінен туындап отыр [3,5,6].

Қазіргі техниканың дамып жатқан заманында өскелен ұрпаққа білім беру талаптары өзгерді. Педагог мамандар заман ағымына байланысты алдындағы отырған оқушыға саналы емес сапалы білім беруге көшты. Нәтижеге бағытталған білім беру  жағдайында мұғалімдердің ақпараттық-коммуникациялық құзырылығы мен ақпараттық мәдениетін  қалыптастыру  қазіргі таңда үздіксіз педагогикалық білім беру жүйесіндегі ең көкейтесті мәселелердің  біріне айналып отыр. Ақпараттық технологияларды пайдаланудың негізінде электрондық ақпараттық ресурстарды, ақпараттық жүйелерді қалыптастыруға және дамытуға бағытталған ұйымдастырушылық, әлеуметтік-экономикалық және ғылыми-техникалық процесс;

- нақты мәліметтер және олардың өзара тәуелділігі туралы білім жиынтығын сақтау, өңдеу және тапсыру нысаны болып табылатын бір нәрсе туралы хабар, мағлұмат; адамдар ауызша, жазбаша немесе басқа тәсілмен берілетін мағлұмат, мәліметтер жиынтығы;

- есептеуіш және ақпараттық тапсырмаларды шешу барысында ақпаратты автоматты өңдеуге арналған техникалық құралдар кешені білім беру әрекетінің жаңа модельдерін құрастырып, кеңейтуге, педагогикалық тәжірибені тарату мен жалпылауға бағытталған білім беретін электрондық басылымдар.

Н.Ә.Назарбаев «Қазақстан - 2050» стратегиялық бағдарламасында «Салауатты әрі гүлденген экономика құрмайынша,  біз қуатты мемлекет пен қарулы күштер құра алмаймыз, демографиялық, экономикалық және әлеуметтік міндеттерді шеше алмаймыз, әрбір адамның жеке басының қадір-қасиеті мен әл-ауқатын арттыра алмаймыз»,- деген болатын. Сонымен қатар, өзінің халыққа Жолдауында «ХХI ғасырда білімін дамыта алмаған ел тығырыққа тірелері анық» дей келе, кадрлар сапасын жақсарту қажеттігін айтты [14,20.21].

Сабақтағы интерактивтік әрекет өзара түсіністікке, өзара әрекетке, қатысушының әрқайсысына қажет есепті бірлесіп шешуге алып келетін - ұйымдастыру және сұқбаттасып қарым-қатынас жасауды дамытуды ұысанды. Интерактив бір көзқарастың немесе бір ғана сөйлеуішінің басым болуы жағдайын болдырмайды. Сұқбаттасып оқыту барасында студенттер сыни ойлауды, тиісті ақпарат пен белгілі жағдайды талдау негізінде күрделі мәселелерді шешуді, балама көзқарастарды салыстыруды, ақылды шешімдер қабылдауды, дискуссияға қатысуды, басқа адамдармен тиімді қарым-қатынас жасауды үйренеді. Ол үшін сабақта жекелей, жұптық және топтық жұмыс ұйымдастырылады, зерттеу жұмыстары, ролдік интербелсендідар қолданылады, құжаттармен және түрлі ақпарат көздерімен жұмыс жасайды, шығармашылық жұмыстар пайдаланылады [22,23.25].

Психологтар интербелсендінің мынадай тізбесін дәлелдеген: Қажеттілік – мотив –мақсат- интербелсенді іс-әрекеті – нәтиже. Демек, психологиялық тұрғыдан интербелсенді: а) Әлеуметтік тұрғыдан ойлауды қалыптастырады: ә) Танымдық мотивтің дамуына әкеледі; б) Іс-әрекеттің бір түрі ретінде оқу және еңбекпен қатар тұрады; в) Логикалық ойлаудан эвристикалық ойлауға үйретеді.
Педагог ғылымдар интербелсендіның оқыту процесінде оң әсерін тигізетініне келісе отырып, мынандай пікір айтады. Белгілі педагог Ю.К.Бабанский интербелсендіды «как мощное средство стимулирования познавательного интереса учащихся» – деп көрсетсе, педагогтардың арасында интербелсенді іс-әрекетін педагогикалық құбылыстардың қай түріне жатқызу жөнінде бір пікір жоқ. А.С. Гуревич, А.В. Килиниюктер интербелсенді оқытудың активті түрі деп қарастырса, Н.Н. Скатова, Р.И. Половникова, В.К. Роман оқытудың интербелсенді әдісі дейді.

Интербелсенді – күрделі биологиялық, психологиялық, педагогикалық ұғым. Психология тұрғысынан интербелсендіні зерттеуге Л.С. Выготский, С.Л. Рубинштейн, Д.Б. Эльконин, Б.Г.Ананьев, А.Н.Леонтьев секілді ғалымдар ат салысты. С.Л. Рубинштейннің пікірінше «интербелсенді негізінде адамның барлық психикалық қабілеттері қалыптасады, баланы ересек өмірге дайындайды. Интербелсенді арқылы бала қоршаған ортамен қарым-қатынас жасайды. К.Г.Исулов интербелсендіды адам санасының қоршаған ортамен араласуындағы эвристикалық іс-әрекеті деп қарастырды [30,31,32].

1.2 Биологиялық эксперимент сабағында интербелсенді оқыту әдістерінің маңызы

Интерактивті оқыту – бұл, ең алдымен студент мен мұғалімның қарым-қатынасы тікелей жүзеге асатын сұқбаттасып оқыту болып табылады.

«Интерактивтің» негізгі сипаттамалары қандай? Интерактивтік оқыту – бұл танымдық әрекеттің арнаулы ұйымдастыру формасы. Ол толық айқындалған және мақсатын алдын-ала болжауға болатын оқыту тұрі. Осындай мақсаттардың бірі студент өзінің жетістіктерін, интелектуалдық белсенділігін сезетіндей, оқу барысының өнімділігін арттыратын оқытудың жинақы (компортный) шарттарын жасау. Интерактивтік оқытудың мәнісі аудиториятағы барлық студент таным процесімен қамтылады, олар өздерінің білетін және ойлайтын нәрселері арқылы түсінуге және қарсы әсер етуге (рефлектироват) мүмкіндік алады. Таным процесінде, оқу материалын игеруде, студенттердің біріккен әрекеттері мынаны білдіреді; әр студент өзіне тән ерекше еңбегін сіңіреді, білім, идея, әрекет ету тәсілдерін алмасу үздіксіз жүреді. Сонымен қатар, бұл процес өз-ара қолдау және қайырмыдылық атмосферасында жүреді. Яғни, жаңа білім алып қана қоймайды, танымдық процестің өзін дамытады, оны әлдеқайда жоғары топтасу мен еңбектесу дәрежесіне көтереді.

Интерактивтік оқыту формаларына нені жатқызуға болады? Бүгінгі күні әдіскерлер мен шығармашыл-мұғалімдар топтық жұмыстың көптеген түрін жасап шығарды. Олардың ішіндегі кең таралғандары - «үлкен шеңбер», «аквариум», «мыймен шабул» (мозговой штрум), «дебаттар». Алдынғы сабақтардағы білімдері немесе өмірде алған тәжрибелері негізінде аздаған хабары бар қандайда бір мәселе толығымен талқыланатын болса ғана, интерактитік оқыту формасының тиімділігі жоғары болады. Одан басқа, қарасытрылатын тақырып жабық немесе тар мағаналы болмау керек. Мысалы, ұрлық үшін жауапкершілік қандай болу керек немесе салық мөлшері қанша болу керек деген сияқты сұрақтарды топ алдында талқылаудың мағанасы жоқ. Талқыланатын мәселенің деңгейі тар экономикалық (құқықтық, саяси, тарихи, т.б.) сұрақтардан мәселені кеңінен қоюға көшуге мүмкіндік жасайтындай болу керек [40,39,45].

Интерактивтік оқыту технологиясы мен концепциясы интеракция (ағлш. Interaction - өзара әсер, бір-біріне әсер ету) құбылысына негізделген. Оқыту барысынде жеке тұлғалар арсында танымдық қарым-қатынас орнап, оның субъектілерінің бәрі өзара қатынасқа түседі. Әр студенттің жеке жұмысы мен оның жеке тұлғасын дамыту адамдардың бір-бірімен сөйлесу және өз ара әрекеттесу барысында жүзеге асады.

Ситуацияның жиі қолданылатыны және ыңғайлы түрі оқу интербелсенді ойындары болып табылады оқушыларды белсенділікке қатыстыру нәтижелерін көрсететін мүмкіндік береді, Сонымен қатар интербелсенді шараларда барынша эмоциялық-тұлғалық әсер ету, коомуникативті білктілік пен дағды қалыптастыру, қарым-қатынас құндылығы сияқты мүмкіндіктер бар. Сондықтан оқу интербелсенді әдістерін қолдану мектеп дарынды оқушыларының жеке және тұлғалық сапаларын тәрбиелеуге қолайлы [4,7,9].

Қазақстан Республикасының "Білім туралы" Заңына орай жалпы білім беретін мектептің құрылымы, әр сатысының оқу-тәрбиедегі қызметі өзгереді. Ал, қазіргі мектепте оқытылып жүрген биология пәні әдістемесінің негізгі құрамдас бөліктері мақсаты, мазмұны, әдістері, оқу жұмысын ұйымдастыру түрлері, құралдары түбегейлі өзгеріске түскен жоқ, ескі базисте сақталып отыр. Осының бәрі жалпы білім беретін мектептегі биология пәні әдістемесін түбегейлі жаңартып, қайта құру қажеттігін көрсетеді [4,43,49].

Биологиядан жалпы білім берудің мақсаты, мазмұны, құрылымы, ең алдымен қоғамның әлеуметтік сұранысына, қазіргі заманғы биология ғылымының жүйесі мен әдіснамасының ұсыныстарына және орта буын сыныптары оқушыларының жас ерекшелігімен байланысты таным мүмкіндігіне сай анықталады. Қазіргі мектептегі биология курсы XX ғасырда биология ғылымдарында болған, танымдық, білімдік және тәрбиелік жағынан аса маңызды деген өзгерістерді жеткілікті дәрежеде игермеген. ҮІ-ҮІІІ сыныптардағы өсімдіктану жануартану пәндерінде тірі ағзалар топтарының жекелеген өкілдерінің аттарын атап, сыртқы, ішкі құрылысын тәптіштеп сипаттауға, жіктеп топтастыруға өте көп көңіл бөлінеді де, экология, диалектикалық көзқарас қалыптастыру мәселелеріне жете мән берілмейді. IX сыныптағы тәнтану пәнінде адам омыртқалы жануарлардың тіршілік үрдістерін зерделеудің моделі ретінде қарастырылып, оның әлеуметтік мәні, дүниенің ғылыми бейнесіндегі орны, өмір сүру мақсаты, құндылығы, салауатты өмір, т.б. қазіргі заманғы адамтанудың аса маңызды мәселелері мектептегі бүкіл білім мазмұнынан тыс қалған [ 5,48,50].

Мектептегі биологиялық білім беру мазмұнының ізгіліктендіру ұстанымын жүзеге асыратындай, оқушыларда тіршіліктің біртұтас ғылыми бейнесін қалыптастыратындай, экологиялық сауаттылығын арттырып, мәдениеттілікке тәрбиелейтіндей ойлауын дамытуымыз керек. Қазіргі заманда ғылыми білімнің қуатты кіріктіру кезеңі жүріп жатыр. Мектепте білім мазмұнын пәндерге жіктеп оқыту басымдылығы берік сақталған. Орта, жоғарғы сыныптарда пәндік оқытуға мән берілуі қажет, онсыз оқушыларға қазіргі заманғы ғылым негіздерінен тиянақты білім беру мүмкін емес [5,47,48].

Пәндік оқытудың гипертрофиясы биологияның басқа пәндермен байланысын былай қойғанда, өз ішіндегі салалық бөлімдері арасындағы байланыстың үзілуіне әкеп соқтырған. Мысалы: тіршіліктану курсы бір-бірімен байланысы аз цитология, эюлюциялық ілім, экология және генетика сияқты: тіпті әрқайсысы өз ғылыми пәнін де қажетті деңгейде бейнелей алмайтын жеке-жеке бөлімдерден тұрады. Тіршілік жүйесінде жүретін физикалық-химиялық заңдылықтардың негізін түсінуге көмектесетіндей алдын-ала дайындау пәндер оқытылмайды. Мысалы, диффузия, адсорбция, сәуле-жарық, ионды алмасу, қысым, т.б. туралы қарапайым мәліметтері жоқ. Ү-ҮІІІ сынып оқушылары өсімдік, жануар, адам ағзасында жүретін тіршілік үрдістері туралы (қоректену, тыныс алу, көбею, өсу, даму, қозғалу т.б.) материалдарды жаттанды оқуға мәжбүр болады. Мектептегі басқа пәндер сияқты биологиядан да оқушыларға көп жағдайда, дайын білім ұсынылады. Оқыту әдістері оларды өздігінен жаңа ақпараттарды іздестіруге, оқу тапсырмаларын өздігінен шешуге талпындырмайды, яғни оқыту әдістемесі, догмалық ойлау типі басым, дайын нұсқауларды бұлжытпай орындаушылар тәрбиелеуге бағдарланып құрылған. Еліміз тәуелсіз даму жолына түсіп отырған жағдайда оқушылардың өз еліне, туған табиғатқа, жеріне терең, аялы сезімін оятып, патриоттық рухта тәрбиелейтіндей, эстетикалық талғамын қалыптастыратындай материалдар, ұлттық мәдениетіміздің элементтері биология пәні мазмұнында жеткіліксіз.

Оқытудың мақсаты мен білім мазмұнының негізіне алынған дамыта оқыту идеясына, оның ұстанымдарына сәйкес білім мазмұнының төмендегідей құрылымы анықталады: - Тірі табиғат туралы білім. Бұл тірі табиғаттың ғылыми бейнесін көрсететін қазіргі заманғы биологиялық ғылыми білім жүйесін және осыны толықтырып, оған әлеуметтік-мәдени фон беретін тірі табиғаттың көркем моделі мен ол туралы әр түрлі мифтік, діни мағлұматтарды қамтиды. Тірі табиғаттың ғылыми бейнесіне а/ биологиялық обьектілер мен құбылыстар (өсімдік, жануар, адам тіршілігі) туралы түсініктер; б) түрлі обьектілердің, оларда жүретін үрдістердің және тіршілік қызметінің қасиеттері, құрылымы, қарым-қатынастық байланыстары, т.б.) басты сипаттамалары; в) биологиялық, теориялар, т.б, туралы білім кіреді.

Оқушылар меңгеруі тиіс әрекет түрлері туралы білім. Ғылыми-зерттеу, көркем қабылдау, құрастыру, технологиялы практикалық сипаттары және тірі табиғатқа қатынасты, оның мәдениеттегі орнын түсініп бағалауға арналған адамгершілік сипаттағы оқу тапсырмаларын шешуге бағытталған әрекет түрлері жатады [10,14,20 ].

Биологияны оқыту мақсаты педагогикалық психологияда анықталғандай, орта буындағы сынып оқушысында теориялық ойлаудың даму мүмкіндігінің жоғары болуы жаңа білім мазмұны негізін дамыта отырып, оқыту идеясын игеру қажеттігін көрсетеді. Бұл идеяның негізгі ұстанымдарының бірі - білімнің теориялық деңгейін көтеру екені белгілі. Мектептің негізгі сатысында жалпы биологиялық білімнің аяқталған сипаты болуы қажеттігіне орай, білімнің теориялық деңгейін көтеру бұрын. Мұның өзі мектепте оқытылатын биологиянм сәйкес ғылымның моделі ретінде қарастырып, жүйелілік, полицентризм, себептілік, тарихилық ұстанымдары тұрғысынан бір-тұтас курс түрінде құруға және оның мазмұнында тіршіліктің үш деңгейі туралы білімді қамтуға мүмкіндік береді тіршіліктің біртұтастығын, дүниенің бейнесіндегі орнын, биологиялық үрдістер мен құбылыстардың мәнін саналы түсінуге аса қажетті жалпы биологиялың заңдылықтармен оқушыларды ертерек таныстыры