дәріс кешені

Накишбаева Ж.К., Байгукин Ғ.Т.









ГЕОГРАФИЯ ҒЫЛЫМЫНЫҢ ТАРИХЫ
ДӘРІС КЕШЕНІ





















Арқалық, 2016
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Ы.Алтынсарин атындағы Арқалық мемлекеттік педагогикалық институты










Жаратылстану және ақпараттандыру факультеті
Химия, биология және география кафедрасы











ГЕОГРАФИЯ ҒЫЛЫМЫНЫҢ ТАРИХЫ
ДӘРІС КЕШЕНІ














Арқалық, 2016
УДК 910.1
ББК 26.8г
Г









Ы.Алтынсарин атындағы Арқалық мемлекеттік педагогикалық институтының Ғылыми-әдістемелік кеңесінде қаралып, Ғылыми кеңестің шешімімен ұсынылған. Хаттама №

Пікір берушілер: г.ғ.к., У.Ш. Якубов, п.ғ.к., Ш.М. Бахтыбекова

Құрастырғандар: оқытушы, магистр Накишбаева Ж.К., оқытушы, магистр Байгукин Ғ.Т.


География ғылымының тарихы пәнінің таңдау компоненттеріне арналған қосымша дәріс жинағы /Құраст.: Ж.К.Накишбаева, Ғ.Т.Байгукин. – Арқалық; Ы.Алтынсарин атындағы Арқалық мемлекеттік педагогикалық институты, 2016. 72 бет.



ISBN

География ғылымының тарихы пәнінің таңдау компоненттеріне арналған қосымша дәріс жинағы 5В011600 география мамандықтарында білім алатын күндізгі бөлімі студенттеріне арналған.


910.1 УДК
26.8г ББК

ISBN

Ы.Алтынсарин атындағы Арқалық мемлекеттік педагогикалық институты, 2016
МАЗМҰНЫ

Алғы сөз..................................................................................................
5

1
ЕЖЕЛГІ ЗАМАН


1.1
Ежелгі замандағы дүние жүзінің саяси картасындағы ежелгі шығыс елдерінің бейнеленуі.................................................................

9

1.2
Ежелгі замандағы дүние жүзінің саяси картасындағы ежелгі Греция мен Римнің бейнеленуі.............................................................

11

1.3
Ежелгі замандағы Қазақстан территориясындағы тайпалар және олардың саяси картадағы бейнеленуі...................................................

15

1.4
Ежелгі дәуір өркениеті...........................................................................
18

1.5
Материалдық өндірістің дамуы............................................................
20

1.6
Құл иеленушіліктің пайда болуы және алғашқы мемлекеттер..........
22

1.7
Халқы және рухани мәдениеті..............................................................
23

2
ОРТА ҒАСЫРДА ҒЫЛЫМЫНЫҢ ДАМУЫ


2. 1
Орта ғасырлардағы дүние жүзінің саяси картасы...............................
26

2.2
Орта ғасырлық Ұлы қоныс аударудың бейнелену картасы................
29

2.3
Орта ғасырлардағы дүние жүзінің саяси картасында орта ғасырлардағы Батыс елдерінің бейнеленуі ..

31

3
ҰЛЫ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ САЯХАТТАРДЫҢ НӘТИЖЕСІНДЕ АШЫЛҒАН ЖАҢА ЖЕРЛЕР МЕН ХАЛЫҚТАР



3.1
Ұлы географиялық ашылулар...............................................................
33

3.2
XV ғасырдағы Америка халықтары......................................................
36

3.3
Христофор Колумбтың саяхаттары......................................................
38

3.4
Америго Веспуччидың саяхаттары......................................................
40

3.5
Васко да Гаманың саяхаттары...............................................................
40

3.6
Географиялық ашудың нәтижелері.......................................................
42

4
ЖАҢА ЗАМАН


4.1
Жаңа заманғы дүние жүзілік саяси карта............................................
43

4.2
Бірінші дүние жүзілік соғыспен екінші дүние жүзілік соғыс арасындағы дүние жүзілік картасы......................................................

47

4.3
Екінші дүниежүзілік соғыстың саяси картаға тигізген әсері.............
50

4.4
1945-1970 ж саяси жағдайлар және саяси карта өзгерістері..............
54

5
ҚАЗІРГІ ЗАМАН


5.1
Қазіргі замандағы дүние жүзінің саяси тарихы..................................
58

5.2
Дүние жүзі елдерінің мемлекеттік құрлысы........................................
60

5.3
Мемлекетті басқару түрлері ..
62

5.4
Халықаралық қатынас және саяси карта ... ...
64

5.5
Геосаясат және саяси карта... .. ..
68





Алғы сөз

География ғылымы адам баласының өмірімен, тарихының, мәдениетінің, өсіп өнуімен, қалыптасуымен тығыз байланысты. Жер шарында географиялық түсінік тұңғыш рет қай жерде туып, оның қай жерден басталғанын, осы күнге дейін ғылым әлі толық айта алған жоқ, тек кейінгі кездегі археологиялық қалдықтарға, тасқа басылған таңбаларға тағы басқа ескі мұралар, зерттеулеріне сүйене отырып, тұңғыш географиялық Жерорта теңізі аралдарында, соның жағаларында басталған деп топшылайды.
Тұңғыш рет географиялық зерттеулер Жерорта теңізінде Крит аралын мекендеген миной халқы бастаған. Минойлар б.з.д 2500 жылдар шамасында Жерорта теңізінің шығысымен, Египетпен, кейінірек қиыр аралығында батысындағы Сицилия, Италия, жерлеріндегі елдермен сауда, қарым-қатынас жүргізіп тұрған. Миноилардан кейін елеулі географиялық деректер Жерорта теңізінің Шығыс жағалауын, мекендеген финикиялықтарда болды. Өйткені, бұл жағалау кеме тоқтауға Месопотамия және Египет жерлерінен сауда жұмысын жүргізуге қолайлы еді.
Финикиялықтардан кейінгі география ғылымының дамуында Египет халқының рөлі зор болды. Египеттіктер алғаш рет өз жерін кейін көршілес елдер жерін білген. Олар сапарға шығып, түрлі саяхаттарға аттанып отырған. Олар мұның өзі басқа елдер мен сауда қарым-қатынасын, жақсарту үшін жүргізілген. Мәселен б.з.д Фараон Асса билеп тұрған кезде, Египет қолбасшысы. Урдурудан кейін Египет саяхатшысы Киркуер тағы да оңтүстікте аттанып, ол Урдурду болған жерден әрі барып, “Бақытты елді” ашып қайтты. Бұл жайында біз 1892ж Асуан маңынан, Спиапрели ашқан Киркусра Жазуынан білеміз. Бұлар қызыл теңізі жағалауына және Әден бұғазына жетіп, бұл өңірді ашып қайтты. Ал сол өздері тұрып жатқан Ніл өзені қайда бастау алатыны жұмбақ болып, ол шешім ХХ ғ ғана шешіледі кейіннен Египеттіктер Сирия мен Полистина жерлерін алып, ол жерлерді зертеді Египеттіктер б.з.б 2000-1500ж бұрын қосөзен жағаларын жақсы географиялық аймақ деп зерттелетін.
Ерте заманнан бері Египеттің шығыс жағында Ефрат пен Тигр өзені бойына Месопатамия жеріне, Ассириямен Вавилон, Египет қана емес, сонымен бірге Үнді, Парсы мемлекетінің болғанын тапшылайды. Вавилондықтардың осындай сауда керуендерінің әр тарапқа шарықтауының нәтижесінде Олар дүние жүзі географиясының зерттеуінде, үлкен үлес қосты. Атап айтқанда ассириялықтар мен Вавилондықтар глобус пен жер шарының географиялық картасын тұңғыш рет 360-қа бөлді. Бұл географиялық нақты түсінік кейіннен еуропаға, азияға тарады Вавилондықтардың түсінігі бойынша құрлық дүние жүзі мұхитының орталығында болады, аспан әлеміне қосылған дүние жүзілік мұхитты күн қалқып жүреді де, кешке қарай күн өзінің қақпасымен, жер астына түседі, ертемен шығыстан шығады. Жер астында күн патшалығы бар деп түсінген. Бұл теріс түсінік Вавилондықтардан басқа елдерге де тарап, оларда әртүрлі діни көзқарастардың пайда болуы әсер еткен Египет пен Вавилон аралығы батысы Жерорта теңізіне тіреліп, жатқан жер ертедегі осы өңірді мекендеген ел атымен – Палестина деп аталды.
Еврейлердің бір ұрпағы- Израйл көшіп келіп Египет жеріне орналасқан. Финикиялықтар Жерорта теңізінің шығыс жағалаумен Ливон таулары арасында орналасты. Финикиялықтар дүние жүзі географиялық ғылымының дамуына көп еңбек сіңірді. Олар тұңғыш рет дүние жүзінің екі үлкен құрлығына, Еуропа, Азия деп ат қойды. Финикиялықтар, шығысындағы, құрлықты асу батысындағы құрлықты Эреп (батыс) деп атады. Бұл атауларды кейіннен гректер өзінше өзгерте келіп, Азия және Еуропа деп атады.
Финикиялықтар сол кездегі озық Азия мәдениетін, техникасын Ұлыбританияға таратты. Еуропаға металдан жасалған, бұйымдар апарды. Ол кезде еуропалықтар тастан жасалған бұйымдарды пайдаланған. Сөйтіп ерте заманда азиялықтар Еуропаны ашты, оған мәдениет таратты. Үнділер мен малаялықтар. Ертедегі Үнді мемлекеті Инд және Раига өзендері бассейні мен Гималаи тауларының аралығын мекендеді б.з. І ғ Үнділер будда діні Тебет өңіріне, малакка, түбіне, малайя архипилагының басты аралдарына Суматра мен Ява ашылып, ерте замандағы елдерлдің географиялық түсінігі кеңие бастаған еді. Сөйтіп Индонезия аралдарының жағалауларын аралап шықты. Олар Банно, Целебес және Малцика аралдарын ашып, олардың тұрғындарымен сауда жасап отырды.
Ертедегі парсылар: Біздің жыл санаумызға дейінгі VІ ғ Кир ІІ ғ Батыс Ирандағы парсылардың, Арменияға, Кіші Азия мен Месопатамияға ықпал жасады. Парсылардың солтүстікке жорығы Гир хан (Каспий) теңізін ашты. Кейіннен оны парсы әдебиетінен алып грек ойшысы, Геродот толық сипаттады. Парсылар Сопет-даг тауынан асып, қаре құмды, көктей өйтіп, Орта Азия мен оңтүстік Қазақстан жерінде болды, сондықтан шапқыншылар бұл өңірдегі елдердің бір күн дүркін-дүркінін күйзеушілікке ұшыратып отырды. Гректер Жерорта теңізінің, оның ішінде Эгей теңізі жағалауына ертедегі гректер орнығып алып, өз ықпалын төрт құбылыстарына бірдей таратты. Гректер Еуропаның көп жерін ашты. Сондай-ақ гректер Қара теңіз, Каспий теңізі жағалауларын, Дунай, Дон өзендерінің бойын зерттеп отарлар алды. Сол кезде Грек атарына Орта Азия мен оңтүстік және батыс Қазақстан жерлері кірді дейді кейбір зерттеулер. Ертедегі гректердің нәтижелі географиялық зерттеулер бірнеше теңіз сапарларында толығырақ дәріптеледі.
- Геродот.(б.з.д 485-425). Герадот-гректерден шыққан ең көрнекті ғалым географ. Геродот Кіші Азиядағы Галикармас қала сында дүниеге келген. Оны 464 ж жерлерді физиалық тұрғысынан білу үшін саяхатқа шығарды. Герадот Арабия түбегіне барып, араптар Ассиря, Вавилон туралы жазады. Ол қара теңіз бен Каспий теңізі жағалауларында болды. Каспийге екі өзен құияды деп. Жайық және Еділ өзендерін көрсетеді. Саяхатшының түсінігінде, Каспийдің батыс таумен (Кавказбен) қоршалған шығыс кілең жазық болды. Қара теңізбен Каспий теңізі аралығындағы далада скифтер мекендеген. Отырықшы скифтер Томанс (Дон) көшпелі скифтер Борисорей (Диепп) бойын мекен дейді. Геродоттың қара теңіз, Каспий, Азов теңіздері Истр (Думай), Борисфен (Днептер) Таманс (Дон) өзендері туралы жазып, географиялық картаға түсіреді. Каспийдің шығысы кілең жазық емес, оның үлкен тауында әр түрлі қазба байлықтар бар деп жазады Геродот.
- Пифеи. Ертедегі гректерде Геродоттан кейінгі көрнекті саяхатшы Пифей болған. Пифей б.з.д 340 ж кемемен жүзіп, Атлант мұхитын аралады. Ол Еуропа жағалауларын жиектей, Ламанш бұғазынан өтіп, белгісіз бір аралға жетеді. Аралды солтүстігіне қарай өтіп, (белгісіз бір аралығына жетеді, Аралдың )оны жердің шеті деп есептейді, Пифей аралды Альбион (Ақ Арал ) деп атайды. Бұл Англия жері Британия аралы еді. Саяхатшы Британия аралығының сотүстігіне жүріп, Арнады аралын ашады одан Әрі тағы да алты күн жүзіп, фуль жеріне шығады. Тегінде, бұл не Норвегия, не Исландия аралы болуы Ықтимал. Пифей бұдан арғы жерде теңіз жоқ дейді.
- Александр Македонский. Б.з.д 326 ж Инд өзенінің жоғарғы ағысынды экспидиция жүргізді. 6 айдан соң олар Ефрат өзенінің ағысынан шықты. Тұңғыш рет Үнді мұхитының Кіші Азиядан Үндістанға баратын кеме жолы ашылады. Осы кезде белгісіз болған Үндістан мемлекетін ашты.
- Эратосфен географиялық негізін қалаушы болды. Эратосфеннің географиялық ғылымның зертеуіне қосқан үлесі бір жаңалығы жоғарыда айтылғандай, математикалық өлшеулер мен ендікте, бойлықта дұрыс өлшеп тұңғыш рет географиялық карта жасады.Бұл картада қате көп болды. Өйткені ол кезде кейбір мұхит теңіздер ғылымға белгісіз еді. Сондықтан ол кезде картада Каспий теңізінің солтүстігін теңіздердің үлкен бұғазы деп көрсетті.
- Гай Юрий Цезарь. Рим басшылар тарихшылар мен жер өлшеушілерге жер жаиында түрлі материалдар жинатты. Осыдан барып Орталық Еуропа, Соолтүстік Альпі тауы, Батыс еуропаның көп жері география ғылымына алғаш рет болды.
Помпони Мела
Ол- мен ең алдымен жердің сыртқы түрін, одан соң оның әрбір бөлігін, шекарасын, теңіздерін, бұғаздарын, сол жерлерді, мекендеген халықтар туралы жазамын деп 4 тарауды кітап жазады.
Әлемді төртке бөлді аспан мен жер тұтас деді.
Азияны.
Еуропаны.
Африканы жазды
егжей тегжейлі жазып, географиялық тұрғыдан толық мағлұмат береді.
І кітабында 19 тараудан тұрады. Әр тарауында әр жерді Араб, Скиф, Сирия, жерлерінде жеке алып сипатталады. Екінші кітабында Қара теңіздегі орыс даласын ертеде мекендеген елдерді сипаттаиды. Скифтерді Грецияны, Галия, Ипания, Италдия, жерлерін баяндайды.
- Плинидің географиялық еңбегінде қателіктер де теріс түсінушілер де болды. Мәселен ол географиялық жағындағы тек қана атап өтеді. Еуропа жер шарындағы ең үлкен құрлық дейді. Плиний Аристотель сияқты жерді шар тәрізді деп білді бірақ ол жер бетіндегі асқар таулар, терең мұхитар жер бетін өзінше өзгертеді деді.
- Клавдий Птолемей (б.з.д 168ж)
- Ғалым Клавдий Птоломей тұңғыш рет жер шарының географиялық картасын сызып, әкеледі онымен таныстырып, картаграфия ғылымының негізін салған. Птолемей өздерінің еңбектерінде ең алдымен жер шарының және сол жерлердің қалаларының географиялық ендік, бойлықтарын көрсетті. Птолемей тұңғыш рет Каспий теңізіне Радыш үлкен өзен құяды-деп жазады. Бұл Волга өзені еді. Ол Рипей тауларын (Орал)
- Шығыс өзені басталады дейді. Бұл қама өзені еді. Птолемей картасында екеулі қателіктер оның картасында судан гөрі құрлық көп болған.
- Ол Үнді мұхитпен ішкі теңіз деп аталады. Цитлон аралы үлкен болып көрсетілген де, Үндістан кішкентай еді. Азов теңізі де Еуропада үлкен.



























1 ЕЖЕЛГІ ЗАМАН

1.1 Ежелгі замандағы дүние жүзінің саяси картасындағы ежелгі шығыс елдерінің бейнеленуі

Азияның оңтүстік аймағындағы Византиядағы құдыретті қатарлас озатын екі өзен орналасқан. Олар Ефрат және Тир өзендері олар Кавказ тауының оңтүстік слемейлерінен басталып Парсы шығанағына құйады. Бұл екі өзенді қос өзен деп атаған. Осы қос өзен маңын меннен еткентайпалар ең алғаш Шумер және Аккаддықтар болды. Қосөзеннің Оңтүстік батысында Аккаддықтар, халқы өмір сүрді. Ауа райы өте қолайлы болғандықтан өсімдіктермен жануар әлемінің молдығы дәлел бола алады. Мұнда адамдардың өте Ерте кезден-ақ өмір сүріп тіршілік етуне әсер етті.
Ең алғашқы кезде тайпалар тұрғындары аңшылықпен, балық аулау арқылы өмір сүрді. Әртүрлі көкөністер өсірді атап айтқанда пияз, қияр т.б сол сияқты дәнді дақылдар өсірді және май шығаратын болван, қосқан ортасындағы Аккад қаласы болып, кейін ірі мемлекетке айналады. Оны Шаруни есімді патша Шумер мен Аккодтты қосып алып, 2400 жылы Шумер Аккод патшалығын құрды. Шумер кегінен Оңтүстік Месопатамия тайпалары болған. Еж Шумерде әскери көсем үстемдік етті. Абыз көсем Эм, Энси деп аталады. Қауым мүшелерінің жоғарғы топтары болды. Кең көлемде жер суландыру ісі қауым мүшелерімен абыздардың рөльі күшейді. Осыған байланысты Ибатханалар салына бастады саны өсті. Ең басты ғибадат ханалар монарлардағы қолса мемлекеттер бірте-бірте келушілер лугандан немесе энсилардың тікелей жекелігіне айналды. Қола мемлекеттінің жекелеген әскери көсемдерінің көршілес қалалар мен Ефраттың төменгі ағысындағы аймаққа алма кезен үстемдік туғызып отырды. Аккод қаласы Саргон мемлекетінің астанасы шамамен б.з.б 2300 жылы Аккод қаласы дәуірленген кезінде аса ірі сауда жолдарының торабы болған б.з.б 3 млн мұнда топтың қоғаммен мемлекет қалыптасады. Бұған Уруктен табылған пиктографиялық документтер дәлел болады. 2300 жылы аралығы ерте әлеуметтік кезеңге жатады. Бұл кезеңде ұлан байтақ ибатхана шаруашылығының төңірегіне қалыптасқан жана мемлекеттер пайда бола бастады. Ерте әлеуметтік типтегі соңғы билеуші геогоман Лугал Зависи болды.(б.ә.д2373-2349) Жаңадан құрылған Аккод қаласының патшасы Саргон (б.ә.д 2369-2331ж) Урукагинаның мемлекетінде және басқа тәуелсіз мемлекеттерді де жойып тұңғыш жалпы бір орталыққа біріккен Шумераккодт патшалығы құрынды астанасы Аккод қаласы болды. Сөйтіп азия жерінің териториясы 44 млн км болды.
Хет патшалығы туралы деректер көне жазбалардан кездеседі. Хеттердің рулық тайпалық құрылысы б.ғ.д ІІІ және ІІ мың шекарасында ыдырай бастады. Хет державасы б.з.д 1660-1650 жылдар шамасында Табориа патшасының тусында ғана біржола қалыптасты. Бұл елдің орталығы Гамя болды б.з.д ХVІ ғ бастап оның астанасы Хаттуса болды
Ежелгі Хет патшалығы (б.з.б XVІІ-XVІғ) Египет сияқты мейлінше кезекті бола алмаған. Осы хет монархиясының деспоттық болмағанын, Хет патшалығының Египет, Шумер Аккод, Кавилон сияқты шексіз билікке ие бола алмады.
Жаңа патшалық тұсында б.з.б ХV-ХІІІ ғасырда күшейді. Реформасы фараон эхнотоның замандасы болған. Супыяумедлеа прт-ң тұсында. Хет державасы ең гүлденген шағына жетеді.
Урдың ІІІ Динаснгиясы құлағаннан кейін қосөзенде 27 аса уақыт бытыраңқы болды. әр түрлі қала мем-ң басқарушы биік құрамыз деп шықты. Бірақ сол қалаларының ішінен(Аккод, Шумер, парсы, Эном, Асимер) Вавилон шықты. Ол Аккод Шумердің құлдырауы барысында үлкен жетістікке жетті Хамупани тұсында вавилон күшті елге айналды. Ханупони бірнеше заңдар жинағын шығарды.
Месопатамиядағы эканомикалық дағдарыс Урудың үшінші династиясы билігінң құлдырауы немесе Цумер Аккодтың орталықтардың малшы Амройлерімен мен талқандануы, және сол тайпалардың Месопатамияға басып кіру елдің орталықтанған байгінең ыдыраумен саяси бытыраңқылыққа алып келді. Елдің Оңтүстігінде орталығы Ларса қаласы болған патшалық әсіресе солтүстігінде орталығы Иссин болған тәуелсіз иеліп пайда болды.
Елдің солтүстігінде Ефрат жағалауында маңызды рөлді Мари мем-ті болса Тигрде Асид диалый өзені жағалауында Ешнуна мем-тібой көтерді. Бұл жершерді өзендерінің әскери таипаларына арқа сүиеген Аморей династиясы билікетті. Б.э.д ХХ-ХІVғ бұл мем-р ара-ды ішсары тартыстар рулас ретсіз Тәуелсіз Вавилон қаласы бой көтеріп Ә Вавилон немес Аморейлік династиясының негізін салады. Бұл династия билік еткен кезеңін (б.э.д 1894-1595ж) дәстүрлі түрде көне Вавилондық кезең ю-е көш Вавилон пат-ы деп атады. Ал оның негізін салушы Сезлеу Абоп болды. Вавилонның гуиенді І вавилон динас-ң 6 паатшасы Хамурапи билік еткен кезде жүзеге асыра бастады. Хамурапи өте данышпан мемлекет қайраткер ақылды және қу дипломант ірі стратек ұйымдастырушылық, қабілеті жоғары болды. Ең алғаш Хамурапи Ларсолан өзара кейінгіге кейін елдің оңтүстік Урукпен Иссинді, бағындыра отырып, қоластына кіргізеді. Одан соң Ассирия билігінен жаңа ғана құтылған билік басында жергілікті династия сенім Зимбриямем отырған мем-і мен өте мықты аудан құрады. Мани мен одақтасқа арқа сүиеген Уаклутапи эшнуна мем-т талқандайды. Енді Месопатамия территориясында екі ірі мем-т Вавилон мен Мамми мем-р қалды б.ә.д 1759ж Зиниреилермен одақты үзіп мани қаласының жанына әскерлерімен жақындады, ол қаланы жаулап алу сомен бірге ірі Солтүстік Месопат-ң мем-н де бағындырады Гемирилин хамупапиге қарсы көтерліс ұйымдастырып нәтижесінде ашуланған Хамупапи мари қаласын талқандап өрт қояды патша сарайына осыдан кейін Мари қаласының өніп Изнуін тоқтатып Мариді қол астына алады. Елдің солтүстік одақтарынан алынған әлсіреген Асирия мем-ті де Вавилон билігін мойындайды 33 жыл патшалық еткен Хамупаидің өмірі өте кең Месопатамияның барлық териториясын қамтыған ірі Вавилон державасын қалыптастырады . Хамупали-ң өмірі өте кең өткең месопо-ң барлық териториясын болды. Осы жылдары уақытша Вавилон көптеген қаладан тұратын еді.
Ежелгі Египет империясы африканың солтүстікШығысында қалыптасты. Оның құрамына Ніл аңмғарларынан бастап Жерорта теңізіне дейінгі оймаң, Шығысында батыс Швия тазлы қорлары кірді. Ежелгі египеттіктер өзеннің құнарлығына байланысты. Қана жер деп атаған негізгі бөлігі ніл аңғарының бірінші Шоққатарынан Жерорта теңізіне дейін алып жатқан жермен болды бұған қоса Шығысында (Нілмен қызыл теңіз аравлығы) Анабил таулы өкпесі , батысында Ливия үстір-ң де біраз бөлігі египет жерін тиеслі болды. Ежелгі қосөзеннің айырмасында халық ежелде-ақ тас ғасырындаяғни(помолитте) мекендеген аң аулап кезіп жүрген тайпалар еді Оларды көп тай-ы хам-рмен салыс-ды. Семит-Хамит тілдік топқа жататын немесе сол шілде сөйлейтін халық болды. Халықтың негізгі этни-қ тобы пуемет-р мен кувипярден беркатып египет енді ктермен ора-п натты.


1.2 Ежелгі замандағы дүние жүзінің саяси картасындағы ежелгі Греция мен Римнің бейнеленуі

Ежелгі Греция тарихы ежелгі Шығыс елдерінің тарихымен бір уақытта және өзара қатынаста дамыды. Кейінгі жүз жылда жүргізген археологиялық қазбалар Балхан түбегінің оңтүстігінде және соған жақын орналасқан аралдарда б.э.дейінгі ІІІ мың жылдықта-ақ алғашқы қауымдық қатынастардың ыдырай бастағанын көрсетті. Кейбір жерлерде ерте таптық қоғам ордасы пайда болып, дами бастайды. Таптар құрылуы процесі Крит, Лемнос аралдарында, басқа территорияларға қарағанда, ертерек болды, ал материкте біршама кейінірек жүре бастады. Бұл процестер тайпалардың бір жерден екінші жерге ауысуы және өзара соғыстармен ұштасып отырды. Олар жөніндегі естеліктер бұдан көп кейінгі ежелгі грек мифтерінде сақталған. Бір жағынан, грецияның географиялық жер жағдайының ыңғайлылығына қарамастан, топырағының аз да болса құнарсыздығы жергілікті тұрғындарды ауыл шаруашылығында мейлінше қатты еңбек етуге мәжбүр етсе, екінші жағынан, халықаралық байланысты, көршілерімен айырбасты өркендетті. Бұл қолөнерді дамуын тездетті.
Ежелгі Грецияда меншікті антик түрінің алғы шарттары – алғашқы тайпалардың тарихи даму процесінің барысында бұрынғыдан гөрі оралымды өмірінің, тағдыры мен өзгерістерінің нәтижесінде осылай пайда болған.
Ежелгі қоғамның алғашқы қауымдық қоғамнан таптық қоғамға өту кезеңіндегі даму жолдарын зерттей келіп, К.Маркс былай деді: Жеке адамның меншік іс жүзінде тек қана бірлесіп еңбек арқылы өте аз пайдаланатын болса тарихи қозғалыс соғұрлым батыл болады. Қоныс аудару тайпалардың таза жолмен қалыптасқан сипатын бұзады. Тайпа өзінің ең алғашқы қоныстанған жерінен неғұрлым алыста түсіп, бөтен жерлерді жаулап алса, өзінен өзі әрбір жеке адамның күш-қуаты бұрынғыдан да бетер өркендейтін еңбектің мейлінше жаңа жағдайына тап болады.
Бұл жағдайлар ұсақ жеке меншік иелерінің өздерінің меншігіндегі дүниесін бірлесіп қорғау үшін жаңа қауымдарға бірігу қажеттігі тудырады. Міне, қандай себептермен, - деп атап көрсетті К.Маркс. полистер азаматтарды құлдық көзі – соғыс құлмен сауда жасайтындардан құл сатып алып оларды өздерінің кедейленген тұқымдарының қарыздары үшін езіп-жаншып пайдалану болды. Грек полистерінің көпшілігінде қарыздық құлдық таптық күрестің нәтижесінде жойылды. Басқа жақтан алып келген құлдардың еңбегін қанау жаппай етек алып барады. Ежелгі грецияның тарихын 5 кезеңге бөлуге болады:
эгейлік және крест микенлық.
б.э.д. ХІ-ІХ ғ. Греция – Дори.
архаистік кезең.
классикалық кезең.
әлемдік кезең.
Ежелгі Грецияның мәдени мұрасын зерттеуші іс. Ежелгі Греция мен эллиндік дәуір тарихи бойынша түп деректер. Жазба түп деректер алуан түрлі: грек тарихшыларының, драмматургтарының, ақындар шығармалары, шешндердің сөздері, ақырындағы поэмалар, мифтер. Бұлар жазба түп деректер болып саналады.
Грецияның тарихы бойынша ғылым бірден пайда болған жоқ. Олар тарихтың негізгі міндеті нақты сөзге үйрету деп санаған. Алғашқы, әдетте, өздерінің қалалары, туыстары жайында логографтар деп аталатындар жазған.
Логографтар бізге дейін жетпеген. Олар жайлы тек үзінділер ғана білеміз. Логографтар б.э.д. VI-V ғ. бас кезінде өмір сүрген.
Б.э.д. ІІ ғ. грек тарихшысы Диодор Сицилийский өмір сүрді. Сицилияда туылған Тарихи кітапхана үлкен шығарма жазған. Крит аралында, Греция территроиясында Пияоста және Микенда жүргізілген қазба жұмыстары кезінде, ерекше жүздеген өркентелген ауықты деп аталатын таблица табылған. 24 әріп бар грек альфавиті VIII ғ. шыққан.
Грецияны зерттеуде түп деректер рөлі зор болды. Қираған қалдықтар қазіргі кезге дейін сақталған.
Архиологиялық ескерткіштің бағалығы мынады – олар ежелгі ауыл шаруашылық және қолөнер өрісі туралы мәліметтер алуға мүмкіндік береді. Еңбек құралдары адамның жұмыс күші дамуының өлшемі ғана емес, сондай-ақ еңбек істеліп жатқан кезеңнің қоғамдық қатынас көрсеткіші.
СССР территориясында ыдыс-аяқ, шеберхана, терракотта мүсін ауыл шаруашылығының еңбек құралдары тапқан.
ХІХ-ХХ ғасырдың археологиялық зерттеулері ғылым үшін Греция тарихының толып жатқан кезеңдерін – Ежелгі, яғни Крит-Микенг Грециясын ашты.
ХІХ ғ. соңында ХХ ғ. басында Греция тарихының ежелгі кезеңін зерттеуді ағылшын археолог Эванс жалғастырды.
Біздіңғ ғасырдың 30 жылдарынан бастап, оңтүстік Грецияның батысында ежелгі қала Пилостың орнына сарайдың қолы, сызық жазулар табылған.
Қазіргі Керьч территориясында - Понтиколейде Боспор патшаларының арасынан аршу қазба жұмыстары жүргізілуде.
Соңғы кездері Фанагорияның су асты бөлігі зерттелді. Меоттардың ірі қаласы Тайнсты зерттеді. Тайнсттық құралдар өте маңызды материалдар берді. Грецияның және онымен тығыз байланысты болып ежелгі Греция мәдениетінің ықпалын басынан кешірген, халықтар тарихы жөнінен ең басты түп дерек.
Біздің эрамызға дейінгі ІІ ғасырдың ортасында Жерорта теңізі дүниесі құл иеленуші державаларының арасында Италияда қалыптасқан қуатты мемлекет – Рим республикасы үстемдік жағдайда болады. Апеннин түбегінің халық топтары мен тайпаларын өз өкіметке бағындырып, Рим республикасы кескілескен күрестен кейін өзімен бәсекелестен дұшпандардың қарсылығын қайтарады да б.э.д. ІІ ғ. ортасында Жерорта теңізі мемлекеттерінің ең күштісіне айналды. Кейінгі кезде б.э.д. І ғ. біздің эраның ІІ ғ. дейінгі Рим құл иеленушілері өз үкіметіне бүкіл Солтүстік Африканы, Европаның едәуір бөлігінің алдыңғы Азияны бағындырып 500 ж. жуық өмір сүрген орасан үлкен держава құрады.
Рим мемлекетінде құл иеленуші толық дамуға жетеді алайда уақыттың өтуімен құл иеленушілік экономика, онымен бірге құлдық системасына негізделген қоғамдық қатынастар да өзін жояды. Бұл орсан үлкен Рим державасын әлсіретіп теңізі ыдыратуға әрі антик цивилизация деп аталады. Ежелгі Жерорта теңізі мәдениетінің өшуіне әкеп соғады. Кітаптың бұл тармағы ежелгі кездегі құл иеленуші қоғамның ең жоғарғы дамуы мен құлдырау заманы болып табылатын ежелгі Рим мемлекетінің пайда болу, даму және құлдырау тарихын баяндайды.
Ежелгі Рим тарихы жөніндегі түп-деректер. Рим мемлекетінің сыртқы күш қуатын идеологиялық жағынан орнықтырудың қажетті анналистердің алғашқы тарихи-шығармаларды жасауына әкеп соқты. Ежелгі тарихшылар Римді дұрыс суреттей алмады.
Аға анналистердік ең әйгілісі Квинт Фабаий Пиктор болды. Ол ІІІ ғ. аяғында өмір сүрді.
Латын тілінде алғашқы тарихи шығармаларды латын прозасының негізін қалаған Марк Порций Катон жазды. Ол мемлекеттік қайраткер, шешен еді.
Катонның Началасының аналистердің дәстүрлі еңбектерін айырмашылығы Катон әр италиялық мемлекеттіңмаңызын көрсетті. Көптеген ежелгі авторлар катонды кобарлап, дәлме-дәлдігі үшін, бағалап, оның шығармаларын кеңінен пайдаланады. Катон шығармалары кейінгі аналистер еңбектеріне ықпал жасады. Бұлардың шығармаларына да оқиғалады баяндау жылдар бойынша жүргізіледі.
Б.э.д. ІІ ғ. 30 жылдарынан бастап Рим республикасында жаңа не кіші аналистер деп атау қабылданған автордың Луций Целий, антиатр, Семпроний Азеллион шығармалары пайда болды. Кіші аналистер төтенше болған оқиғалар аңыздар туралы әңгімелерге қарсы ойысты. Бұлардың шығармаларындағы жаңа нәрсе материалды жылмалап баяндаудан бас тарту еді.
Екінші дәуір – Юлуртин соғысы момнграфиясында соғыс қимылдарынң барысы плебс пен сенат арасында әлеуметтік күрескен тығыз байланыста көрсетілген. Мұны автор тарихи процестік қозғаушы күші терінде қарастырды. Б.э.д. І ғ. ең жақын саяси қайтаркерлерінің бірі Гай Юлий Цуарь.
Цуардың ең маңызды тарихи шығармасын б.э.д. 51 жылы жарияланған Галл соғысы туралы жазбалар деген оның мецары болып табылды. Б.э.д. 51-52 ж. оқиғалар Цезарь досы Герцийдің Жазбаларының VIII кітабында баяндалған. Цезарь шығармаларында Александрия соғысы, Африка соғысы, Испан соғысы тракттары сабақтаскеледі.
Б.э.д. І ғ. сондай-ақ жазушылары Диодор Сицилийский мен Пит Ливийдің замандасы Дионисий Галикарнасскийдің шығармалары да шыға бастады. Дидор Сицилийскийдің шығармаларында Римнің ежелгі тарихы жөніненде мәліметтер бар. Дионский Галикарнаский Рим ескерткіштерінде де Италияның этнографиясы мен ежелгі тарихы жөнінде қырықты материалдар бар.
Воррон трактаты б.э.д. І ғ. Италияның ауыл шаруашылығын зерттеу үшін қызықты түп дерек болып саналады. Мұндағы бар деректер Катонның Егіншілік туралы трактатының орташа эволюциясы қадағалап, тенденцияларды анықтауға болады.
Республика тарихын зерттеу үшін нумизматикалық түп деректер маңызды болып саналады. Нумизматикалық топографика яғни рим күміс ақшалары мен қазыналарын тау карталарын құрастыру Рим мемлекеті өмір сүрген белгілі кезеңде олардың таралу ареалын анықтауда мүмкіндік береді. Бұл антик дүниенің жаңа аймақтарына Римнің экономикалық ену жолдарын қайта құруға, сауда байланыстарын ақша айналымының ерекшеліктерімен құрамын анықтауға мүмкіндік береді. Республика кезінің үскі жазулары, қызмет адамдарының бейне суреттері, олардың күміс ақша аферіндегі эмбелемалары Римның шаруашылық саяси тарихы да бойынша, кейде таптық және идеологиялық күрес дамуы туралы да ұғымдарды нақтылай түседі.
Әр түрлі тәңірлер, мифтер бейнеленген көріністер соғылған римдіктер құрмет тұтатын күміс ақшалар ежелгі Рим тұрғындарынң діни ұғымдары туралы мәліметтер береді. Оларды зерттеу өнер тарихына, архитектура тарихына көмек көрсетеді.
Нумизматика – антик салық метеорологиясымен, яғни сұйықта сусымалы денелердің өлшемі, салмағы көрелі туралы ғылымдар тығыз жалғасып жатады. Сондай-ақ метеорология Рим мен оның провинцияларының повар ақша қатынастары тарихы үшін түп дерке болып табылады.
Барлық түп дерктер - әдеби, археология, эпиграфияны зерттеуде мүмкіндік береді.


1.3 Ежелгі замандағы Қазақстан территориясындағы тайпалар және олардың саяси картадағы бейнеленуі

Біздің заманымызға дейінгі Х-V ғасырда Хуанхэ өзенінің еділ мен Дунайға дейінгі аралықта тарихи мәліметтерге парсылармен сақ, гректермен скиф деген атпен белгілі болған түркі тілдес тайпалар тұрған. Даридің Бехустин жартасындағы сақтарға жорық кезінде жазған текстерінде сақ тайпаларының үш тобы аталады. Олар хаомовтарға сақтары Тиграхауда сақтары деп аталады. Сақтардың ескі зираттары, оның ішінде патшалардың жерленуі гиілікті, Талас, Шу, Іле жағалауларында қырғыз және Жоңғар Алатауының бөктерінде, Неген мен Нарынқолдың таулы аймақтарында, содан соң Еділ мен Дунай аралығынан табылған ежелгі Тенстік сақтар туралы дерек беретін ені түрлі белгілі. Архимед патшасының сына жазу үлгісі мен Геродоттан басталған грек рим авторларның, оған қоса ежелгі авторлардың шығармаларында әр түрлі жолдар мен алынған және әрқилы сараптаудан өткен басқа хабарлар да бар. Мысалы; Геродоттың хабарламаларында тек парсылар елім сонымен қатар жүктілікті скифтер мекендеген орындар да белгілі болады, онда скиф жеріне саяхат жасаған және шығысқа сапар шегу мәселесі туралы мәлімет жинаған Қара теңіз гректерін атайды. мұны орта азиялықтардың сол кездегі мекендеу әлемін хан мәліметі кезінде жазылған тарихи деректері мен архиологиялық материалдарға назар аударсақ, рулық қоғамның ыдырауы кезінде дөп келетін сияқты. Сол тұста түрті-тілдес тайпалардың қалыптаса бастаған шағы деуге болады. Қазіргі Алматы қаласы орналасқан жерді сақтар мекендеген. Олардың грек шежіресінде Манаа Геттер деп атайды. тарихтың атасы деп атнылған Геродот айбарлы мамгеттер туралы былай деп жазған. Бұл халық өзінің көптігі мен және жаугершілігі мен көзге түседі. Бұл халықтың өзінің көптігімен және жаугершілігімен көзге түседі. Массагеттер киген киімі, тұрмыссалты жағынан скифтерге жақын. Сақ тайпаларының одағына мыналар кіреді. Массагеттер, дайлар, дахиллар, насыллер, исодондар, кейініректе савоматтар мен сарматтар. Олардың арасында көшдегі аңыздар айтылатын алтын қорған құлайлар деп аталатын тайпалар мәдени жағынан жоғары Сатыда болды. Массагеттер, Яксарт тайпалары көк теңіздің, Арал теңізінің Солтүстік және Шығыс-солтүстік өңіріне. Сырдарияның оң жақ алқабында орналасқан. Ерте заманда Сырдария Яксарт деп аталған. Дайлар тайпалы Сырдарияның төменгі жағынан, Көк теңіз қолтығына орын тепкен. Каспийлер тайпасы Каспий теңізінің шығыс жағалауын мекендеген. Памыр – Алтай тауларының солтүстік. Шекараларынан бастап. Тянь-Шань тауларын басып өтіп, шығысынан солтүстік Алтайдың сілемдеріне дейінгі солтүстігіне Балқаш көліне және Шу өзенінің жағалауына дейінгі жерлерді қамтыған. Иседондар тайпасы: Іле мен Шу өзендірінің он бойын оның шығыс жағалаулары Тарбағатай тауына дейін созылған алқапты мекендеген. Айырмоспалар тайпасы исседондардың солтүстік және Шығыс-солтүстік жағында, Алтайдың Бажилтағы сілеміне дейінгі жерлерде тұрған. Сарматтар мен савроматтар тайпасы Каспий теңізінің түйістігінде, шығыста Еділ өзеніне дейінгі, Солтүстікте Жайық өзенінің басына дейінгі жерлерде тұрғаны белгілі.
Геродот берген деректер мен кейінгі қазба жұмыстарының материалдарына сүйенген бірақ ғылымдар Сақтарды скифтерді Қаратеңіздің оңтүстік батыс жағалауына түгел, Дунайдың сағасына дейін, төменгі Буг пен Днепрден Азов теңізіне дейінгі аралыққа орналастырса, енді біразы оларды Еділдің төменгі ағысынан Шығысқа қараған кең алқапты мекендейді. Соңғылардың айтуына қарағанда, сақтар скифтер бұдан кейін Еділдің батыс жағалауына өтіп, одан түйістік Кавказға келген. Содан қазіргі Дағыстан мен Дербент асуы арқылы Әзербейжан жеріне өткен. Геродот массагеттер туралы: массагеттер киім киісі мен тұрмыс салт жөнінен скифтер ұқсас. Олар сал атқа мініп те, жаяу жүріп те шайқасады. Соғыстың екі әдісін білді. Содан таратып найзамен де айқасады. Әдетте айбалтамен қаруланған. Олардың барлық заттары алтын мен мыстан жасалған. Бас киімдері, белдіктері және орамалдары алтынмен безендірілген. Олар аттарына арналған өлгіліктерді де мыстан жасайды. Керісінше, жүген, ауыздықты, құйысқанды алтын әшекеймен. Темір мен күмісті мүлде қолданбайды. Өйткені олардың елінде алтын мен мыс көп болған. Ол әлгі металлдар мүлде жоқ болған.
Олар ешнәрсе екпеді. Үй жануарлары мен Арыс өзенінен аулайтын мол балықты тамақ етті, сүт ішті. Құдайлар мен күнге ғана табынып, оған құрбандыққа жылуы шалды. Мұның мәнісі – құдайлардың ең жүйрігіне ең жүйрік жануар талады дегенге сайды. Страбон сақтар мен массагеттер туралы: бұрын Қара теңіздің Дунайдың, Адрияттың жағасында тұратын халықтар гиперборейлер, Сарматтар, аримаспалар, ал Каспий теңізінің арғы жағында тұратындар сақтар мен массагеттер деп аталған. Массагеттер тек күнді ғана құдай деп санады, оған құрбандыққа жылқы шалды. Оларда күміс жоқ, темір аз, бірақ қола мен алтын өте көп. жазықта тұрса да, олар егіншілікпен айналыспады, қайта көшпенді скифтер сияқты мал бағып, балық аулап, тіршілік етті. Бұл халықтардың тұрмыс-салт зираттары ортақ, мінез-құлқы бірдей, олардың бәрі де дөрекі, жабайы, жаугер бірақ турашыл – уәдесінен айнымайды және ат құлағында ойнаған қайсар халықтар болды. Геродот жазбаларында суреттелетін, аңызға айналған амазонкалар мен скифтер таралған жаңа халық саураматтардың нақты өмір сүрген адамдар екендігін археологиялық деректер анықтап отыр. Американдық археология жанына Дэвис Кэмбелл Ресей мен Қазақстан шекарасындағы Покровка деген кентке жақын жердегі саураматтар сарматтардан қалағн елу шақты қорғанды зерттеу нәтижелерін АҚШ-тың археология журналында жариялады. Онда былай делінген. Қорғандардан біз қоладан жасалған қанжар және садақ жебесінен ұштары қоса жерленген әйелдердің қабірлерін таптық. Бұл олжалар грек жазушыларының амазонкалар – жауынгер әйелдер туралы жазбаларының нышандыққа негізделгенін танытады. Әрине Геродоттың жазып кеткендерінің бәрі бірдей шындық деуге болмайды. Мәселен Геродот саураматтар батыстан шығысқа жылжиды, деп санайды. Ал қазіргі ғылым болса, саураматтар андрондықтардың нәсілдері, олар Каспий мен Арал теңіздері аралығында мекендеген дейді. Шамасы олар б.э.д. VIII-VII ғасырларды батысқа қарай жылжып, оңтүстік Орал, Еділ және Донның шығыс даласына қоныстанған болса керек. Қазастанда мекендеушілер туралы Геродоттан кейінгі ежелгі дәуір авторлары да жазба деректер қалдырған олардың еңбектерінде Қазақстан тайпаларының өмірлерінен алынған жекелеген маңызды мағлұматтар болғанымен Геродоттың жазбаларындағыдай жүйелі, толық мәліметтер аз. Ғалым дәрігер Гипократтың да скифтер туралы деректері өте құнды. Ол тарихта бірнеше болып ск