Материалдар / дәріс кешені

дәріс кешені

Материал туралы қысқаша түсінік

Дәріс кешені.

Накишбаева Жулдыз Кенесовна

Автор материалды ақылы түрде жариялады. Сатылымнан түскен қаражат авторға автоматты түрде аударылады. Толығырақ

18 Желтоқсан 2017

1848

1 рет жүктелген

География Авторлық бағдарлама Барлық сыныптар

770 ₸

Бүгін алсаңыз
+39 бонус беріледі
Бұл не?

Бүгін алсаңыз +39 бонус беріледі Бұл не?

Тегін турнир Мұғалімдер мен Тәрбиешілерге
Дипломдар мен сертификаттарды алып үлгеріңіз!

Бұл бетте материалдың қысқаша нұсқасы ұсынылған. Материалдың толық нұсқасын жүктеп алып, көруге болады

Материалдың толық нұсқасын
жүктеп алып көруге болады

Накишбаева Ж.К., Байгукин Ғ.Т.

ГЕОГРАФИЯ ҒЫЛЫМЫНЫҢ ТАРИХЫ

ДӘРІС КЕШЕНІ

Арқалық, 2016

Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі

Ы.Алтынсарин атындағы Арқалық мемлекеттік педагогикалық институты

Жаратылстану және ақпараттандыру факультеті

Химия, биология және география кафедрасы

ГЕОГРАФИЯ ҒЫЛЫМЫНЫҢ ТАРИХЫ

ДӘРІС КЕШЕНІ

Арқалық, 2016

УДК 910.1

ББК 26.8г

Ы.Алтынсарин атындағы Арқалық мемлекеттік педагогикалық институтының Ғылыми-әдістемелік кеңесінде қаралып, Ғылыми кеңестің шешімімен ұсынылған. Хаттама №

Пікір берушілер: г.ғ.к., У.Ш. Якубов, п.ғ.к., Ш.М. Бахтыбекова

Құрастырғандар: оқытушы, магистр Накишбаева Ж.К., оқытушы, магистр Байгукин Ғ.Т.

«География ғылымының тарихы» пәнінің таңдау компоненттеріне арналған қосымша дәріс жинағы /Құраст.: Ж.К.Накишбаева, Ғ.Т.Байгукин. – Арқалық; Ы.Алтынсарин атындағы Арқалық мемлекеттік педагогикалық институты, 2016. 72 бет.

ISBN

«География ғылымының тарихы» пәнінің таңдау компоненттеріне арналған қосымша дәріс жинағы 5В011600 «география» мамандықтарында білім алатын күндізгі бөлімі студенттеріне арналған.

910.1 УДК

26.8г ББК

ISBN

©Ы.Алтынсарин атындағы Арқалық мемлекеттік педагогикалық институты, 2016

МАЗМҰНЫ

	Алғы сөз..................................................................................................	5
1	ЕЖЕЛГІ ЗАМАН
1.1	Ежелгі замандағы дүние жүзінің саяси картасындағы ежелгі шығыс елдерінің бейнеленуі.................................................................	9
1.2	Ежелгі замандағы дүние жүзінің саяси картасындағы ежелгі Греция мен Римнің бейнеленуі.............................................................	11
1.3	Ежелгі замандағы Қазақстан территориясындағы тайпалар және олардың саяси картадағы бейнеленуі...................................................	15
1.4	Ежелгі дәуір өркениеті...........................................................................	18
1.5	Материалдық өндірістің дамуы............................................................	20
1.6	Құл иеленушіліктің пайда болуы және алғашқы мемлекеттер..........	22
1.7	Халқы және рухани мәдениеті..............................................................	23
2	ОРТА ҒАСЫРДА ҒЫЛЫМЫНЫҢ ДАМУЫ
2. 1	Орта ғасырлардағы дүние жүзінің саяси картасы...............................	26
2.2	Орта ғасырлық Ұлы қоныс аударудың бейнелену картасы................	29
2.3	Орта ғасырлардағы дүние жүзінің саяси картасында орта ғасырлардағы Батыс елдерінің бейнеленуі…………………..………	31
3	ҰЛЫ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ САЯХАТТАРДЫҢ НӘТИЖЕСІНДЕ АШЫЛҒАН ЖАҢА ЖЕРЛЕР МЕН ХАЛЫҚТАР
3.1	Ұлы географиялық ашылулар...............................................................	33
3.2	XV ғасырдағы Америка халықтары......................................................	36
3.3	Христофор Колумбтың саяхаттары......................................................	38
3.4	Америго Веспуччидың саяхаттары......................................................	40
3.5	Васко да Гаманың саяхаттары...............................................................	40
3.6	Географиялық ашудың нәтижелері.......................................................	42
4	ЖАҢА ЗАМАН
4.1	Жаңа заманғы дүние жүзілік саяси карта............................................	43
4.2	Бірінші дүние жүзілік соғыспен екінші дүние жүзілік соғыс арасындағы дүние жүзілік картасы......................................................	47
4.3	Екінші дүниежүзілік соғыстың саяси картаға тигізген әсері.............	50
4.4	1945-1970 ж саяси жағдайлар және саяси карта өзгерістері..............	54
5	ҚАЗІРГІ ЗАМАН
5.1	Қазіргі замандағы дүние жүзінің саяси тарихы..................................	58
5.2	Дүние жүзі елдерінің мемлекеттік құрлысы........................................	60
5.3	Мемлекетті басқару түрлері…..………………………………………	62
5.4	Халықаралық қатынас және саяси карта……...……………………...	64
5.5	Геосаясат және саяси карта...………………………..………………..	68

Алғы сөз

География ғылымы адам баласының өмірімен, тарихының, мәдениетінің, өсіп өнуімен, қалыптасуымен тығыз байланысты. Жер шарында географиялық түсінік тұңғыш рет қай жерде туып, оның қай жерден басталғанын, осы күнге дейін ғылым әлі толық айта алған жоқ, тек кейінгі кездегі археологиялық қалдықтарға, тасқа басылған таңбаларға тағы басқа ескі мұралар, зерттеулеріне сүйене отырып, тұңғыш географиялық Жерорта теңізі аралдарында, соның жағаларында басталған деп топшылайды.

Тұңғыш рет географиялық зерттеулер Жерорта теңізінде Крит аралын мекендеген миной халқы бастаған. Минойлар б.з.д 2500 жылдар шамасында Жерорта теңізінің шығысымен, Египетпен, кейінірек қиыр аралығында батысындағы Сицилия, Италия, жерлеріндегі елдермен сауда, қарым-қатынас жүргізіп тұрған. Миноилардан кейін елеулі географиялық деректер Жерорта теңізінің Шығыс жағалауын, мекендеген финикиялықтарда болды. Өйткені, бұл жағалау кеме тоқтауға Месопотамия және Египет жерлерінен сауда жұмысын жүргізуге қолайлы еді.

Финикиялықтардан кейінгі география ғылымының дамуында Египет халқының рөлі зор болды. Египеттіктер алғаш рет өз жерін кейін көршілес елдер жерін білген. Олар сапарға шығып, түрлі саяхаттарға аттанып отырған. Олар мұның өзі басқа елдер мен сауда қарым-қатынасын, жақсарту үшін жүргізілген. Мәселен б.з.д Фараон Асса билеп тұрған кезде, Египет қолбасшысы. Урдурудан кейін Египет саяхатшысы Киркуер тағы да оңтүстікте аттанып, ол Урдурду болған жерден әрі барып, “Бақытты елді” ашып қайтты. Бұл жайында біз 1892ж Асуан маңынан, Спиапрели ашқан Киркусра Жазуынан білеміз. Бұлар қызыл теңізі жағалауына және Әден бұғазына жетіп, бұл өңірді ашып қайтты. Ал сол өздері тұрып жатқан Ніл өзені қайда бастау алатыны жұмбақ болып, ол шешім ХХ ғ ғана шешіледі кейіннен Египеттіктер Сирия мен Полистина жерлерін алып, ол жерлерді зертеді Египеттіктер б.з.б 2000-1500ж бұрын қосөзен жағаларын жақсы географиялық аймақ деп зерттелетін.

Ерте заманнан бері Египеттің шығыс жағында Ефрат пен Тигр өзені бойына Месопатамия жеріне, Ассириямен Вавилон, Египет қана емес, сонымен бірге Үнді, Парсы мемлекетінің болғанын тапшылайды. Вавилондықтардың осындай сауда керуендерінің әр тарапқа шарықтауының нәтижесінде Олар дүние жүзі географиясының зерттеуінде, үлкен үлес қосты. Атап айтқанда ассириялықтар мен Вавилондықтар глобус пен жер шарының географиялық картасын тұңғыш рет 360º-қа бөлді. Бұл географиялық нақты түсінік кейіннен еуропаға, азияға тарады Вавилондықтардың түсінігі бойынша құрлық дүние жүзі мұхитының орталығында болады, аспан әлеміне қосылған дүние жүзілік мұхитты күн қалқып жүреді де, кешке қарай күн өзінің қақпасымен, жер астына түседі, ертемен шығыстан шығады. Жер астында күн патшалығы бар деп түсінген. Бұл теріс түсінік Вавилондықтардан басқа елдерге де тарап, оларда әртүрлі діни көзқарастардың пайда болуы әсер еткен Египет пен Вавилон аралығы батысы Жерорта теңізіне тіреліп, жатқан жер ертедегі осы өңірді мекендеген ел атымен – Палестина деп аталды.

Еврейлердің бір ұрпағы- Израйл көшіп келіп Египет жеріне орналасқан. Финикиялықтар Жерорта теңізінің шығыс жағалаумен Ливон таулары арасында орналасты. Финикиялықтар дүние жүзі географиялық ғылымының дамуына көп еңбек сіңірді. Олар тұңғыш рет дүние жүзінің екі үлкен құрлығына, «Еуропа», «Азия» деп ат қойды. Финикиялықтар, шығысындағы, құрлықты «асу» батысындағы құрлықты «Эреп» (батыс) деп атады. Бұл атауларды кейіннен гректер өзінше өзгерте келіп, Азия және Еуропа деп атады.

Финикиялықтар сол кездегі озық Азия мәдениетін, техникасын Ұлыбританияға таратты. Еуропаға металдан жасалған, бұйымдар апарды. Ол кезде еуропалықтар тастан жасалған бұйымдарды пайдаланған. Сөйтіп ерте заманда азиялықтар Еуропаны ашты, оған мәдениет таратты. Үнділер мен малаялықтар. Ертедегі Үнді мемлекеті Инд және Раига өзендері бассейні мен Гималаи тауларының аралығын мекендеді б.з. І ғ Үнділер будда діні Тебет өңіріне, малакка, түбіне, малайя архипилагының басты аралдарына Суматра мен Ява ашылып, ерте замандағы елдерлдің географиялық түсінігі кеңие бастаған еді. Сөйтіп Индонезия аралдарының жағалауларын аралап шықты. Олар Банно, Целебес және Малцика аралдарын ашып, олардың тұрғындарымен сауда жасап отырды.

Ертедегі парсылар: Біздің жыл санаумызға дейінгі VІ ғ Кир ІІ ғ Батыс Ирандағы парсылардың, Арменияға, Кіші Азия мен Месопатамияға ықпал жасады. Парсылардың солтүстікке жорығы Гир хан (Каспий) теңізін ашты. Кейіннен оны парсы әдебиетінен алып грек ойшысы, Геродот толық сипаттады. Парсылар Сопет-даг тауынан асып, қаре құмды, көктей өйтіп, Орта Азия мен оңтүстік Қазақстан жерінде болды, сондықтан шапқыншылар бұл өңірдегі елдердің бір күн дүркін-дүркінін күйзеушілікке ұшыратып отырды. Гректер Жерорта теңізінің, оның ішінде Эгей теңізі жағалауына ертедегі гректер орнығып алып, өз ықпалын төрт құбылыстарына бірдей таратты. Гректер Еуропаның көп жерін ашты. Сондай-ақ гректер Қара теңіз, Каспий теңізі жағалауларын, Дунай, Дон өзендерінің бойын зерттеп отарлар алды. Сол кезде Грек атарына Орта Азия мен оңтүстік және батыс Қазақстан жерлері кірді дейді кейбір зерттеулер. Ертедегі гректердің нәтижелі географиялық зерттеулер бірнеше теңіз сапарларында толығырақ дәріптеледі.

- Геродот.(б.з.д 485-425). Герадот-гректерден шыққан ең көрнекті ғалым географ. Геродот Кіші Азиядағы Галикармас қала сында дүниеге келген. Оны 464 ж жерлерді физиалық тұрғысынан білу үшін саяхатқа шығарды. Герадот Арабия түбегіне барып, араптар Ассиря, Вавилон туралы жазады. Ол қара теңіз бен Каспий теңізі жағалауларында болды. Каспийге екі өзен құияды деп. Жайық және Еділ өзендерін көрсетеді. Саяхатшының түсінігінде, Каспийдің батыс таумен (Кавказбен) қоршалған шығыс кілең жазық болды. Қара теңізбен Каспий теңізі аралығындағы далада скифтер мекендеген. Отырықшы скифтер Томанс (Дон) көшпелі скифтер Борисорей (Диепп) бойын мекен дейді. Геродоттың қара теңіз, Каспий, Азов теңіздері Истр (Думай), Борисфен (Днептер) Таманс (Дон) өзендері туралы жазып, географиялық картаға түсіреді. Каспийдің шығысы кілең жазық емес, оның үлкен тауында әр түрлі қазба байлықтар бар деп жазады Геродот.

- Пифеи. Ертедегі гректерде Геродоттан кейінгі көрнекті саяхатшы Пифей болған. Пифей б.з.д 340 ж кемемен жүзіп, Атлант мұхитын аралады. Ол Еуропа жағалауларын жиектей, Ламанш бұғазынан өтіп, белгісіз бір аралға жетеді. Аралды солтүстігіне қарай өтіп, (белгісіз бір аралығына жетеді, Аралдың )оны жердің шеті деп есептейді, Пифей аралды Альбион (Ақ Арал ) деп атайды. Бұл Англия жері Британия аралы еді. Саяхатшы Британия аралығының сотүстігіне жүріп, Арнады аралын ашады одан Әрі тағы да алты күн жүзіп, фуль жеріне шығады. Тегінде, бұл не Норвегия, не Исландия аралы болуы Ықтимал. Пифей бұдан арғы жерде теңіз жоқ дейді.

- Александр Македонский. Б.з.д 326 ж Инд өзенінің жоғарғы ағысынды экспидиция жүргізді. 6 айдан соң олар Ефрат өзенінің ағысынан шықты. Тұңғыш рет Үнді мұхитының Кіші Азиядан Үндістанға баратын кеме жолы ашылады. Осы кезде белгісіз болған Үндістан мемлекетін ашты.

- Эратосфен географиялық негізін қалаушы болды. Эратосфеннің географиялық ғылымның зертеуіне қосқан үлесі бір жаңалығы жоғарыда айтылғандай, математикалық өлшеулер мен ендікте, бойлықта дұрыс өлшеп тұңғыш рет географиялық карта жасады.Бұл картада қате көп болды. Өйткені ол кезде кейбір мұхит теңіздер ғылымға белгісіз еді. Сондықтан ол кезде картада Каспий теңізінің солтүстігін теңіздердің үлкен бұғазы деп көрсетті.

- Гай Юрий Цезарь. Рим басшылар тарихшылар мен жер өлшеушілерге жер жаиында түрлі материалдар жинатты. Осыдан барып Орталық Еуропа, Соолтүстік Альпі тауы, Батыс еуропаның көп жері география ғылымына алғаш рет болды.

Помпони Мела
Ол- «мен ең алдымен жердің сыртқы түрін, одан соң оның әрбір бөлігін, шекарасын, теңіздерін, бұғаздарын, сол жерлерді, мекендеген халықтар туралы жазамын деп 4 тарауды кітап жазады.
Әлемді төртке бөлді аспан мен жер тұтас деді.
Азияны.
Еуропаны.
Африканы жазды
егжей тегжейлі жазып, географиялық тұрғыдан толық мағлұмат береді.
І кітабында 19 тараудан тұрады. Әр тарауында әр жерді Араб, Скиф, Сирия, жерлерінде жеке алып сипатталады. Екінші кітабында Қара теңіздегі орыс даласын ертеде мекендеген елдерді сипаттаиды. Скифтерді Грецияны, Галия, Ипания, Италдия, жерлерін баяндайды.

- Плинидің географиялық еңбегінде қателіктер де теріс түсінушілер де болды. Мәселен ол географиялық жағындағы тек қана атап өтеді. «Еуропа жер шарындағы ең үлкен құрлық» дейді. Плиний Аристотель сияқты жерді шар тәрізді деп білді бірақ ол жер бетіндегі асқар таулар, терең мұхитар жер бетін өзінше өзгертеді деді.

- Клавдий Птолемей (б.з.д 168ж)

- Ғалым Клавдий Птоломей тұңғыш рет жер шарының географиялық картасын сызып, әкеледі онымен таныстырып, картаграфия ғылымының негізін салған. Птолемей өздерінің еңбектерінде ең алдымен жер шарының және сол жерлердің қалаларының географиялық ендік, бойлықтарын көрсетті. Птолемей тұңғыш рет Каспий теңізіне Радыш үлкен өзен құяды-деп жазады. Бұл Волга өзені еді. Ол Рипей тауларын (Орал)

- Шығыс өзені басталады дейді. Бұл қама өзені еді. Птолемей картасында екеулі қателіктер оның картасында судан гөрі құрлық көп болған.

- Ол Үнді мұхитпен ішкі теңіз деп аталады. Цитлон аралы үлкен болып көрсетілген де, Үндістан кішкентай еді. Азов теңізі де Еуропада үлкен.

1 ЕЖЕЛГІ ЗАМАН

1.1 Ежелгі замандағы дүние жүзінің саяси картасындағы ежелгі шығыс елдерінің бейнеленуі

Азияның оңтүстік аймағындағы Византиядағы құдыретті қатарлас озатын екі өзен орналасқан. Олар Ефрат және Тир өзендері олар Кавказ тауының оңтүстік слемейлерінен басталып Парсы шығанағына құйады. Бұл екі өзенді қос өзен деп атаған. Осы қос өзен маңын меннен еткентайпалар ең алғаш Шумер және Аккаддықтар болды. Қосөзеннің Оңтүстік батысында Аккаддықтар, халқы өмір сүрді. Ауа райы өте қолайлы болғандықтан өсімдіктермен жануар әлемінің молдығы дәлел бола алады. Мұнда адамдардың өте Ерте кезден-ақ өмір сүріп тіршілік етуне әсер етті.

Ең алғашқы кезде тайпалар тұрғындары аңшылықпен, балық аулау арқылы өмір сүрді. Әртүрлі көкөністер өсірді атап айтқанда пияз, қияр т.б сол сияқты дәнді дақылдар өсірді және май шығаратын болван, қосқан ортасындағы Аккад қаласы болып, кейін ірі мемлекетке айналады. Оны Шаруни есімді патша Шумер мен Аккодтты қосып алып, 2400 жылы Шумер Аккод патшалығын құрды. Шумер кегінен Оңтүстік Месопатамия тайпалары болған. Еж Шумерде әскери көсем үстемдік етті. Абыз көсем Эм, Энси деп аталады. Қауым мүшелерінің жоғарғы топтары болды. Кең көлемде жер суландыру ісі қауым мүшелерімен абыздардың рөльі күшейді. Осыған байланысты Ибатханалар салына бастады саны өсті. Ең басты ғибадат ханалар монарлардағы қолса мемлекеттер бірте-бірте келушілер лугандан немесе энсилардың тікелей жекелігіне айналды. Қола мемлекеттінің жекелеген әскери көсемдерінің көршілес қалалар мен Ефраттың төменгі ағысындағы аймаққа алма кезен үстемдік туғызып отырды. Аккод қаласы Саргон мемлекетінің астанасы шамамен б.з.б 2300 жылы Аккод қаласы дәуірленген кезінде аса ірі сауда жолдарының торабы болған б.з.б 3 млн мұнда топтың қоғаммен мемлекет қалыптасады. Бұған Уруктен табылған пиктографиялық документтер дәлел болады. 2300 жылы аралығы ерте әлеуметтік кезеңге жатады. Бұл кезеңде ұлан байтақ ибатхана шаруашылығының төңірегіне қалыптасқан жана мемлекеттер пайда бола бастады. Ерте әлеуметтік типтегі соңғы билеуші геогоман Лугал Зависи болды.(б.ә.д2373-2349) Жаңадан құрылған Аккод қаласының патшасы Саргон (б.ә.д 2369-2331ж) Урукагинаның мемлекетінде және басқа тәуелсіз мемлекеттерді де жойып тұңғыш жалпы бір орталыққа біріккен Шумераккодт патшалығы құрынды астанасы Аккод қаласы болды. Сөйтіп азия жерінің териториясы 44 млн км болды.

Хет патшалығы туралы деректер көне жазбалардан кездеседі. Хеттердің рулық тайпалық құрылысы б.ғ.д ІІІ және ІІ мың шекарасында ыдырай бастады. Хет державасы б.з.д 1660-1650 жылдар шамасында Табориа патшасының тусында ғана біржола қалыптасты. Бұл елдің орталығы Гамя болды б.з.д ХVІ ғ бастап оның астанасы Хаттуса болды

Ежелгі Хет патшалығы (б.з.б XVІІ-XVІғ) Египет сияқты мейлінше кезекті бола алмаған. Осы хет монархиясының деспоттық болмағанын, Хет патшалығының Египет, Шумер Аккод, Кавилон сияқты шексіз билікке ие бола алмады.

Жаңа патшалық тұсында б.з.б ХV-ХІІІ ғасырда күшейді. Реформасы фараон эхнотоның замандасы болған. Супыяумедлеа прт-ң тұсында. Хет державасы ең гүлденген шағына жетеді.

Урдың ІІІ Динаснгиясы құлағаннан кейін қосөзенде 27 аса уақыт бытыраңқы болды. әр түрлі қала мем-ң басқарушы биік құрамыз деп шықты. Бірақ сол қалаларының ішінен(Аккод, Шумер, парсы, Эном, Асимер) Вавилон шықты. Ол Аккод Шумердің құлдырауы барысында үлкен жетістікке жетті Хамупани тұсында вавилон күшті елге айналды. Ханупони бірнеше заңдар жинағын шығарды.

Месопатамиядағы эканомикалық дағдарыс Урудың үшінші династиясы билігінң құлдырауы немесе Цумер Аккодтың орталықтардың малшы Амройлерімен мен талқандануы, және сол тайпалардың Месопатамияға басып кіру елдің орталықтанған байгінең ыдыраумен саяси бытыраңқылыққа алып келді. Елдің Оңтүстігінде орталығы Ларса қаласы болған патшалық әсіресе солтүстігінде орталығы Иссин болған тәуелсіз иеліп пайда болды.

Елдің солтүстігінде Ефрат жағалауында маңызды рөлді Мари мем-ті болса Тигрде Асид диалый өзені жағалауында Ешнуна мем-тібой көтерді. Бұл жершерді өзендерінің әскери таипаларына арқа сүиеген Аморей династиясы билікетті. Б.э.д ХХ-ХІVғ бұл мем-р ара-ды ішсары тартыстар рулас ретсіз Тәуелсіз Вавилон қаласы бой көтеріп Ә Вавилон немес Аморейлік династиясының негізін салады. Бұл династия билік еткен кезеңін (б.э.д 1894-1595ж) дәстүрлі түрде көне Вавилондық кезең ю-е көш Вавилон пат-ы деп атады. Ал оның негізін салушы Сезлеу Абоп болды. Вавилонның гуиенді І вавилон динас-ң 6 паатшасы Хамурапи билік еткен кезде жүзеге асыра бастады. Хамурапи өте данышпан мемлекет қайраткер ақылды және қу дипломант ірі стратек ұйымдастырушылық, қабілеті жоғары болды. Ең алғаш Хамурапи Ларсолан өзара кейінгіге кейін елдің оңтүстік Урукпен Иссинді, бағындыра отырып, қоластына кіргізеді. Одан соң Ассирия билігінен жаңа ғана құтылған билік басында жергілікті династия сенім Зимбриямем отырған мем-і мен өте мықты аудан құрады. Мани мен одақтасқа арқа сүиеген Уаклутапи эшнуна мем-т талқандайды. Енді Месопатамия территориясында екі ірі мем-т Вавилон мен Мамми мем-р қалды б.ә.д 1759ж Зиниреилермен одақты үзіп мани қаласының жанына әскерлерімен жақындады, ол қаланы жаулап алу сомен бірге ірі Солтүстік Месопат-ң мем-н де бағындырады Гемирилин хамупапиге қарсы көтерліс ұйымдастырып нәтижесінде ашуланған Хамупапи мари қаласын талқандап өрт қояды патша сарайына осыдан кейін Мари қаласының өніп Изнуін тоқтатып Мариді қол астына алады. Елдің солтүстік одақтарынан алынған әлсіреген Асирия мем-ті де Вавилон билігін мойындайды 33 жыл патшалық еткен Хамупаидің өмірі өте кең Месопатамияның барлық териториясын қамтыған ірі Вавилон державасын қалыптастырады . Хамупали-ң өмірі өте кең өткең месопо-ң барлық териториясын болды. Осы жылдары уақытша Вавилон көптеген қаладан тұратын еді.

Ежелгі Египет империясы африканың солтүстікШығысында қалыптасты. Оның құрамына Ніл аңмғарларынан бастап Жерорта теңізіне дейінгі оймаң, Шығысында батыс Швия тазлы қорлары кірді. Ежелгі египеттіктер өзеннің құнарлығына байланысты. Қана жер деп атаған негізгі бөлігі ніл аңғарының бірінші Шоққатарынан Жерорта теңізіне дейін алып жатқан жермен болды бұған қоса Шығысында (Нілмен қызыл теңіз аравлығы) Анабил таулы өкпесі , батысында Ливия үстір-ң де біраз бөлігі египет жерін тиеслі болды. Ежелгі қосөзеннің айырмасында халық ежелде-ақ тас ғасырындаяғни(помолитте) мекендеген аң аулап кезіп жүрген тайпалар еді Оларды көп тай-ы хам-рмен салыс-ды. Семит-Хамит тілдік топқа жататын немесе сол шілде сөйлейтін халық болды. Халықтың негізгі этни-қ тобы пуемет-р мен кувипярден беркатып египет енді ктермен ора-п натты.

1.2 Ежелгі замандағы дүние жүзінің саяси картасындағы ежелгі Греция мен Римнің бейнеленуі

Ежелгі Греция тарихы ежелгі Шығыс елдерінің тарихымен бір уақытта және өзара қатынаста дамыды. Кейінгі жүз жылда жүргізген археологиялық қазбалар Балхан түбегінің оңтүстігінде және соған жақын орналасқан аралдарда б.э.дейінгі ІІІ мың жылдықта-ақ алғашқы қауымдық қатынастардың ыдырай бастағанын көрсетті. Кейбір жерлерде ерте таптық қоғам ордасы пайда болып, дами бастайды. Таптар құрылуы процесі Крит, Лемнос аралдарында, басқа территорияларға қарағанда, ертерек болды, ал материкте біршама кейінірек жүре бастады. Бұл процестер тайпалардың бір жерден екінші жерге ауысуы және өзара соғыстармен ұштасып отырды. Олар жөніндегі естеліктер бұдан көп кейінгі ежелгі грек мифтерінде сақталған. Бір жағынан, грецияның географиялық жер жағдайының ыңғайлылығына қарамастан, топырағының аз да болса құнарсыздығы жергілікті тұрғындарды ауыл шаруашылығында мейлінше қатты еңбек етуге мәжбүр етсе, екінші жағынан, халықаралық байланысты, көршілерімен айырбасты өркендетті. Бұл қолөнерді дамуын тездетті.

Ежелгі Грецияда меншікті антик түрінің алғы шарттары – «алғашқы тайпалардың тарихи даму процесінің барысында бұрынғыдан гөрі оралымды өмірінің, тағдыры мен өзгерістерінің» нәтижесінде осылай пайда болған.

Ежелгі қоғамның алғашқы қауымдық қоғамнан таптық қоғамға өту кезеңіндегі даму жолдарын зерттей келіп, К.Маркс былай деді: «Жеке адамның меншік іс жүзінде тек қана бірлесіп еңбек арқылы өте аз пайдаланатын болса тарихи қозғалыс соғұрлым батыл болады. Қоныс аудару тайпалардың таза жолмен қалыптасқан сипатын бұзады. Тайпа өзінің ең алғашқы қоныстанған жерінен неғұрлым алыста түсіп, бөтен жерлерді жаулап алса, өзінен өзі әрбір жеке адамның күш-қуаты бұрынғыдан да бетер өркендейтін еңбектің мейлінше жаңа жағдайына тап болады.»

Бұл жағдайлар ұсақ жеке меншік иелерінің өздерінің меншігіндегі дүниесін бірлесіп қорғау үшін жаңа қауымдарға бірігу қажеттігі тудырады. «Міне, қандай себептермен», - деп атап көрсетті К.Маркс. полистер азаматтарды құлдық көзі – соғыс құлмен сауда жасайтындардан құл сатып алып оларды өздерінің кедейленген тұқымдарының қарыздары үшін езіп-жаншып пайдалану болды. Грек полистерінің көпшілігінде қарыздық құлдық таптық күрестің нәтижесінде жойылды. Басқа жақтан алып келген құлдардың еңбегін қанау жаппай етек алып барады. Ежелгі грецияның тарихын 5 кезеңге бөлуге болады:

эгейлік және крест микенлық.
б.э.д. ХІ-ІХ ғ. Греция – Дори.
архаистік кезең.
классикалық кезең.
әлемдік кезең.

Ежелгі Грецияның мәдени мұрасын зерттеуші іс. Ежелгі Греция мен эллиндік дәуір тарихи бойынша түп деректер. Жазба түп деректер алуан түрлі: грек тарихшыларының, драмматургтарының, ақындар шығармалары, шешндердің сөздері, ақырындағы поэмалар, мифтер. Бұлар жазба түп деректер болып саналады.

Грецияның тарихы бойынша ғылым бірден пайда болған жоқ. Олар тарихтың негізгі міндеті нақты сөзге үйрету деп санаған. Алғашқы, әдетте, өздерінің қалалары, туыстары жайында логографтар деп аталатындар жазған.

Логографтар бізге дейін жетпеген. Олар жайлы тек үзінділер ғана білеміз. Логографтар б.э.д. VI-V ғ. бас кезінде өмір сүрген.

Б.э.д. ІІ ғ. грек тарихшысы Диодор Сицилийский өмір сүрді. Сицилияда туылған «Тарихи кітапхана» үлкен шығарма жазған. Крит аралында, Греция территроиясында Пияоста және Микенда жүргізілген қазба жұмыстары кезінде, ерекше жүздеген өркентелген ауықты деп аталатын таблица табылған. 24 әріп бар грек альфавиті VIII ғ. шыққан.

Грецияны зерттеуде түп деректер рөлі зор болды. Қираған қалдықтар қазіргі кезге дейін сақталған.

Архиологиялық ескерткіштің бағалығы мынады – олар ежелгі ауыл шаруашылық және қолөнер өрісі туралы мәліметтер алуға мүмкіндік береді. Еңбек құралдары адамның жұмыс күші дамуының өлшемі ғана емес, сондай-ақ еңбек істеліп жатқан кезеңнің қоғамдық қатынас көрсеткіші.

СССР территориясында ыдыс-аяқ, шеберхана, терракотта мүсін ауыл шаруашылығының еңбек құралдары тапқан.

ХІХ-ХХ ғасырдың археологиялық зерттеулері ғылым үшін Греция тарихының толып жатқан кезеңдерін – Ежелгі, яғни Крит-Микенг Грециясын ашты.

ХІХ ғ. соңында ХХ ғ. басында Греция тарихының ежелгі кезеңін зерттеуді ағылшын археолог Эванс жалғастырды.

Біздіңғ ғасырдың 30 жылдарынан бастап, оңтүстік Грецияның батысында ежелгі қала Пилостың орнына сарайдың қолы, сызық жазулар табылған.

Қазіргі Керьч территориясында - Понтиколейде Боспор патшаларының арасынан аршу қазба жұмыстары жүргізілуде.

Соңғы кездері Фанагорияның су асты бөлігі зерттелді. Меоттардың ірі қаласы Тайнсты зерттеді. Тайнсттық құралдар өте маңызды материалдар берді. Грецияның және онымен тығыз байланысты болып ежелгі Греция мәдениетінің ықпалын басынан кешірген, халықтар тарихы жөнінен ең басты түп дерек.

Біздің эрамызға дейінгі ІІ ғасырдың ортасында Жерорта теңізі дүниесі құл иеленуші державаларының арасында Италияда қалыптасқан қуатты мемлекет – Рим республикасы үстемдік жағдайда болады. Апеннин түбегінің халық топтары мен тайпаларын өз өкіметке бағындырып, Рим республикасы кескілескен күрестен кейін өзімен бәсекелестен дұшпандардың қарсылығын қайтарады да б.э.д. ІІ ғ. ортасында Жерорта теңізі мемлекеттерінің ең күштісіне айналды. Кейінгі кезде б.э.д. І ғ. біздің эраның ІІ ғ. дейінгі Рим құл иеленушілері өз үкіметіне бүкіл Солтүстік Африканы, Европаның едәуір бөлігінің алдыңғы Азияны бағындырып 500 ж. жуық өмір сүрген орасан үлкен держава құрады.

Рим мемлекетінде құл иеленуші толық дамуға жетеді алайда уақыттың өтуімен құл иеленушілік экономика, онымен бірге құлдық системасына негізделген қоғамдық қатынастар да өзін жояды. Бұл орсан үлкен Рим державасын әлсіретіп теңізі ыдыратуға әрі антик цивилизация деп аталады. Ежелгі Жерорта теңізі мәдениетінің өшуіне әкеп соғады. Кітаптың бұл тармағы ежелгі кездегі құл иеленуші қоғамның ең жоғарғы дамуы мен құлдырау заманы болып табылатын ежелгі Рим мемлекетінің пайда болу, даму және құлдырау тарихын баяндайды.

Ежелгі Рим тарихы жөніндегі түп-деректер. Рим мемлекетінің сыртқы күш қуатын идеологиялық жағынан орнықтырудың қажетті анналистердің алғашқы тарихи-шығармаларды жасауына әкеп соқты. Ежелгі тарихшылар Римді дұрыс суреттей алмады.

Аға анналистердік ең әйгілісі Квинт Фабаий Пиктор болды. Ол ІІІ ғ. аяғында өмір сүрді.

Латын тілінде алғашқы тарихи шығармаларды латын прозасының негізін қалаған Марк Порций Катон жазды. Ол мемлекеттік қайраткер, шешен еді.

Катонның «Началасының» аналистердің дәстүрлі еңбектерін айырмашылығы Катон әр италиялық мемлекеттіңмаңызын көрсетті. Көптеген ежелгі авторлар катонды кобарлап, дәлме-дәлдігі үшін, бағалап, оның шығармаларын кеңінен пайдаланады. Катон шығармалары кейінгі аналистер еңбектеріне ықпал жасады. Бұлардың шығармаларына да оқиғалады баяндау жылдар бойынша жүргізіледі.

Б.э.д. ІІ ғ. 30 жылдарынан бастап Рим республикасында «жаңа» не «кіші» аналистер деп атау қабылданған автордың Луций Целий, антиатр, Семпроний Азеллион шығармалары пайда болды. Кіші аналистер төтенше болған оқиғалар аңыздар туралы әңгімелерге қарсы ойысты. Бұлардың шығармаларындағы жаңа нәрсе материалды жылмалап баяндаудан бас тарту еді.

Екінші дәуір – «Юлуртин соғысы» момнграфиясында соғыс қимылдарынң барысы плебс пен сенат арасында әлеуметтік күрескен тығыз байланыста көрсетілген. Мұны автор тарихи процестік қозғаушы күші терінде қарастырды. Б.э.д. І ғ. ең жақын саяси қайтаркерлерінің бірі Гай Юлий Цуарь.

Цуардың ең маңызды тарихи шығармасын б.э.д. 51 жылы жарияланған «Галл» соғысы туралы жазбалар» деген оның мецары болып табылды. Б.э.д. 51-52 ж. оқиғалар Цезарь досы Герцийдің «Жазбаларының» VIII кітабында баяндалған. Цезарь шығармаларында «Александрия соғысы», «Африка соғысы», «Испан соғысы» тракттары сабақтаскеледі.

Б.э.д. І ғ. сондай-ақ жазушылары Диодор Сицилийский мен Пит Ливийдің замандасы Дионисий Галикарнасскийдің шығармалары да шыға бастады. Дидор Сицилийскийдің шығармаларында Римнің ежелгі тарихы жөніненде мәліметтер бар. Дионский Галикарнаский Рим ескерткіштерінде де Италияның этнографиясы мен ежелгі тарихы жөнінде қырықты материалдар бар.

Воррон трактаты б.э.д. І ғ. Италияның ауыл шаруашылығын зерттеу үшін қызықты түп дерек болып саналады. Мұндағы бар деректер Катонның «Егіншілік туралы» трактатының орташа эволюциясы қадағалап, тенденцияларды анықтауға болады.

Республика тарихын зерттеу үшін нумизматикалық түп деректер маңызды болып саналады. Нумизматикалық топографика яғни рим күміс ақшалары мен қазыналарын тау карталарын құрастыру Рим мемлекеті өмір сүрген белгілі кезеңде олардың таралу ареалын анықтауда мүмкіндік береді. Бұл антик дүниенің жаңа аймақтарына Римнің экономикалық ену жолдарын қайта құруға, сауда байланыстарын ақша айналымының ерекшеліктерімен құрамын анықтауға мүмкіндік береді. Республика кезінің үскі жазулары, қызмет адамдарының бейне суреттері, олардың күміс ақша аферіндегі эмбелемалары Римның шаруашылық саяси тарихы да бойынша, кейде таптық және идеологиялық күрес дамуы туралы да ұғымдарды нақтылай түседі.

Әр түрлі тәңірлер, мифтер бейнеленген көріністер соғылған римдіктер құрмет тұтатын күміс ақшалар ежелгі Рим тұрғындарынң діни ұғымдары туралы мәліметтер береді. Оларды зерттеу өнер тарихына, архитектура тарихына көмек көрсетеді.

Нумизматика – антик салық метеорологиясымен, яғни сұйықта сусымалы денелердің өлшемі, салмағы көрелі туралы ғылымдар тығыз жалғасып жатады. Сондай-ақ метеорология Рим мен оның провинцияларының повар ақша қатынастары тарихы үшін түп дерке болып табылады.

Барлық түп дерктер - әдеби, археология, эпиграфияны зерттеуде мүмкіндік береді.

1.3 Ежелгі замандағы Қазақстан территориясындағы тайпалар және олардың саяси картадағы бейнеленуі

Біздің заманымызға дейінгі Х-V ғасырда Хуанхэ өзенінің еділ мен Дунайға дейінгі аралықта тарихи мәліметтерге парсылармен «сақ», гректермен «скиф» деген атпен белгілі болған түркі тілдес тайпалар тұрған. Даридің Бехустин жартасындағы сақтарға жорық кезінде жазған текстерінде сақ тайпаларының үш тобы аталады. Олар хаомовтарға сақтары Тиграхауда сақтары деп аталады. Сақтардың ескі зираттары, оның ішінде патшалардың жерленуі гиілікті, Талас, Шу, Іле жағалауларында қырғыз және Жоңғар Алатауының бөктерінде, Неген мен Нарынқолдың таулы аймақтарында, содан соң Еділ мен Дунай аралығынан табылған ежелгі Тенстік сақтар туралы дерек беретін ені түрлі белгілі. Архимед патшасының сына жазу үлгісі мен Геродоттан басталған грек рим авторларның, оған қоса ежелгі авторлардың шығармаларында әр түрлі жолдар мен алынған және әрқилы сараптаудан өткен басқа хабарлар да бар. Мысалы; Геродоттың хабарламаларында тек парсылар елім сонымен қатар жүктілікті скифтер мекендеген орындар да белгілі болады, онда скиф жеріне саяхат жасаған және шығысқа сапар шегу мәселесі туралы мәлімет жинаған Қара теңіз гректерін атайды. мұны орта азиялықтардың сол кездегі мекендеу әлемін хан мәліметі кезінде жазылған тарихи деректері мен архиологиялық материалдарға назар аударсақ, рулық қоғамның ыдырауы кезінде дөп келетін сияқты. Сол тұста түрті-тілдес тайпалардың қалыптаса бастаған шағы деуге болады. Қазіргі Алматы қаласы орналасқан жерді сақтар мекендеген. Олардың грек шежіресінде Манаа Геттер деп атайды. тарихтың атасы деп атнылған Геродот айбарлы мамгеттер туралы былай деп жазған. Бұл халық өзінің көптігі мен және жаугершілігі мен көзге түседі. Бұл халықтың өзінің көптігімен және жаугершілігімен көзге түседі. Массагеттер киген киімі, тұрмыссалты жағынан скифтерге жақын. Сақ тайпаларының одағына мыналар кіреді. Массагеттер, дайлар, дахиллар, насыллер, исодондар, кейініректе савоматтар мен сарматтар. Олардың арасында көшдегі аңыздар айтылатын алтын қорған құлайлар деп аталатын тайпалар мәдени жағынан жоғары Сатыда болды. Массагеттер, Яксарт тайпалары көк теңіздің, Арал теңізінің Солтүстік және Шығыс-солтүстік өңіріне. Сырдарияның оң жақ алқабында орналасқан. Ерте заманда Сырдария «Яксарт» деп аталған. Дайлар тайпалы Сырдарияның төменгі жағынан, Көк теңіз қолтығына орын тепкен. Каспийлер тайпасы Каспий теңізінің шығыс жағалауын мекендеген. Памыр – Алтай тауларының солтүстік. Шекараларынан бастап. Тянь-Шань тауларын басып өтіп, шығысынан солтүстік Алтайдың сілемдеріне дейінгі солтүстігіне Балқаш көліне және Шу өзенінің жағалауына дейінгі жерлерді қамтыған. Иседондар тайпасы: Іле мен Шу өзендірінің он бойын оның шығыс жағалаулары Тарбағатай тауына дейін созылған алқапты мекендеген. Айырмоспалар тайпасы исседондардың солтүстік және Шығыс-солтүстік жағында, Алтайдың Бажилтағы сілеміне дейінгі жерлерде тұрған. Сарматтар мен савроматтар тайпасы Каспий теңізінің түйістігінде, шығыста Еділ өзеніне дейінгі, Солтүстікте Жайық өзенінің басына дейінгі жерлерде тұрғаны белгілі.

Геродот берген деректер мен кейінгі қазба жұмыстарының материалдарына сүйенген бірақ ғылымдар Сақтарды скифтерді Қаратеңіздің оңтүстік батыс жағалауына түгел, Дунайдың сағасына дейін, төменгі Буг пен Днепрден Азов теңізіне дейінгі аралыққа орналастырса, енді біразы оларды Еділдің төменгі ағысынан Шығысқа қараған кең алқапты мекендейді. Соңғылардың айтуына қарағанда, сақтар скифтер бұдан кейін Еділдің батыс жағалауына өтіп, одан түйістік Кавказға келген. Содан қазіргі Дағыстан мен Дербент асуы арқылы Әзербейжан жеріне өткен. Геродот массагеттер туралы: массагеттер киім киісі мен тұрмыс салт жөнінен скифтер ұқсас. Олар сал атқа мініп те, жаяу жүріп те шайқасады. Соғыстың екі әдісін білді. Содан таратып найзамен де айқасады. Әдетте айбалтамен қаруланған. Олардың барлық заттары алтын мен мыстан жасалған. Бас киімдері, белдіктері және орамалдары алтынмен безендірілген. Олар аттарына арналған өлгіліктерді де мыстан жасайды. Керісінше, жүген, ауыздықты, құйысқанды алтын әшекеймен. Темір мен күмісті мүлде қолданбайды. Өйткені олардың елінде алтын мен мыс көп болған. Ол әлгі металлдар мүлде жоқ болған.

Олар ешнәрсе екпеді. Үй жануарлары мен Арыс өзенінен аулайтын мол балықты тамақ етті, сүт ішті. Құдайлар мен күнге ғана табынып, оған құрбандыққа жылуы шалды. Мұның мәнісі – құдайлардың ең жүйрігіне ең жүйрік жануар талады дегенге сайды. Страбон сақтар мен массагеттер туралы: бұрын Қара теңіздің Дунайдың, Адрияттың жағасында тұратын халықтар гиперборейлер, Сарматтар, аримаспалар, ал Каспий теңізінің арғы жағында тұратындар сақтар мен массагеттер деп аталған. Массагеттер тек күнді ғана құдай деп санады, оған құрбандыққа жылқы шалды. Оларда күміс жоқ, темір аз, бірақ қола мен алтын өте көп. жазықта тұрса да, олар егіншілікпен айналыспады, қайта көшпенді скифтер сияқты мал бағып, балық аулап, тіршілік етті. Бұл халықтардың тұрмыс-салт зираттары ортақ, мінез-құлқы бірдей, олардың бәрі де дөрекі, жабайы, жаугер бірақ турашыл – уәдесінен айнымайды және ат құлағында ойнаған қайсар халықтар болды. Геродот жазбаларында суреттелетін, аңызға айналған амазонкалар мен скифтер таралған жаңа халық саураматтардың нақты өмір сүрген адамдар екендігін археологиялық деректер анықтап отыр. Американдық археология жанына Дэвис Кэмбелл Ресей мен Қазақстан шекарасындағы Покровка деген кентке жақын жердегі саураматтар сарматтардан қалағн елу шақты қорғанды зерттеу нәтижелерін АҚШ-тың археология журналында жариялады. Онда былай делінген. Қорғандардан біз қоладан жасалған қанжар және садақ жебесінен ұштары қоса жерленген әйелдердің қабірлерін таптық. Бұл олжалар грек жазушыларының амазонкалар – жауынгер әйелдер туралы жазбаларының нышандыққа негізделгенін танытады. Әрине Геродоттың жазып кеткендерінің бәрі бірдей шындық деуге болмайды. Мәселен Геродот саураматтар батыстан шығысқа жылжиды, деп санайды. Ал қазіргі ғылым болса, саураматтар андрондықтардың нәсілдері, олар Каспий мен Арал теңіздері аралығында мекендеген дейді. Шамасы олар б.э.д. VIII-VII ғасырларды батысқа қарай жылжып, оңтүстік Орал, Еділ және Донның шығыс даласына қоныстанған болса керек. Қазастанда мекендеушілер туралы Геродоттан кейінгі ежелгі дәуір авторлары да жазба деректер қалдырған олардың еңбектерінде Қазақстан тайпаларының өмірлерінен алынған жекелеген маңызды мағлұматтар болғанымен Геродоттың жазбаларындағыдай жүйелі, толық мәліметтер аз. Ғалым дәрігер Гипократтың да скифтер туралы деректері өте құнды. Ол тарихта бірнеше болып скифтердің баспанасы доңғалақты нүктелерін суреттеді. Гиппократтың айтуынша, скифтердің доңғалақты үйлерінің кішілері төрт доңғалақты, ал үлкендері – алты доңғалақты болып келеді. Олар айнала киізбен жабылып, үй тәрізді бірі-екі, енді біреулері үшін бөлмеден тұрады. Олардан жауында, күн де, жел де өтпейді. Дәрігер гипократтың мына бір тұжырымы да назар аударарлықтай: скифтер зор денелі және денелерінде ештеңе өспеу себепті олар бір-біріне өте ұқсас. Бүкіл скиф, сақ тайпалары қазіргі Қазақстан, орта Азия жерлерін мекендеген, Страбон: Каспий теңізінен бастап скифтердің басым бөлігі дай деп аталады, одан әрі шығысқа қарай тұратындары массагеттер мен сақтар, қалғандарын жалпылай скифтер дейді, алайда әрбір тайпаның өз атаулары да бар. Олардың ішіндегі ең танымалдары, сақтар мен соғдылардан соң Яксарт жағынан келген астар, пошантар, тохарлар, санаравлдар: бұл жағалауды сақтар мекендеген. Страбон осы тайпалардың Грек – Бактриев патшалығының Е.Зұлқарнайдың иелігі мұрасы құлауында шешуші рөл атқарғанын атап көрсетті. Страбонның басты еңбегі жағрапияда скиф тайпаларын мінездеуге байланысты айтқан екі қағидасы ерекше назар аударады. Оның бірі мүлік ортақтығы, жеке меншіктің, тауарлы ақша қарым-қатынасының болмауы себепті скифтерде қалыптасқан жоғарыда моральдық қасиеттер. Ал екіншісі – методологиялық сипатта. Номаттар көшпенділер қарақышылықтан гөрі соғыспен көбірек айналысады, әрі оны алым-салық алу мақсатын көшпенділерге бүйрегі бұрып тұр деп санауға ешқандай реті жоқ. Страбон тонаушылық пен пайда күнемдік қылықтарды отырықшы жұрттан гөрі олар «ең бейбіт, ең өркениетті адамдар қатарына саналғандар мен де, табиғаттан пайдакүнем болуынан тонау және басқа да бояу жолына қатысты заңсыздықтардан тартынбайды», - деп әділ бейнелейді Страбон. Көріп отырғанымыздай, ұлы географ көшпелілер мен отырықшылар арасындағы қарым-қатынастарды объективті түрде сипаттауға тырысады. Ол кейінгі жүгенсіз нәсілшілерде шавиниатердей, номадтарды,басбұғаз, тағы адамның азғын тобы есебінде саналмайды. Страбонның соғыс көшпелілер тарапынан тек алым-салық алу мақсатында болады дегені номадтардың барлық соғыстарнының мәнін дұрыс айқындайды. Үлкен Тай Плинидің Табиғаттану тарихы атты еңбегінде сақ тайпаларының есімдері толығырақ келтіріледі. Онда былай делінген: осы сөзінің арғы жағын скиф халықтары мекендейді. Олар сансыз тайпалар және парфалар сияқты өмір сүрген. Скиф тайпаларының орналасқан атақты грек астрономы Птоломей өте қызықты суреттейді. Оның айтуынша, Скифия Имай тауының сырт жағында, батыста бергі беттегі скифиямен және таудың бұрылыста дейінгі өн бойын алып жатқан сақтар мен, солтүстікте белгісіз жермен, шығысында Серикпен оңтүстікке қарай Тата өзенінің сыртындағы үндінің бір шетімен шектеседі. Бұл скифияның солтүстік бөлігін аби-скфтер, сонымен қатар гиоппофактар мекендейді. Одан әрі Авзакит өңірі созыфлып жатыр, оған жалғас – Насия, төменірек – Хайт скифтер қалыптасқан. Кейбір Үертеушілердің пайымдауынша, Насив – қазіргі Қашқар. Антика авторларынан жеткен деректер қазіргі заманғы археология жетістіктері

1.4 Ежелгі дәуір өркениеті

19 ғ ағылшын тарихшысы және этнограф Л. Морган адамзат тарихын үлкен 3 топқа бөліп қарастырды: жабайы, анайы және өркениет. Алдында білетініміздей осы үлгіні Ф. Энгелсте қабылдаған болатын, дегенмен оның шарттылығын атап өтті.

Анайылықтан өркениетке өтуі баяу жүрді және дәуірлер ауысу аралығында белгілі бір сабақтастық жалғасты. Ол адамдардың табиғатқа тәуелділігінен байқалып отырды, соның ішінде: стихиялық апаттартар болған кезеңдерде: жер сілкінісі, вулкандардың атқылауы, су басу және т.б. Табиғатқа тәуелділік белгісі табиғи циклге бағытталған мифологиялық ойлау түрінен,ғибадат етуден, салт-жоралғылардан, бастау алды.

Дегенмен, көптеген түбегейлі ерекшеліктер алғашқы дәуірден өркениет дәуірін бөле бастаған болатын. Солардың ішіндегі ең бастысы – неолиттік көтерілістен кейін басталған адамдардың ұйымдасқан өндірістік әрекеті, соның салдарынан адамдардың қоғамдағы қарым-қатынасы өзгеріп, мемлекеттікті тоқтатып, әлеуметтік структураны қиындатып, еңбектің жаңа түрлерін, ойлаудың жаңа түрлерін, ақпарат таратудың жаңа түрлерін енгізген, қоғамда жаңа адамдар типі пайда болды. Осы сәтте адамдардың тұрмыс-тіршілігі, әдет-ғұрпы, мінезі, адамгершілік туралы түсініктері, өмір сүру дағдысы өзгерді. Этникалық қауымдастықтың пайда болу процесі жиіледі.

Ежелгі өркениет дәуірі туралы хронологиялық шеңбер ғалымдарда біркелкі емес. Себебі: өркениет пайда болған кездің нақты уақытын дәл тауып айту мүмкін емес деген оймен түсіндіріледі. Алайда, бәрімізге белгілі алғашқы шартты кезең б.з.б. ІІІ-ІІ ғ ал, гүлденген уақыты б.з.б. І – б.з І ғғ аралығы болып табылады.

Алғашқы өркениеттің қалыптасуы б.з.б І ғ Атлант мұхитынан Тынық мұхитына дейін кең өріс жая бастады. Көбіне оны екіге бөліп қарастырады: еуропалық өркениет және азиялық өркениет. Бұл айырмашылықтар тек географиялық орнымен ғана емес сонымен қатар, тұрақтылықпен, өмір сүру дағдысымен, басқару тәсілімен, өмірлік көзқарастарымен, дін және сенімдерімен, қоршаған ортамен байланысымен, материалдық мәдениеттерімен, әлеуметтік структураларымен және т.б ерекшеліктерімен байқалады.

Еуропалық және азиялық өркениеттер әсер ететін аумақтарда да біркелкі болмады. Еуропалық картада ежелгі Грек және Рим өркениеттерін байқауға болады. Ол екеуіде ежелгі еуропалық өркениеттен бастау алады. Алайда, гректер мен римдықтардың құндылық жүйесі екі түрлі болды. Гректерді классикалық заң шығарушылар ал, римдіктерді прагматиктер деп тегін айтпаса керек-ті. Азия өркениеттері арасында, уақыты және ерекшеліктері бойынша ежелгі Мысыр, қос өзен аралығы, оңтүстік Арабия, Иран, Үндістан, Қытай, Жапония, орта және оңтүстік-шығыс елдері де байқалады. Басқа басты өркениет шеңберіне Африка және Америка өркениеттері жатады, бірақ олар әлі толық зерттелмеді. Барлық ерекшеліктеріне қарамастан ежелгі өркениеттер жиынтығы белгілі біртектілікті құрайды. Мысыр мен шығыс Қара теңіз, Қос өзен мен Аравий, Грекия мен Таяу Шығыс, Қытай мен Үндістан аралығында ғасырлар бойы өмір сүрген және араласқандары айтарлықтай шамада түсіндіріледі.Батыс пен Шығыс байланысының кеңеюіне Александр Македонский және оның артынан ергендердің жаулап алу соғысының әсері үлкен орын алды, осыдан кейін эллин мәдениетінің пайда болуына үлес қосты, Л.Н. Гумилевтің айтуы бойынша эллин мәдениеті супер этносты құрады және Рим империясы пайда бола бастады.

Өзара байланысты жақсарту үшін лайықты материалдық алғышарттар ойлап таба бастады: құрлықта қозғалатын құралдың түрлері және көп бөлігі теңіз арқылы қозғалатын құралдар шыға бастады. Танымал зерттеуші және саяхатшыТур Хейердал өзінің «Ежелгі адам және мұхит» атты кітабында былай жазады: адамдар атқа отырудан бұрын желкен көтеріп үйренді, атты арбамен жолда жүруден бұрын ашық теңізге шығып үйренді және кеме адам үшін жер бетіндегі ең маңызды көлік құралы болып табылды. Тур Хейердал өзінің ойын растау үшін: ежелгі инктердің және мысырлықтар мен шумерлердің бальса ағашынан жасалған «Кон-Тики» кемесімен, «Ра» папирус қайығымен, «Тигрис» атты қамыс қайықтармен саяхатқа шығуды жөн көрді.

1.5 Материалдық өндірістің дамуы

Ежелгі өркениет дәуірінде Еуразияның жер жырту ошақтары алғашқы адамдардың соңғы кезеңдерінде қалыптаса бастап, неолиттік революция кезінде жалғасын тапты. Олардың жер аумақтары бір-біріне жанасатындай үлкейді. Осылай Еуропаның батысынан Азияның шығысына дейін созылып жатқан үлкен егіншілік аймағы пайда болды. Сонымен қатар, оңтүстіктегі тропикалық аймақтың егіншілігін және солтүстіктегі қоңыржай белдеудің егіншіліктерінде қоса біріктірді. Мәдени өсімдіктердің түрлеріде көбейе бастады.

Осы белдеуде орналасқан адамдар негізінен кең алқаптарда және өзендердің сағасында отырықшы шаруашылықпен айналысты, ал кейбіреулері кетпенді жер жырту шаруашылығымен айналысты. Ол күрделі суландыру жүйесі құрылысымен берілді, осыдан-ақ сол кездің өзінде антропогендік ландшафттардың пайда бола бастағанын байқауға болады. Сонымен қатар, суармалы емес шаруашылықта кең өріс ала бастады. Солтүстіктен және оңтүстіктен осы шаруашылық түріне көшпелі мал шаруашылығыда жанаса бастады.

Жаңа дәуір өркениетінің пайда болуына әкеп соққан тағы бір жайт суғармалы және суғарылмалы емес жерлерді игерудің биік шыңына шығуы болып табылады. Бірақ өгізбен жер жырту ол кезде пайда болмады. Мал шаруашылығыда кең өріс жая қойған жоқ.

Ежелгі өркениет кезінде мәдени өсімдіктер өз отанынан басқа жерлергеде кең тарай астады. Ол ескі және жаңа ғасырғада жатады. Бірақ Еуропа мен Америка аралығында мәдени өсімдіктер алмасу әлі басталмаған еді.

Неолит дәуірінен адамдарға белгілі алғашқы метал алтын болды. Ол алтындар табиғи түрде, яғни сапалы таза алтын болды. Қазіргі тілде айтқанда алтын өндіруежелгі өркениетте Нубии және Синайский кен ошағынан басталды. Ежелгі Мысырда бұл метал Күн құдайына (Ра) табыну мен бас иуімен байланысты болды. Ежелгі Мысырдың текті адамдарының ғибадаттарынан көп алтынның табылуы тегін емес. Біздің заманымыздың басталуынан дейін алтын Кіші Азия мен Үндістанда және ежелгі Римде табылған болатын. Әдетте ол бірінші әшекей түрінде, табынушылық заттар ретінде кейіннен ақша түрінде шықты.

Алтыннан басқа мына металдарда танымал бола бастаған еді: мыс, қалайы, күміс, қорғасын, сынап (сынап кенінен бояғыштар алған) және темір. Ежелгі өркениет кезінде материалдық құндылықтарда көп қолданыста болған мыс, қалайы және темір. Осы кендер тас дәуірінен мыс дәуіріне, мыс дәуірінен темір дәуіріне ауысуына кепіл болды.

Қалайыны адамдар осыдан б.з.д 10 ғ пайдалана бастады. Қалайыны да алтын сияқты ерте кезден таныса бастады. Аристотель өзінің «Саясат» атты еңбегінде , б.з.б V ғ Синай түбегінде мыс өндіру үшін 8 мың адам жұмыспен қамтылғандығын атап өтті. Мыс дәуірі негізі б.з.д. IV-III ғ қамтиды, мыс кені кеңінен жайылды. Сол уақытта мысты Балқан және Пиреней түбегінен, Палестинадан, Үндістан, Кавказ елдерінен, Кипр (аралдың аты лат. cuprum - мыс) аралынан алған.

Алғашқы балқыту тәсілі кенді отқа қыздыру не қарапайым балқыту пеші арқылы жүзеге асты. Мыс кені балқытуға және соғуға оңай болды және оның өнімін түрлі еңбек құралдарын, әшекей, ақша жасау үшін пайдаланды. Гомердің «Иллиада» және «Одиссей» шығармаларын б.з.б І ғасырда жазылған және осы шығармаларда мыстың адам өмірінде кеңінен қолданғаны жайлы айтылады: «Қалайыдан жасалған өткір найза», «қалайыдан жасалған үй» және т.б.

Иерусалим патшасы Саламонның ғибадатханасы жайлы сипаттағандада абыздар жануарды құрбандыққа шалғанда қолданатын онға жуық мыс қол жуғыштар болғандығы айтылады.

Материалдық мәдениеттің дамуына көп үлес қосқан қола кені болатын, ол б.з.д IV – I ғ аралығын қамтып, қола дәуірі деп аталды. Қоланы алу үшін тек қана мысты қолданып қана қоймай оған қалайыны қосқан. Сондықтан қола алғашқы кезеңдерде өте сирек және қымбат метал болып саналды. Бірақ б.з.д ІІ ғ Еуразияда, Азияда, Мысырда көптеген қола өндіретін арнайы орындардың ашыла бастауы мыстың орнын баса бастады.

Қоланың кең өріс алу себебі ол мыстан қаттырақ және тоттанбайды және сапасыда әлде қайда жоғары болған. Қоладан балға, балта, қашау, пышақ, орақ, соқаның сүңгілерін, сауыт-сайман, айна және мүсіндер жасады. Қоладан заттар жасау аз уақытты қамтыды. Мыстан жасалған қару жарақтардан тас үйіндісін жасай алатын болды, мысалға: Хеопс пен Гиза (Каир) пирамидалары. Сонымен қатар, қоладан әлемнің жеті кереметінің біріне айналған Колос Родосский мүсініде жасалды. Қола өндіріс күшінің қарқынды дамуына үлкен үлес қосты. Бірақ өндіріс күшінің дамуы көбіне б.з.д. І ғ қолаға қарағанда темір кенінің басым болуы айрықша әсер етті және осы кезден бастап темір дәуірі басталды. Темір кенін балқыту және өндіру Мысырда мен Қос өзенде басталды. Ал тез қарқынмен тарап, Азия, оңтүстік Еуропа, Үндістан мен Кавказ елдерінде, ал кейінірек ежелгі өркениет кезеңіндегі басқа аудандарда дами бастады. Ең бірінше темірді үйде балшықтан жасалған ыдыстарда қыздыра бастап, бертін келе тау балшығына жасалған пеште және одан кейін арнайы темір қыздыруға арналған пештерде қыздыра бастады. Осы мақсатта көп қолданылған батпақ және көл кендері.

Темірді пайдалану адамдарды өндіріс күшіне ынталандырып, қоғамның тез дамуына үлес қосты. Көптеген егісті жерлерді суғаруға, соқамен жер шаруашылығын дамытуға және құрал-жабдықтарды ыңғайландырып әрі құрылысын күрделендірді. Темір дәуірінде көптеген Еуразия халқы алғашқы қауымдастық кезеңінен ежелгі өркениет дәуіріне көше бастады.

Ежелгі өркениет дәуірі құрал-жабдықтардың темірден жасалғанынан дамыған жоқ. Қола дәуірінің өзінде егістік жерлерді суғаруға арнайы крандарды пайдаланған. Месопотамияда алғашқы дөңгелек ойлап тапты, сондықтан дөңгелектегі арбалар шыға бастады. Су энергиясын арнайы су диірмендерінен алып отырса, жел энергиясын шағын желкенді кемелерден алып отырды. Темір дәуірінде су диірмендері кең өріс жайды. Бояғыш заттар мен шынылар шыға бастады, матаның сапасы жақсарып, қыш – құмыра өндірі кеңінен жайылды. Құрылыс заттарда алға жылжып, суландыру жүйесі техникалары ойлап табылды. Үйде пайдаланылатын заттар жасала бастады: орындық, үстел, тәрелке, таразы т.б заттар. Дж. Бернелдің айтуы бойынша сол дәуірден бері осы заттардың құрылысы қатты өзгере қоймаған.

Көптеген күрделі құрал – жабдықтардың пайда болуы егіншілер үшін жанама жұмыс бола алмады. Себебі; ол құралдармен тек арнайы еңбекке икемі бар адамдар ғана жұмыс жасай алды. Осы жағдайлар қоғамға екінші үлкен өзгеріс ала келді, егіншіліктен қол өнершілер бөлініп шықты. Қыш-құмыра жасау кең етек жайды және ол отқа күйдірілген балшықтан жасалды. Ағаш өңдеу, мата өңдеу, теріден заттар жасай бастады. Осы құбылыстардың бәрі материалдық байлықтың пайда болуына және алғашқы қалалардың пайда болуына сонымен қатар, басқада маңызды оқиғалардың пайда болуына әкеп соқты.

1.6 Құл иеленушіліктің пайда болуы және алғашқы мемлекеттер

Таптардың пайда болуы алғашқы қауымдық кезде неолиттік революциядан кейін, яғни егіншіліктің мал шаруашылығынан бөлініп шығуынан және айырбас саудадан кейін пайда болды. Жекеменшіліктің пайда бола бстауы ортақ мүлікті жоя бастады.

Жекеменшікпен әскери қолбасшылардың пайда болуы мемлекеттегі экономикалық жақсаруға алып келіп жұмыс күші үшін төменгі таптың өкілдерін құлдыққа ала бастады. Осылай құл және құл иеленуші тап пайда болды бірақ сонымен қатар қарапайым жұмыскерлерде болған. Тарихтағы алғашқы тап өкілдері пайда болды.

Құл иеленушілік алғаш ежелгі Шығыста басталды. Дегенмен бұл аймақтарда бұл кезең баяу жүрді. Көбіне ежелгі Шығыста патриархатты түрде көрініс тапты және ол жерде құлдар басты жұмыс күші болып табылмады. Ал, ежелгі Грек және ежелгі Рмм империясында құл иеленушілік шарықтау шыңына жетті. Жерорта теңізі аймақтарда құл иеленушілер қоғамда басты рольді ойнады көптеген мәселелерді құл иеленушілер шешіп отырды. Антика дәуіріндегі үнемі болып жатқан соғыстар әсерінен құлдарды көптеп пайдаланып, әскердің басым бөлігін қамтыды.

Алғашында құл иеленушілер тек кішігірім қалашықтармен шектелген болатын, бірақ уақыт өте келе олар үлкен территориядағы аумақтарды иелене бастады. Ежелгі құл иеленушілер б.з.д. IV – III ғ Месопотамия мен Мысырда пайда бола бастады. Б.з.д І ғ ортасына қарай субтропикалық белдеуде орналасқан елдерде Азия, Еуропа және солтүстік Африкада құлдар өмір сүре бастады. Б.з. алғашқы жылдарында құл иеленушілік кезеңі кең өріс алып Шығыс жарты шарды толық қамтыды, соның ішінде Атлант мұхитындағы Пирений түбегінен Шығыстағы Сары теңізге дейін және Рейн, Азов пен Арал теңізінен Ніл өзеніне және Цейлон мен оңтүстіктегі Үндіқытайға созылып жатты.

Сол кездегі құл иеленушілер қазіргі біздің дәуірімізге жеткен Республикалық және Манархиялық басқару түрінің негізін қалады. Ежелгі Шығыс елдері орталықтанған басқару жүйесімен ерекшеленді. Ол кезде жер суландыру жүйесін және орталықтанған суландыру жүйесіне басщылық жасады. Ежелгі Шығыс елдері үшін басқарудың қалыпты жүйесі абсолюттік монархия болып табылады, яғни, бір адамның (шах, хан, шахиншах, фараон, патша т.б) шексіз билігі. Антика дәуіріндегі мемлекеттер арасында патшалық, тираниялық империялық формадағы монархия басым болды.

1.7 Халқы және рухани мәдениеті

Ежелгі өркениет мәдениетінде алғашқы қауымдық кезеңдегі дәстүрлі халық мәдениеті сақталды. Оның ерекшеліктері туудың басым болуы мен ерте жастағы неке және әйелге басы байлы ие болу. Дегенменде ежелгі Рим империясының структурасынан демократияның алғашқы қадамдарын байқауға болады. Бірақ өлім көрсеткіші алғашқы қауым кезеңімен салыстырғанда азаймады. Өлімнің басты элементтері: аштық, ауру, эпидемия, табиғат апттары болып табылды. Халық, әсіресе, аяусыз соғыс зардаптарынан көп жапа шекті. Ю. Цезардың кезінде шамамен 1 млн халық қырылып қалды. Соның ішінде жаулап алынған қалалар өте қиын күн кешті. Балалар мен әйелдерді құлдыққа сатып, ер жыныстыларды жаппай қырып отырған. Ал, Рамсес ІІ кезінде библияда жазылғандай жас балаларды Ніл өзенінің сағасында соққыға салып отырған. Көтеріліске шыққан құлдарды аяусыз соққыға жығып отырды сондықтанда өлім көрсеткіші орта есеппен салыстырғанда өте жағары болды. Құлдарға «тірі өлік»деген атауда берілген.

Нәтижесінде, халық өсімі өте баяу жүрді. Б.Ц. Урланисаның болжауы бойынша б.з.д. уақыттарда халықтың жылдық өсімі 0,03%, ал б.з. кезінде жылдық өсімі 0,1%, құрады. Халықтың орташа өмір сүру ұзақтығы өсе қоймады.

Жаңа дәуір кезіндегі Жер бетінің жалпы халық санын көптеген тарихшылар мен демографтар анықтағысы келді. Әдетте бұл көрсеткіш шамамен 150 – 250 млн халықты құрайды. Бұдан соңғы 2 мың жыл уақытта халық саны 3-5 есе артқанын байқаймыз.

Ежелгі қала тұрғындарының саны айтарлықтай көп болмады. Бірақ, астана болған елдердің халық саны басқа қалалармен салыстырғанда айтарлықтай көп болды. Рим гүлденіп тұрғанда шамамен 1,5 млн, Вавилонда – 1 млн, Карфагенде – 700 000, Селевки – 600 000, Александрияда, Антиохияда, Патне және Сиянеде – 300 000 – 500 000 адам тұрған деп болжанады.

С.И. Бруктың болжауы бойынша жаңа дәуір заманында жер шары халқы 170 млн тұрғынды құрады. Оның ішінде шетелдік Азияда – 114, шетелдік Еуропада – 29, Африкада -17, Ресейде – 4, Латын Америкасында – 4, Аустралыия және мұхиттық аралдарда – 1 млн адам болған. Осы көрсеткіштен 2 мың жыл бұрын Азия халқы жер шарының 2/3 бөлігін қамтығанын байқаймыз. Осы біріншілікті Азия бүгінгі күнге дейін сақтап келеді.

Жеке мемлекеттер халық саны олардың жеке мемлекет ішілік халық санағынан байқалады. Б.з.д ІІІ мыңжылдықта әскери күш жинау үшін әскери санақ жүргізген елдер: Мысыр, Месопотомия, Үндістан мемлекеттері болып табылады. Қытай мемлекетінің санағы б.з.д. ІІ мыңжылдықтың соңғы кездеріне сай келеді, ал б.з.д. І мыңжылдықтың соңында халық санағы жыл сайын жүргізіліп отырды. Көптеген зерттеушілердің айтуы бойынша жаңа заман алдыңда Қытай мемлекетінің халық саны 50-70 млн адам болған.

Антика дәуіріндегі мемлекеттер арасында халық саны бойынша көзге түсетін мемлекет ежелгі Рим болып табылады, б.з.д 435 жылдан бастап онда халық саны тұрақты жүргізіліп отырды және оны Цензы (лат census – қолжазба ) халық санағын және олардың дүние мүліктерін есетейді. Рим империясының халық саны жаңа дәуір заманында 60 млн болған, осыдан Италия мемлекетінде шамамен 7-8 млн тұрғын болғанын көрсетеді. Пиреней түбегіндегі Галияда – 5-7 млн, Англияда – 1 млн халық болған.

Ю.В. Бромлейдің айтуы бойынша лингвистикалық қоғамның пайда болуы алғашқы саяси қатынастардан бастау алған. Сол кездегі халықтың жаппай қоныс аудару нәтижесінде елеулі мәселелер, яғни ,таптар арасындағы өзара қарым-қатынас және алғашқы перефериялар туындады. Ежелгі замандағы (кейінірек орта ғасырлар) халықтың жаппай қоныс аударуының нәтижесінде қазіргі ірі тілдік семьялар пайда болды.

Сонымен, қазіргі үндіевропалық тіл семьясы, отандық және шетелдік зерттеушілердің болжауы бойынша б.з.д ІІІ-ІІ мыңжылдықтарда Қара теңіздің дала және орманды дала зоналарында пайда болып, барлық Европаны, соның ішінде Атлант мұхиты жағалауына және Солтүстік пен Балтық теңізі жағалауындағы елдерге жетті. Осы тіл семьясында сөйлеген халықтар шығысқада кең өріс жайып бара бастады б.з.д ІІІ-ІІ мыңжылдықта Орталық Азия және Орталық Сібір, Иранға жетті.

Шығыстың ежелгі мәдениеті және Антика дәуірі мәдениеті өзінің әсерін қазіргі кезге дейін әлемдік мәдениеттің дамуына өз ықпалын тигізуде. Ол өзі ежелгі Антика философиясының, математиканың, географияның, медицина мен астраномияның және де басқа да түрлі өнер саласының дамуымен тығыз байланысты. Осы кездерде хат жазу пайда болып, көптеген маңызды ақпараттарды сақтау оңайға түсті. Сол кездегі қағазға түсірілген маңызды ақпарттар арқасында біздер сол кездегі мәдениет пен өмір туралы баға жетпес құнды мәліметтер алудамыз.

Ежелгі Шығыс және Антика дәуірі кезіндегі мәдениеттер қазіргі әлемдік діндерге (христиан, ислам, буддизм) айналған және ұлттық (синтоизм, иудаизм, индуизм) діндердің пайда болуына әсер етті. Діндік доктриналар сол кездегі халық санына тығыз әсер етті. Христиан діні әйелдерге жасанды түсік жасатуға тиым салды. Шығыс діндері болса көп балалы болуды уағыздады. Осы діндердің әсері, әсіресе, шығыс діндері қазіргі күнге дейін өз ықпалын тигізуде.

Әлемдік мәдениеттің қалыптасуына ежелгі мәдениеттер Колумбтың Американы ашуына дейінде өз әсерін тиізді.

ОРТА ҒАСЫРДА ҒЫЛЫМЫНЫҢ ДАМУЫ

2.1 Орта ғасырлардағы дүние жүзінің саяси картасы

Ерте және орта ғасырлар аралығын да болған дүние жүзілік маңызы бар. Үлкен Оқиға халықтың бір жерден екінші жерге көшіп-қонып орналасуы, христиан дінінің қалыптасуы, Рим империясының батысы әлсіреп, Шығысы күшейіп яғни Визянтиялықтардың пайда болуы. Біздің жыл санаумыз христиан діні пайда болғаннан бері басталады. Рим мәдениетті де әлсіреді, оның батысы мүлде құлдырап кетті. Дін ғылымының өсуін тоқтатты, оны бұзды, өзгертті , кері кетірді. Дін тартушы монахтардың кеибіреулері өздерінің жүген жолын жазып,географиялық деректер қалдырып отырды.

Косма Индикоплов (VІғ) Александрияның көпесі ОлЭфиопияда Үндістанда, Батыс Азия жерлерінде болды. Бұл жерлер жаиында өзінің «Христиан топографиясы» деген еңбегінде географиялық құнды материалдар жазып қалдырады. Косма грек ғалымы-ң жерді шар тәрізді деген пікірге қарсы болады, бұлаи деу дінге қайшы келді деп. Жер төрт бұрышты, оны айнала су қоршап жатыр деп түсінді. Оның жасаған картасы да ғылымға негіссіз, орта ғасыр космографиялық көзқарастарынан шыға алмады. Орта ғасырларда белгісіз жерлерді ашуға жалпы география ғылымының дамуна араб саяхатшылары елеулі үлес қосты. Араб географтарының географиялық еңбектерін жалпылама ж\е математикалық (география табысы) деп екіге бөлуге болады. Арабтар математикалық географияның негізін Птолемеиден алады. Орта ғасырларда арабтар Птолемеидеген еңбекті араб тіліне аударады. Араб халифатына қараитын елдерде әсіресе Орта азия жерінде, жаратылыстану оның ішінде математикалық география астраномия мықтап дамыды.

Арабтың ғалым – географтарының математикалық география мен шұғылданып, жердің ендік, боилық сызықтарын нақты білді, Жерорта теңізінің мередианын Птоломеи картасымен салыстырып 17 ⁰ қысқартты.

Сонымен қоса орта ғасырдың бас кезіндегі белгілі саяхатшы географы Сүлеймен еді.

Сүлеимен(VІІІ ғ) саяхатшы көпес. Ол кемемен Персия шығанағынан шығып. Үнді иұхитымен ұзақ жүзіп, Цейлон, Суматра, Никобар, Андаман аралдарында болып Қытаиға барған Қытаиға барғанда ол жерді аралап оныдң халқы туралы нақты материалдар жазып қалдырды. Арабтың ендігі бір саяхатшы географы Абдулла Гассон-Али болды, араб әдебиетін де оны Массуди деиді.

Массуди Мұның аралаған жерлері Сүлеиме ннен көп болды. Персия, Үндістан, Цеилон, Қытаи, Каспий теңізі жағалауы Армения, Солт Африка, Египет ж\е Грецияда болды. Массуди өзінің ұзақ уақыттағы географиялық зертеулері нәтижесінде «Золотые луга» деген күрделі еңбегінде жазып шығарды. Бұл кітапты сол кездегі арбтардың Орта Азия, Орталық Азия, Тибет таулы қыратын, Африка ж\е Жерорта теңізі жағалауын жақсы білгені туралы нақты географиялық материалдар жазылған.

Ибн – хорадбек (850ж) оның кітаптары мұсылман халықтарына кең тарады. Ол басқа араб саяхатшылары сияқты ұзақ жерлерге саяхатқа шықпады. Бағдад халифатында тұрады. Ондағы саяхатшылардың, географтардың, көпестердің жазғандары оның қолынан өтетін болды сондықтан ол бұл еңбектерді жүиеге келтіріп «Мемлект жолының кітабы» деген еңбегін жазды. Бұл кітапта сол кездегі араб халифатына кіретін барлық жерлердің географияисын қамтиды да география ғылымы тиуралы өз көзқарасын жазады.

Әбунәсір Әл Фараби (870-950) Түркістанда, Арыс өзенінің Сырдарияға құятын сағасына салынған Отырар қаласында туған. Қазір осы ескі қала жұртының орнын Отырар төбе, Қарауыл төбе, Қорған төбе, Арыстанбап мазары Гаухар ана мазары деп атайды. Отырар қаласынан ғылымды бір саты ілгері бастырған, әлемге әйгілі ғалымдар шыққан. Соның біреуі Әбунәсір Әл-Фараби болған. Парсы, араб грек тілдерін жақсы меңгеріп Бағдадқа сапар шегеді. Одан кейін ол философия, логика ғылымдарын зерттеумен шұғылданады. Бағдадтан оралып Аристотель еңбектерін терең зерттеуге кірісті. Жаратылыстану философия ғылым салаларын терең зерттеумен қатар математика медицина, музыка ғылым-ң да асқан білгірі болып, осы ғылымы халық арасына кең таратады, жастарға сабақ беріп, тікелей қалың көпшілікке лекция оқуды өзіне әдетте аиналдырады.Фараби кейін ғылыми зерттеу мақсаты мен Мысыр (Египет) Шам (Дамаск) қалаларына барып, ұлы ғұламалары мен айтысып, бәрін жеңіп шығады. Әл Фараби астроном дәрігер, алхимия ботаника ж\е минирология мен айналысқан.

Әл Беруни (973-1048) Хорезмде туып өскен. Ол Орта Азия, Қазақстан жерін зерттеген, жаратылыстану ғылымының шежерей болған орта ғасырдағы аса көрнекті өзбек ғалымы Ол-астраном математик, фмзик, геолог, минеролог, географ, ботаник, этнограф, тарихшы. Араб, парсы евреи грек халықтарының тарихын зерттеп календарын жасады. Тұнғвш көлемді еңбегі «Ертедегі халықтардың шежресі» заманында теңдесі жоқ еңбек болды. Орта Азияда Отырар қаласында академия ұиымдастырып, осы академияның тұңғыш президенті болады. Ол орта ғасырда орта Азияда ғылымды бір саты ілгері дамытты.

Мұхаммед Ибн Мұса Әл Хорезми (ІХғ) хорезмнен шыққан. Орта ғасырда география ғылымына көп еңбек сіңірген. Ол орта Азия Қазақстан жерлерін көп зерттеген. Оның «Доныш Нама» (Білім кітабы) деген философиялық еңбегі жаратылыстану ғылымының әр саласын қарастырып жердің географиялық жағдаиы, материаның қозғалысы, дамуы, тау жасалу процестері өсімдік жануарлардың өсіп-өнер тау жыныстары минералдардың құралу процестеріне тоқталады. Ол бұл еңбегінде минералдардың 50 түріне толық сипаттама берген Ол астрономия, геология , география минерология ғылым-н зерттеп. Оларды ілгері дамытты. Әл Хорозми 1020ж «Медицина ғылымының заңы» деген күрделі еңбек жазған. Бұл еңбек ХІІғ бастап латын тілінде 30 рет бірнеше рет араб тілінде басылып шықты. 1593ж Римде басылып бүкіл Шығыс Еуропаға кең тарады.

Захар ад-Дин Мұхамед Бабыр 1483ж ақпанның 14 күні Андижанда туған. Оның Махмуд құмайын, қамран мырза, мырза Асқари, мырза Хиндол деген төрт ұлы болған. Гүлриан бегім, Гүлшохра бегім Гүлбадан деген үш қызы болған.

Бабырдың ақындық, жазушылық талантын жоғарлататын шығармасы «Бабырнама» Ол 1857ж қазан қаласында басылып шықты. 1705ж голлан, 1826ж ағылшын 1828ж неміс, 1871ж француз тілдерінне аударылды.

ХІІғ саяхатшылардың ішінде испандық Вениамин Тудельский саяхаты ерекше орын алады. Өиткені оның саяхаты географиялық ашуларға елеулі жаңалық қосты. Ол Испания-ы Тудель қаласында туған. Ол Марсельде, Римде константинопольде, Полестинада, Бағдадта Вавилонда, Ширазда, Самарқандта Тибетте, Цейлонда, Қызыл теңізде, Египетте, Сицилияда, Италияда,Германияда ж\е Францияда болып, сол кездегі белгілі елдерді түгел аралап өзі саяхатта болған 13 жыл ішінде (1160-1173) көптеген географиялық зерттеулер жүргізді. Саяхатшы Италиядан қаитқан жолда Грецияға келіп оның өткен-гі мәд-і туралы өте құнды деректер жазды.

Вениамин Константинопльден Кіші Азияға келіп оның Трипали Бейрут, Тир, Сидон Тағы басқа қалалар мен селоларда болды. Одан кейін саяхатшы Церусалимге келіп сол кездегі Туркия астанасы Дамасы қаласында болады. Вениамин Месопатамияға барып Тигр өзен боиындағы Масул Тигр Ниневия, Бағдад қалаларын аралады.

Плано Карпини (12) 1182ж Умбри қаласында туған, италиян саяхатшысы 1245ж Рим папасы 63 жастағы карпиниді Орталық Азияға монғолдың ұлы ханына елші етіп жіберді. Карпини 1245ж француз қаласы Лионнан шығып, Оңтүстік орыс даласы арқылы Алтын Ордаға келеді Каспий теңізін жағалаи жүріп Сырдарияның төменгі ағылсымен, содан кеиін Іле өзені боиымен келіп, Орталық Азияға өтеді. Ол: «Қазақ жері ұлан баитақ, аңызақ шөл, малы көп халқы меймандос»-деп жазады. Емші үш ай жол жүріп, Орталық Азиядағы Қарақорымға 22 июль күні жетеді. Монғол империясының жері таулы, құмьды, ағашсыз, құнарсыз болса да малы көп, шөл дала, ауа раиы тез өзгергіш, жаз күндері нажағай түсіп адамдарды көп жазады.

1246ж күзінде Карпине келген жолы мен еліне қайтты. Ол ұзақ сапардан шаршап Бати сараиына жетті. Оның берген жолдаиасымен аман-есен 1247ж 24-июньде киев келді. Киев Русі өзін жақсы қарсы алғандығын, монғолдардың тәкаптар, өздерінен басқаны тіпті шетел елшілерін де кісі деп санамаитындығын жазады. Ол 1252ж Римде қаитыс болды.

2.2 Орта ғасырлық Ұлы қоныс аударудың бейнелену картасы

Қазақ халқының адамзат тарихындағы орны, оның дүниежүзілік мәдениетке қоқан үлесі жаилы тарихи деректер, жазбалар бар.Әсіресе көне қытай, грек, араб т.б жазба шежірелерінде ежелгі таипалар, мемлекеттер, олардың құрлымы, ерекшелігі, тарихы жөнінен қызықты кездеседі.

Үисін, қаңлы, ғұн, қыпшақ таипалары өзара тығыз, саяси, шаруашылық және мәдени қарым-қатнаста болды. Үисіндер алғашқы кездеғұндарға бағынды кейінрек ғұндардың бір бөлігі үисін қаңлы аландарияан қосылып кетті. Ұлыстаар арасында айырбас сауда жүріп жатты.

Бұл қарым-қатнастар оларды бір-біріне жақындата түсті. Б.з.б.І мыңжылдықта қазіргі монғолияның оңтүстігі мен Каспий өңіріне дейінгі орталық Азияның ұлан-баитақ кеңістігін тегі мен этникалық құрамы жағынан әр түрлі таипалар мекендеген шаруашылықтың дамуы тұрмыстық ортақтығы этникалық жақындық саяси тәртіп оларды біріктіре түсті. Мұның өзі орталық Азияда ертедегі ірі таипалық бірлестіктердің құрылуына әкеп соқтырды. Уақытты жағынан олардың алғаш құрылғаны ғұндар болды. Б.з.б.ІІІғасырдың алғында қытаи деректерінде паида болган ғұн атауы тегі әртүрлі таипаларды біріктірді.

Ғұндар ежелгі замандағы еліміздің далалық өңіріндегі көшпелі таипалардың бірі. Ғұндар Қазақстан жеріне Орталық Азиядан б.з.І ғасырында келген. Дәл осы кезеңде Еуразияның ұлан баитақ даласында соның ішінде Қазақстан жерінде де, «Халықтардың ұлы қоныс аударуы» болды. Ғұндардың тарихы Қазақстан жерімен тығыз баиланысты. Қазақстан жерінен табылған археологиялық қазбалардан және қытай жазба деректерінен де ғұндар туралы көп мәліметтер алуға болған. Тарихи деректерге қарағанда 24 таипаға біріккен көшпелі ғұндардың одағы б.з.б ІІ ғасырда дәуірмен батысында Таиир тауына ұласқан, солтүстігінде Баиқаи көліне дейінгі ұлан-баитақ жерге үстемдік еткен осы ғұндардың бір бөлігі ежелгі заманғы қазақ ұястармен бірігіп, қазақ халқын құрағандардың бірі деп есептейді.

Ғұндардың билеушісін шаньюй деп атаған. Б.з.б 206 жылы ғұн тайпаларының Мөде шаньюй Мөде билік еткен алғашқы жырлардың өзінде-ақ қытайдың шекаралық аудандарына жорықтар жасап, оған күйрете соққы беруі. Кескінді күресте Мөде әскери саяси қуаты басым Қытайдағы Хань әулетін жеңді. Қытай императоры Мөденің алдында бас иіп. «Тыныштық ж\е туыстық туралы шартқа» қой қоюға мәжбүр болды. Б.з.б 55 ж Ғұн мемлектті оңтүстік сапарға солтүстік ғұндар болып екіге бөл: Оңтүстіктегі ғұндар Хань империясына бағынды, ал солтүстіктегі ғұндар Монғолияның солтүстік батысындьағы Қырғызнұр көлінің шаңына орналасты. Солтүстіктегі ғұндар көршілес жатқан үйсін тайпаларына, көршілес қытайлықтарға жиі-жиі жорықтар ұиымдастырды.Бірте-бірте солтүстік пен оңтүстік ғұн мемлекеттерінің арасында қырқыс бастауы. Солтүстіктегі ғұндар көрші таипалардың әсіресе оңтүстік ғұндардың шабулынан мазасы кеткен соң, солтүстік монғолияға және шығыс Түркістанның солтүстік бөлігіне кетуге мәжбүр болды. Ал ғұндардың бір бөлігі қаңылы таипасымен бірігі, үйсін таипасына қарсы соғыс одағын құрды.

Қаңлы билеушісі ғұн әміршісі қытай әміршісімен жақындасу үшін оған өз қызын әйелдікке берді. Бірақ чжи-чжи үисін таипаларын жеңе алмаиды. Бұған қаңлы билеушісі риза болмаиды. Сөитіп екеунің арасында жанжал туады. Ашуланған шаньюи әиелін (қаңлы әміршісін қызын) және бірнеше жүздегшен адамдарды өлтірді. Қаңлы билеушісі оны ордадан қуып жіберді. Сөитіп, ол Талас өзенінің жоғарғы ағысының боиынан өзі құрмақ болған болашақ мемлекетініңм астанасы болады деп, адамдарын ұйымдастырып, қала сала бастады. Қаланың сыртын екі үлкен қорғанмен қоршаиды сыртқы қорған мұнаралары топрақтан ол ішкі қорған ағаштан тұрғызылады. Қала екі жыл салынады.

Ғұндардың әскери жорықтары көршілес қытаилықтардың чжи-чжидің күшеюі алаңдатады. Көп ұзамаи қытай әскерлері жорыққа атанады ғұндардың ерлікпен шаиқасқанына қарамастан қытаилар сыртқы ағаш қабырғаның өртеп, топрақтан жасалған қамалды қиратып, букіністі басып алады. Чжи-чжи барлық нүкерлері, туыстары, балалары әиелдермен – 1518 адам тұтқынға түседі. Қытайлықтар оларды қатаң жазалаиды. Ал тұтқынға түскендердің 1200-дей жауынгерін қытайдың қоластындағы Үйсін, Фергана билеушілеріне сыилыққа береді. Ғұн таипаларының Қазақстан жеріне екінші рет қоныс аударуы шамамен біздің дәуріміздің 93 жылы басталады.

Ғұндар атықа тез жылжып., таипалардың бірін бағындырып, екіншісі соғыссыз қосып алып отырады. Ғұндар Қазақстан жеріне: Сырдария, Арал жағасы, Орталық және Батыс Қазақстан жеріне жетеді. Ал б.з Іvғасырда олар басқа да көшпелі тайпалармен қосылып, Оңтүстік орыс даласына, одан әрі Дунай өзеніне дейін барып, “ғұндар” деген атпен қазіргі Венгрия жеріне қоныстанды. Ғұндар Дунайға жеткен соң, одан Италияға өтіп, кейінрек Рим империясының құлауына себе п болады.

Ғұндардың аты тарихта әсіресе жаугершілік жорықтарымен белгілі болды. Ғұндардың кейінрек Атиланың (Еділ) Қайлықпас қайсар, жеңінпаз батырлығымен ғұндардаң аты аңызға айналды. Ғұндар Атиланың басшылығымен еуропалық елдерге жорық жасады. Қазақтардың жазында Еділ патша деп сақталған Аттика-аталары ұстаған жолға адал болып олардың саясатын жалғастырды жеңістерін баяеды етті.

Ол өте дарынды қолбасшы болды. Б.з V ғасырының ортасында Аттика әскері қуатты шығыс Рим империясына жорық жасап, оны тізе бүктірді. 452ж мүмкіндігі бола тұрсада Рим қаласын қиратуға бармады. Оның жаулап алған қалалар мен мәдени ескерткіштері қиратуға жол бермегені жөнінде деректер жеткілікті.

Тіпті Франк, Бургундія билеушілер Аттилаға балаларын тәрбиелеуге, оқуға жіберіп отырған. Еділ патшаның кезінде Ғұн империясы өз дамуының жоғарғы сатысына жетті. Бұл империя Еуропаны Рим үстемдігінен азат етті. Құл иеленушіліктің жойылуына ықпал жасады. Аттила билігі тұсында ғұндарда әскери демократиялық құрылыс нығайды. Бұрын жеңіліс көрмеген Аттила жауынгерлері 451ж Галиядағы катаиааун даласындағы шайқаста римдіктер , Франк тер, т.б біріккен күштерінен жеңілді. 453ж Аттила қайтыс болғаннан соң ғұн тайпалық одағы ыдырап, тарап кетті. Аттила алкен ақыл иесі, қапарлан жауынгер, көрген қолбасшы, әнекі саясатшы, айлакер дипломат болған. Атттлаға дүние жүзінің мәдениет қайраткерлері өз шығармаларын арнаған, ал қазақ ғалымдарының ішінен Аттила туралы алғаш рет жазып, ғылым айналымға енгізген Шоқан Уалиханов болды. Ғұндардың қоғамдық құрлысы туралы әр түрлмі мәліметтер бар. Деректерге қарағанда ғұндар 24 руға бөлінген. Әр руды руақсақалдары басқарған халық жиналысы, ақсақалдар кеңесі болған. Жиналыста ақсақалдар мемлекеттік істі жаңалап, тәңірге арап, құрбандық Шалған .

2.3 Орта ғасырлардағы дүние жүзінің саяси картасында орта ғасырлардағы Батыс елдерінің бейнеленуі.

Франк мемлекеті ерте ортағасырда еуропа жер інде алкен мемлекет дүние келді. Он дүние келуіне IV-V ғасырда ғұндардың рим империясының құлап орнына жаңа мемлекет Франк мемлекетінің құрылуына алып келді.

Осы кезде еуропада көптеген мемлекеттер болды. Бірақ оның ішінде ең құатысы 486 жылы Галлияда құрылған Франк мемлекеті еді.

Оның салий франк руынан шыққан Хлодвиг басқарды. Ол барша Франк жерлерін біріктіріді. Франк мемлекеті негізінең Фруансуа және латын ирман тайпаларынаң құралды.

Олар арлас тіл кейн Француз тілінің негізін құрады. Жазу саласында тек латын тілі қолданды Хлодвиг. Осы тілде франктердің ең алғашқы сот саласында заңдары жазылды. Ол сали ақиқаты деп аталды.

Ол заңдар бүкіл мемлекет аумағындағы бірінғай тәртіпті нығайтуға үлес қосты. Франктердің заңы бойынша қылмыстың көпшілігі ақшалай айыппен төленетін. Адамдар заң алдында тең болмады. Адам өлтірілгендігі үшін салынатын айып мөлшері кімді қандай адамды өлтірілгендігіне байланысты әр түрлі болды. Франктердің өмірі галлдар мен римдіктердің өмірінен қымбат бағаланды. Жауапқа тартылған адамның кінәсі дәлелденбесе, оны «құдай» сотына салынатын.

Король- барлық халық бағынатын, өкімет билігі өзінің әулиетіне мураға қалдыра алынатын, ең жоғарғы мемлекет басшысы.

Ел бірнеші аймаққа бөлінді оны граф бсқарды (салық жинайды, әскерге басшылық жасайды т.б).Хлодвиг өлгенен кейін елде Мойордомдар биледі.(латынша үйдің үлкені). Франк мемлекетінде екі әлиеттін кезең болды.

1. Меровингтер әулиеті.

2. Каролингтер әулиеті.

741 жылы Карл Мартелл (715-741 жылы) өлгеннен кейін майордондық билік Кортық Пипенің қолына көшті. Меровингтер мемлекетің негізін құлаты. Кортық Пипин өзінің әкесінің атымен Королингтер әулиетінің негізін қалады.

Ол әулиеттіңең атақты королі Ұлы Карл болды.Ол 768-814ж билік құрды. Ұлы Карл билік құрған жылдарының бәрі соғыспен өтті. 53 әскери жорықтың 27-не Карлдын өзі басқарды. Оның жорықтары Испанияға, Герман тайпаларына және Италияға бағытталды. 778жылы Испанияға шабуылын бастады. 801 жҰлы Карл империясы Испанияны бағындырды. 778-803 жылдары Ұлы Карл славян тайпаларын, VI ғасырда қалыптасқан аварлар қағанаты Паннонияда (қазіргі Венгрия аумағында) талқандады.

Ұлы Карл тұсында Франк мемлекеті өз жерін ұлғайтты. Карл империясының астанасы Аахен қаласы болды. 800ж Римде Карлға тәж кигізіп, император деп жариялап жаңа империя дүниеге келді. Қарудың күшімен және Ұлы Карлдың беделімен ғана құрылған Франк империясы ұзақ өмір сүре алмады. Ұлы Карл өлгеннен кейін-ақ оның империясы ыдырай бастады. 843 ж Карлдың балалары мен немерелері Верден қаласында империяны бөлісу жөнінде келісім жасады. Кіші ұлына империяның батысы,Ортаншысына шығыс бөлігі,үлкеніне немересіне Италия тиді. Сөйтіп Ұлы Карлдың империясы үшке бөлініп- үш корольдік пайда болды. Олардың орнына Франция,Германия және Италия мемлекеттері дүниеге келді.

3 ҰЛЫ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ САЯХАТТАРДЫҢ НӘТИЖЕСІНДЕ АШЫЛҒАН ЖАҢА ЖЕРЛЕР МЕН ХАЛЫҚТАР

3.1 Ұлы географиялық ашылулар

Ұлы географиялық жаңалықтар — 15 ғасырдың соңы мен 17 ғасырдың ортасы аралығында еуропалық саяхатшылардың жаңа жерлерді, құрлықтар мен аралдарды, мұхиттар мен теңіздерді, аса маңызды теңіз жолдарын ашу кезеңі. Бұл кезең тарихқа Ұлы географиялық ашылулар заманы деген атпен енді. Жаңа жерлердің көптеп ашылуы Еуропадан Оңт. және Шығыс Азия елдеріне теңіз жолдарын іздеумен тікелей байланысты болды. Мұндай ізденістің басты себептері:

15 ғ-дың ортасына қарай Еуропа елдерінде өнеркәсіп пен сауданың мықтап өркендеуі, Еуропаны Шығыс Азияменбайланыстыратын құрлық жолын және кеме қатынасы өркендеген Жерорта теңізінің шығыс жағалауын түріктердің басып алуы, ашық мұхитқа шығып, алысқа жүзе алатын берік кемелердің жасалуы, ғылым мен техниканың жандануы бұған қолайлы жағдай туғызды. Араб саяхатшысы Әбу-Абдаллаї Мұхаммед ибн Баттута Еуропа саяхатшыларына дейін 30 жыл бойы саяхат жасап, Африканың солт. жағалауын бойлай жүзіп, Танжер қ-нан (Марокко) бастап Египет, Арабия, Кіші Азия түбегін, Қырым, Ресей, Орт. Азия, Иран, Ауғанстан, Үндістан, Қытай, Индонезия, Испанияда болған. Ұлы географиялық ашылуларды сол кезде күшті дамыған елдер — Португалия мен Испания бастады.

15 ғ-дың 2-жартысында Португалия ханзадасы, теңізші Генрих (Энрико) Африка жағалауына көптеген экспедициялар ұйымдастырып отырды. Португал теңізшілері құрлықтың батыс және оңт. жағалауын бойлай жүзді.

1488 ж. Б.Диаш Африканың оңт. шетіндегі Қайырлы Үміт мүйісіне жетті. Португалдардың бұл саяхаттары Ұ. г. а-дың бастамасы болды. Олармен бәсекелес испандықтар Шығыс Азияға апаратын теңіз жолын батыстан іздеуге тиіс болды. Орта ғасырларда ежелгі дүние ғалымдарының Жерді шар тәріздес деген ұмытылған пікірі қайта жандана бастаған еді. Осыған сәйкес бірқатар ғалымдар мен теңізшілер Испаниядан шығып үнемі батысқа қарай жүзе берсе Азия жағалауына жетуге болады деп есептеді. Неміс картографы М.Бехаймның глобусында (1492) және Италия космографы П.Тосканеллидің картасында (15 ғ-дың 2-жартысы) Еуропаның батыс жағалауы мен Азияның шығыс жағалауы арасында ешқандай құрлық жоқ, мұхиттың ені кішірейтіліп көрсетілген. Х.Колумбтың осы пікірге негізделіп ұйымдастырылған экспед.

1492 ж. Американы ашты. Оның 4 саяхатының (1492 — 1504) нәтижесінде Орт. Америкадағы Багам, Үлкен Антиль және Кіші Антиль аралдары, Оңт. Американың солт. жағалауы ашылды.

1497 — 99 ж. португал теңізшісі Гама (Васко-да-Гама) Африканы оңт-нен айналып өтіп, Үндістанға апаратын теңіз жолын ашты (экспед-ны Африка жағалауынан әрі қарай араб лоцманы Ахмет ибн Мәжит бастап барды).

1497 ж. ағылшын теңізшісі Джон Каботт Үндістан мен Қытайға Солт. теңіз жолын іздеу кезінде Нью-Фаундленд аралдарына және Лабрадорға жүзіп барып, Солт. Американы ашуды бастады. Х.Колумбтан кейін испан және португал теңіз саяхатшылары Оңтүстік Америго Веспуччи құрлықтың жағалауларына бірнеше рет жүзіп барып, оны жаңа дүние ретінде сипаттап жазды. Бұдан әрі испан конкистадорлары Солт. және Оңт. Американың ішкі аудандарын жаулау кезінде бірқатар жаңа жерлер ашты (Э.Кортес, Х.Писарро).

1503 ж. В.Нуньес де Бальбоа Панама мойнағы арқылы Тынық мұхит жағалауына шықты. Бальбоаның жаңалығы Атлант мұхитынан “Жаңа Дүниені” айналып, “Оңтүстік теңізге” (мойнақтан қарағанда оңт-те көрінетіндіктен саяхатшылар солай деп атаған) асатын жолды іздеу туралы ой тудырды. Бұл идеяны Ф.Магеллан басқарған испан экспед. жүзеге асырды.Магеллан және оның серіктері Атлант мұхитынан жол тауып, Тынық мұхитқа өтті, онан әрі дүние жүзін айналып шықты (1519 — 1522).

16 ғ-дың ортасында Ұ. г. а. заманының бірінші кезеңі аяқталды.

16 ғ-дың 2-жартысынан 17 ғ-дың 2-жартысына дейін созылған екінші кезеңнің басында Шығыс Азия елдерінеЕуразияның және Солт. Американың солт. жағалауын айналып жүретін теңіз жолын (Солт.-шығыс және Солт.-батыс жолдарын) іздеуге байланысты геогр. ашылулар жасалды. Еуропадан Үндістан мен Қытайға баратын Оңт. теңіз жолдары Испаниямен Португалияның қолында қалғандықтан жаңадан өркендеп келе жатқан Англия мен Голландиятеңіз жолын басқа жақтан, солт-тен іздеуге мәжбүр болды. Солт.-батыс жолды іздеу барысында

М.Фробишер (1576 — 1578),
Д.Дэвис (1585 — 1587),
Г.Гудсон (1610),
В.Баффин (1612 — 1616) Американың арктик. бөлігінің аралдардан тұратынын анықтады.

Ағылшындар мен голландттардың Солт.-шығыс жолды іздеуі (Барроу 1556, Пит пен Джекмен 1580, Баренц 1594, Флеминг 1664 — 1668) нәтиже бермеді. Олар Баренцжәне Кара теңіздерінде жүзіп Ямал түбегіне дейін ғана жете алды. 16 ғ-дың соңы мен 17 ғ-дың 1-жартысында орыстар көптеген геогр. жаңалықтарға қол жеткізді. Орыс казактары бас-аяғы 50 жылдай уақытта Оралдан (1584) Тынық мұхитқа дейін (1639) жетті.

1639 ж. И.Москвитиннің отряды Охота т-нің жағалауына шықты.

1644 — 45 ж. В.Поярков Амурды бойлап, оның сағасына дейін барды. Көп ұзамай-ақ Е.Хабаров 1647 —51 ж. Амур өлкесіне бірнеше жорық жасады.

1648 ж. С.Дежнев пен Ф.Попов Азияның солт.-шығыс жағалауын бойлай жүзіп, Азияны Америкадан бөлетін бұғазды ашты. Осы ашылулармен бір уақытта француздар (С.Шамплен, Э.Брюле, т.б.) Солт. Американың ішкі бөлігіне өтіп, Аппалачтың солт-н, Ұлы көлдерді ашты. Бұл кезде голландтар Оңт. жарты шарда “Белгісіз оңтүстік жерді” (Terra іncognіto Australіs) іздеумен айналысты.

1605 ж. олар Үнді мұхитымен жүзу кезінде Австралияның солт.-батыс жағалауын көрген болатын.

1641 — 43 ж. А.Тасман Австралияны айнала жүзіп, оның полюстік аймақты түгел қамтитын қиялдағы “Белгісіз оңтүстік жерден” бөлек екенін анықтады, Жаңа Зеландияны және бірнеше топаралдарды ашты. Ұ. г. а. нәтижесінде адамдардың Жер туралы түсінігі түбегейлі өзгерді. Картаға “Ескі Дүниеге ” қосымша жаңа дүние бөліктері — Америка мен Австралия, Жер шарындағы ең үлкен — Тынық мұхит, көптеген аралдар, теңіздер мен бұғаздар енді. Жердің шар тәрізді екендігі түпкілікті дәлелденді. Жер бетінде ежелгі ғалымдар ойлағандай құрлық емес, судың басым екендігі анықталып, біртұтас дүниежүзілік мұхит ұғымы қалыптасты. Ұлы географиялық ашылулар түрлі ғылым салаларын дамытуға негіз салумен бірге әлем елдерінің әлеум.-экон. дамуына ықпал жасады. Жаңа ашылған жерлердегі елдерді жаулап алу әлемдік отарлау үрдісіне бастама берді.

Батыс Еуропа елдерінде XV ғасырдың 1-жартысынан феодалдық құрылыс ыдырауға бет алды. Ірі-ірі қалалар дамып, еңбек құралдары жетілдірілді, ірі кәсіпорындар пайда болып, тауар өндіру артты, сауда ұлғайды. Ақшаның маңызы күшейіп, сауданың одан әрі дамуына себепші болды. Теңге соғу үшін алтын-күміс металдарына деген сұраныс артты. Өндіріс заттарын көп өндіру үшін арзан шикізат керек болды. Сол кезде Батыс Еуропа елдерінде осы айтылған қымбат заттар Үндістанда, Шығыс Азия елдерінде «төгіліп жатыр» деген қауесет тарады. Батыс еуропалықтар су тегін байлыққа тез жетіп, алтын, піл сүйегі және бағалы металдар мен морж тісіне кенелгісі келді. Сөйтіп сауданың дамуы бұл арды қауіп-қатерлі жаңа жерлер іздеуге итермеледі. Бұл кезде түрік жаулап алушылары олардың Кіші Азия мен Сирияарқылы Шығысқа баратын жолын толық жауып тастаған еді. Бұл жағдай Еуропадан Азияға баратын жаңа жолдар іздеуді қажет етті. Еуропалықтардың ашық теңізге шығып, алысқа жүзуге ұзақ уақыт бойы батылы бармады. Қолдарында дұрыс карталары мен теңіз құралдары болмаған саяхатшылар Еуропаны қоршаған теңіздерде ғана жүзді. Теңізшілер кеменің қай жерде жүргенін күн ашық кезде, жұлдыздардың орналасуы бойынша, толқыны жоқ жағаға түсіп қана білетін болды. Теңізшілердеқұбылнама (компас) пайда болғаннан кейін ашық теңізге шығу қауіпсіз бола бастады. Кеменің жүрген жерін анықтайтын аспап - астролябия ойлап шығарылды. XV ғасырда тез жүретін жеңіл, желкенді кеме - каравелла жасалды. Мұндай кемелер жүрдек әрі сыйымды еді. Олардың түзу және көлбей орнатылған желкендері бар үшмачтасы болды және өзіне керекті бағытқа қарай ыққа да, желге де қарсы жүзе алды. Каравелламен алыс саяхаттарға шығуға болатын еді.

3.2 XV ғасырдағы Америка халықтары

Қазіргі үндістердің бабалары осыдан 25-30 мың жылдай бұрын Беринг бұғазы Шығысқа арқылы Азиядан Америка құрлығына келген. Өткен ғасырда басталған Америка халықтарының тарихын зерттеу үндістердің таңғажайып әлемін, олардың ежелгі мемлекеттерін және өздеріне тән мәдениетін ашты.

Кәсібі. Американы көптеген рулар мен халықтар мекендеді. Халқының көпшілік бөлігі аң және балық аулаумен шұғылданды. Солтүстік Американың оңтүстігінде, Орталық жәнеОңтүстік

Американың қыраттарында егіншілік дамыды. Егіншілер жерді егіске дайындарда орманды тас балтамен шауып, ағаштарды өртеді. Жерді ағаш кетпенмен өңдеді. Мұнда еуропалықтарға әлі белгісіз жүгері, картоп, күнбағыс, қызанақ, какао, темекі өсірді. Американың көп бөлігінің тұрғындары жануарларды қолға үйретуді білмеді. Америкада жылқы болмады. Солтүстікте ғана итті, ал оңтүстікте түйе тәрізді ламаны қолға үйретті. Құстан күркетауық, үйрек өсірді. Басқа континенттерде белгілі бірқатар жетістіктерді - темірді, тісағаш пен дөңгелекті, мылтықты үндістер білмеді. Олар еңбек құралдары мен қаруды ағаштан, тастан, қоладан жасады. Бытырап жатқан үндіс тайпалары алғашқы қауымдык күрылыста өмір сүрді. Шаруашылығы мен мәдениетінің дамуы жағынан майя, ацтектер, инктер басқа халықтардан жоғары тұрды.

Майя. Майя халқы Орталық Америкадағы қалың джунгли орманы басқан Юкатан түбегін мекендеді. Жер қауымға қарады. Қауым әр отбасына орманнан тазартылған жер үлесін бөліп беріп отырды. Қатардағы қауымдастарға шонжарлар мен абыздар үстемдік етті. Олар қауымдастардың егін өнімінің бір бөлігін алып отырды. Тұтқындар мен борыштылардан құралған құлдарды да қанады. Біздің заманымыздың I мыңжылдығында өмір сүрген майяларда қала-мемлекеттер пайда болды. Әр қаланы «ұлы адам» деп аталатын билеуші басқарды. Билік мұрагерлікпен ауысып отырды. Ол өлкенің халқынан салық жинады. Шонжарлар қала орталығындағы тастан салған сарайларда, ал «төменгі адамдар» - шаруалар мен қолөнершілер қала шетіндегі төбесін амыс құрағымен жапқан лашықтарда, едені жер үйлерде тұрды. Біздің заманымыздың бас кезінде Майяда жазу пайда болды. Иеороглифтерді қышқаламмен қағазға түсірді, қолжазбаларды уреттермен безендірді. Храмдардың қабырғаларына да, биік тас бағаналарға да ойып жазу жазды. Абыздар дұғаларды, аңыздар мен тарихи оқиғаларды жазып отырды. Абыздар қауымдастарға егіншілік жұмыстарын жүргізу мерзімдерін белгіледі. Егіншілік күнтізбе жасауды қажет етті. Ол ертедегі халықтар күнтізбелері ішіндегі ең дәл күнтізбе болды. Күнтізбе асау математика жетістіктерімен байланысты еді. Олар басқа тайпалардың ішінде ең алғаш нөл сандық белгісін енгізді. Майя қалаларының орнынан астрономиялық обсерваториялар табылған. Абыздар планетаның Күнді айналып шығуын есептеп шығарды. Күннің және Айдың тұтылуын алдын ала болжай білді. Сәулет өнерінде де майялардың жетістіктері үлкен болды. Олар биік тұғырларға және жасанды төбелерге сарайлар мен текшелі пирамидатүрінде храмдар салды. Құрылыстарды бедер өрнекпен, құдайлардың мүсіндері және фрескалармен безендірді.

Ацтектер. Ацтектер Мексикадағы теңіз деңгейінен 2000 м биіктіктегі қыратта, тау шыңдарының етегінде, ауа райы жұмсақ және топырағы құнарлы, табиғаты сұлу алқапта орналасқан. XIV ғасырда солтүстіктен келген ацтектер үлкен көлдің ортасындағы аралдарға Теночтитлан қаласын салды. Аралдарды бөгеттермен жалғастырды. Қаланы түзу көшелер мен каналдар бөліп жатты, оларды жағалай храмдармен сарайлар бой көтерді. Алғашқы кезде ацтектерде жер жетіспеді. Сондықтан олар енсіз түбектерге көл түбінен шығарылған балдыр мен құнарлы қайыр топырақты бірге төгіп отырды. Жауынсыз кездерде егінді каналдан суарды. Бұл «көшпелі егістік» жылына бірнеше рет өнім берді. Ацтектер көрші тайпаларды жаулап алып, өзіне бағынышты етті. Олар бағынышты тайпалардан қыруар төлем және құлдар алып отырды. Тайпаларды бұрынғысынша жергілікті көсемдер билегенімен, басты қалаларды ацтек әкімдері мен алым жинаушылар басқарып түрды. Мемлекетті мұрагер билеуші басқарды. Шонжарлар лауазымды қызметтерге қойылып, атқарған қызметі үшін жалақы алды. Олар керектінің бәрін қарауындағы бағыныштыларынан алды. Соғыс кезінде саны 150 мың адамга дейін баратын қуатты әскер жасақтау мүмкіндігі болды. Ацтектер қолөнерде үлкен жетістіктерге жетті. Алтын мен күмістен нақышты әшекейлер соқты, зергерлер қымбат тастарды шебер қырлады, нәзік өрнек салу жұмыстарын орындады. Қолөнершілер өрнектелген ыдыстар жасады, мата тоқыды, матаның астына құс қауырсындарын салып кестеледі. Ол түрлі түсті болып құбылып тұрды.

Астанада қарапайым ацтектер мен шонжарларға арналған мектептер болды. Әдеттегі мектептерде егіншілікке, қолөнерге және соғыс ісіне үйретті. Шонжарлардың балаларына жазуды, тарих пен дінді, мәнерлеп оқуды, есептеуді, астрономияны, поэзияны, шешендік өнерін оқытты. Әнші-ақындар гимндер, дастандар, табиғат жөнінде өлеңдер шығарды. Астанада жыл сайын әнші-ақындардың айтысын өткізіп, үздіктеріне жүлде берілді.

Инктер. Оңтүстік Американың батысында инктер елі - Перу жатыр. Инктер көрші тайпаларды бағындырып, олардың еңбегін пайдаланды. Каналдар қазып, егін екті, аспалы көпірлер салды. Қоладан балта, орақ, пышақ,түйреуіш, ине, қоңыраушалар, найзаның ұшы сияқты заттарды құйып, алтын мен күмістен әшекей бұйымдар жасады. Инктерде 4 жылдық мектеп болған, онда бірінші жылы кечуа тілін үйретіп, екінші жылы дінге оқытып, үшінші және төртінші жылдары өмірге қажетті білім берген. Сөйтіп еуропалықтар келгенге дейін-ақ Америка халықтары өздерінің бай мәдениетін жасаған. Алайда еуропалықтардың басып алуы бұл елдердің табиғи дамуына кедергі жасады. Франсиско Писсаро 1475-1541 жылдар аралығында Инктер империясын жаулап алып Лима каласының негізін калады.

3.3 Христофор Колумбтың саяхаттары

Колумб 1436 жылы Генуя қаласына жақын жердегі тоқыма өнеркәсібінде істейтін Доминико Колумб отбасында туған. Колумбтың жас кезінде қайда оқығаны белгісіз, әйтеуір итальян, испан, португал және латын тілдерін жақсы білгендігі анық. Он төрт жасында Колумб теңіз қызметіне кетеді. Жасында Жерорта теңізінде, Еуропа жағалауларына саяхат жасаған сауда кемелерінде болып, теңіз жағдайларын жақсы біліп алады. Колумб Генуяда тұрғанда географиялық карта сызумен шұғылданады. Ол бұл мамандықты меңгеріп алған соң, інісі Бартоломей Колумбпен бірге Лиссабонға келеді. Португалияның Лиссабон қаласы теңіз шаруашылығының орталығы болды. Оған барлық жерден ғалымдар, теңізшілер, географтар жиналатын. Мұнда келгеннен кейін де ағайынды Колумбтар карта жасаумен айналысады және бірқатар теңізде жүзу жұмыстарына қатысады. Колумб Лиссабонда тұрған кезінде Феници Леониде Полестерелло дейтін теңізшінің қызымен танысып, соған үйленеді. Колумб үйленген соң Порто-Сонто аралына келіп, қайын атасының үйінде түрады. Мұнда ол атасынан қалған географиялық карталарды, теңіз жұмысы туралы жазбаларын тауып алып, сол материалды мұқият зерттейді. Міне, осы кезден бастап Колумб Батыс жолымен Үндістанды ашу мәселесіне кіріседі. XV ғасырда ежелгі ғалымдардың Жер шар формалы деген болжаулары теңіз саяхатшыларының назарын аударды. Кейбір ғалымдар батысқа қарай жүзу арқылы Жерді айналып өтіп, Үндістанға жетуге болады деген пікір айтты. Бұл жолды, Африканы айналып өтуге қарағанда, қысқа жол деп қате есептеді. Үндістанға батыс жолмен жетуге әрекет жасаған еуропалық тұңғыш теңіз саяхатшысы Христофор Колумб (1451-1506) болды. Біраз ізденістерінің нәтижесінде Христофор Колумб өзінің Үндістан мен Қытайға апаратын теңіз жолын іздеу сапарын Африканы айналып жүретін Шығыстан емес, әлі зерттелмеген, Атлант мұхитын басып өтетін батыстан бастау керек деп шешті. Ол Жердің шар іспетті екенін білетін-ді. Егер олай болған күнде, Батысты бетке алып жүзе берсе қайткен күнде Үндістаннан барып шығатынын топшылады. Оның бұл жоспары ол кезде «ақымақтың ісі» саналатын. Әлі ешкім сырын білмейтін мұхит арқылы кіп-кішкентай кемесымақпен жүзіп өтемін деу шынында көзсіз ерлік еді. Ұзақ жылға созылған айтыс, таба болу мен торығудан кейін, ақыры Колумб алтын мен жаңа жер байлығына құштар испан корольдерінің бетін өзіне бұрды.

Сонымен Колумб жол бастаушы «Санта Мария» және «Нинья», «Пинта» деп аталатын үш кемемен 1492 жылы тамызда Испания жағалауындағы Полос қаласынан сапарға шығады. Бұл ар аттанғанда ауа райы ашық болды. Пассат желі бір қалыпты соғып, кемелер батысқа қарай еркін сырғи жөнелді. Бұрын мұндай ашық теңізге шығып көрмеген теңізшілер алғашқыда үрейлене бастады. Кенет көкжиектен жасыл белдеу көрінгенде олар қатты қуанып қалады. Алайда ол жер емес, бетін балдыр басқан Сорогос теңізі болып шығады. Бұл Колумбтың Атлантикадан ашқан бірінші жаңалығы еді. Күн артынан күн жылжып өтіп жатады. Көкжиекке үласқан көк теңізден басқа көзге ілінер ештеме көрінбейді. Теңізшілердің ішінде торығу байқала бастайды. Дегенмен олар Колумбтың есебі бойынша осы кезде Үндістанға жетуге тиіс екендерінен мүлде бейхабар болатын. Алайда жуық маңда көрінетін жер жоқ еді. Колумб ғажайып ұстамдылық танытып, түнжыраған теңізшілердің көңілін көтеріп, оларға алтын мен дәмді тағам бергізеді. Ақыры одан да ештеме шықпай, теңізшілер мұны тыңдауын қойып, «Егер енді үш күннен кейін жер көрінбейтін болса, кеменің бетін кері бұрамыз» деген шарт қояды. Колумб амалсыз көнеді. Айтылған мерзім бітер күннің түнінде сағат екіде, кеме вахтасында тұрған теңізшінің «Жер! Жер көрінді!» деген айғайы естілді. Бұл бір шағын арал еді. Оны Колумб Сан-Сальвадор деп атады. Одан кейін бұлар Кариб теңізіндегі жұпар Куба, ғажайыпГаити аралы, тағы-тағы толып жатқан аралдарды басып өтті. Теңізшілер бұл өңірден алғаш рет жүгері, картоп, темекі сияқты Еуропада жоқ өсімдіктерді кездестірді. Бұларды қай жерде болмасын тобылғы өңді, сүлу келген бойшаң адамдар қарсы алды. Дегені қабыл болып тұрған, өзін Үндістандамын деп ұйғарған Колумбтың айтуынша, бұл арды саяхатшылар үндістер деп атап кетті. Колумб ешкім білмейтін жаңа құрлық емес, Үндістанға баратын батыс жолын таптым деп топшылайды. Ақыры үшінші, одан кейінгі төртінші сапарында - өмірінің соңғы жылдарында өзінің «бөтен бір дүние бөлігін» ашқандығы жайында ойлана бастайды.

Колумб Американы ашқаннан кейін испандықтар жаңа жерді жаулап ала бастайды, онда өз қоныстарын салып, жергілікті халқын құл етеді, қырып-жояды. Колумбтың өзі көп кешікпей король сарайында жүріп жазаға тартылады да, оның қалай өлгенін ешкім білмей қалады. Ал тарихтың әр нәрсені өз орнына қоятыны белгілі. Біз казір Колумб есімін құрмет тұтып, оны жаңа жер ашқан қаһарман теңізші деп білеміз.

Мұхиттың арғы жағындағы қазынасы мол, жаңа жерлер испандарды қызықтырды. Сол жерге барып орнығам деушілерге король 1497 жылдан бастап рұқсат берді. Бұл байлығы мол жерге көпестер, кедейленген дворяндар, үкіметке наразылар, айыптылар көшіп кетпекші болды. Король үш экспедиция ұйымдастырып, көп адам жіберді. Солардың ішінде Колумб ашқан жерді көруге Америго Веспуччи де аттанды.

3.4 Америго Веспуччидың саяхаттары

1501 жылы Португалия королінің келісімімен «жаңа жерге» екінші рет барды. Веспуччи Пинсон, одан кейін Кобрал ашқанБразилия жағалауын зерттеп қайтады. 1503 жылы Веспуччи үшінші рет «жаңа жерге» саяхатқа шығады. Ол енді Бразилия жағалауымен Үндістанға өтпек болады да, 20° оңтүстік ендікке дейін жүзіп барып Колумб ашқан, одан кейін көптеген испания саяхатшылары зерттеген «жаңа жер», «бұл Азия аралдарының тізбегі емес, осы күнге дейін белгісіз материк» деген дұрыс қорытындыға келеді.

1507 жылы космограф Мартин жер жүзін Еуропа, Азия, Африка материктеріне бөліп, жаңадан Америго ашкан жерді оның басқа материктерімен ұксастығына қарай «Америка деп атау керек» дейді. Ол кезде Американы «Тоты құстар жері» дейтін. Сөйтіп жаңа құрлықтың жартысы Америго Веспуччи есімімен аталып кетті. Ол материкті негізінде түңғыш ашқан атақты Христофор Колумб еді, бірақ ол өмірінің ақырына дейін жаңа материк ашқанын білмеді. Ол жердің жаңа материк екендігін дәлелдеген Америго Веспуччи болды. Осыдан кейін еуропалыктар Американың жаңа материк екеніне сенді. Енді отаршылар Америка байлығын иемденуге жанталасып, жергілікті халықты қырғынға ұшыратты, бірсыпырасын Еуропаға апарып құлдыққа сатты. Аралдардың кейбір байырғы халықтарын еуропалықтар осы ретпен құртып жіберді. Бүдан кейін еуропалықтар Мексиканы, Перуды, Оңтүстік және Солтүстік Американың басқа жерлерін өздеріне қаратып, бейбіт халықтарын тонап, олардың ғасырлар бойы қалыптасқан мәдениетін, салт-сана, әдет-ғұрпын аяққа басты. Сөйтіп Колумб, Васко да Гама, тағы басқалардың белгісіз жерлерді ашуы география ғылымы үшін үлкен жаңалық болса, ал еуропалықтардың одан кейінгі саяхаты басып-жаншуды, отарлау саясатын көздеді.

Колумб батыс теңіз жолымен Үндістан, Қытай, Жапон аралдарын ашамын деп барып, жаңа жерді - Американы ашып жүргенде, Васко да Гама Африканы айнала жүзіп, Үндістанды ашты, содан бастап Португалияның Азияны отарлауы басталды.

3.5 Васко да Гаманың саяхаттары

Васко да Гаманың нақты қай жылы туғаны белгісіз, дегенмен кейбір деректерге қарағанда, 1469 жылы туған деп шамалайды. Ол жасында Португалияның Испанияға карсы соғысында ерлік көрсеткен, бірнеше рет Гвинея жағалауын айнала жүзіп шыққан. 1492 жылы Васко да Гама II Жуан корольдің тапсырмасын орын- дап, оның Францияда қалған алтын тиеген кемесін Португалияға алып келеді, содан оның аты әйгілі болады. 1497 жылы 8 маусымда Васко да Гаманың төрт кемелі экспедициясы Лиссабон портынан шығады. Кемелерді ол мұқият қарап, оған керекті адамды өзі таңдап алады да, әрбір кемеге тәжірибелі адамдарды капитан етіп тағайындайды. Бір апта жүзген Васко да Гама эскадрасы Канар аралдарынакеледі. Содан кейінгі сапары сәтті болып, 4 қарашада Африка жағалауына жетіп, зәкір тастайды. Бұл жерді адмирал «Әулие Елена» қойнауы деп атайды. Мұнда саяхатшылар сегіз күн аялдап, айналаға географиялық зерттеулер жүргізеді. Адмирал өз күнделігінде «Африка жағалауындағы тұрғындар құлаққа тағатын мыстан басқаны бағаламайды және өздері шетінен батыл келеді» деп жазады.

Бұдан әрі жүзіп, өздерімен бірге келе жатқан Бартоломеудің жол көрсетуімен Африка материгінің оңтүстік нүктесі «Қайырлы Үміт» мүйісін айналып өтіп, Васко да Гама белгісіз теңізбен жүзе береді. Эскадрада ауыз су азайып, екі кемені жөндеу қажет болып, енді бұл ар беймәлім бір жағаға зәкір тастайды. Бұл жердің халқы кафирлер деп аталады екен, олар саяхатшыларды жылы шыраймен қарсы алады. Сондықтан бұл жерді Васко да Гама «жақсы адамдар жері» деп атай- ды. 1498 жылы 23 қаңтарда эскадра Замбези өзені сағасына жетіп, мұнда бір ай бөгеледі. Үнді мұхитынан жүзіп өтуге дайындық жасайды.

Кемелерін бүтіндейді, ауырып өлген матростарды жерлейді. Васко да Гама Үндістаннан Португалияға келген соң, король оны Үндістанды жаулап алуға 20 соғыс кемесін беріп аттандырды. 1502 жылы 10 ақпанда Лиссабоннан шыққан бұл әскери экспедиция күзге қарай Каликутке жетеді. Каликут раджасы мұндай жауға қарсылық көрсетпей, олардың айтқанын істеп, сауда жасауға келісім береді. Васко да Гама төрт сағат ішінде қаламаған бағынсын деп раджаға елші жібереді. Ол бұған жауап қайтармайды, өйткені ол бейбіт жатқан елге сауда жасау үшін келген еуропалықтар соғыс ашады деп ойламағанды. Айтулы төрт сағат өткен соң Васко да Гама оның айлақтарындағы бүкіл бейбіт тұрған кемелерді басып алып, бейбіт қалаға зеңбіріктен оқ жаудырады, ғасырлар бойы тұрған сәулетті күмбезді үйлердің күлін көкке үшырып, еркін елді қырғынға ұшыратады. Мұндай озбырлық, еркін елді қанға бояу бөгде елді отаршылардың ежелгі әдеті болатын. Васко да Гама бұдан әрі Цейлон, Суматра, Ява аралдарына дейін барып бейбіт елді қырғынға ұшыратты. Мұны көрген қытай халқы өзіне қарайтын бұл аралдардан португал басқыншыларын қуып шығады. Португалияның географиялық зерттеулері Васко да Гаманың осы екінші экспедициясымен аяқталды. Енді олар біржола отарлау саясатына көшті.1519-1522 жылдары Азияға батыс жолмен жету мақсатымен Испания ірі теңіз саяхатын ұйымдастырды. Экспедицияны ер жүрек, тәжірибелі теңізші, қайтпас жігерлі адам Фер- нан Магеллан басқарды. Бес кемеден құралған экспедиция Оңтүстік Америка жағалауына жетіп, материк пен Отты жер аралы арасындағы бұғаз (қазіргі Магеллан бұғазы) арқылы Оңтүстік Американы айналып өтеді. Одан әрі Тынық мұхитты кесіп өтіп, Филиппин аралдарына жетеді. Осында жергілікті тұрғындармен қақтығыс кезінде Магеллан қаза табады. Оның серіктері Тынық мұхитпен жүзіп, Оңтүстік Африканы айналып, Испанияға жалғыз ғана кемемен қайтып оралады. Осы дүние жүзін айналып өткен түңғыш саяхат Жердің шар тәрізді екенін, дүниежүзілік мұхиттың біртүтастығын және жер бетінің басым бөлігін су басып жатқанын біржолата дәлелдеді.

3.6 Географиялық ашудың нәтижелері

Географиялық ашулар сауданың бұрын болып көрмеген дәрежеде ұлғаюына себепкер болды. Жеке материктер арасында байланыс орнап, дүниежүзілік сауда өріс алды. Отар елдерден еуропалықтар көптеген өнеркәсіп тауарын, қару-жарак, мата және басқа да бұйымдар алып Тұрды. Еуропаға енді Америкадан темекі мен какао, Азиядан шай мен кофе әкеле бастады. Отарлардан Еуропаға көптеген алтын мен күміс әкелінді. Осы бағалы заттардың көбі Испания мен Португалия корольдері мен феодалдарына тиді. Бірақ бұл елдер мешеу болатын, олардың өз өнеркәсібі жоқтың қасы еді. Сондықтан алтын феодалдардың басқа елдерден сатып алған бұйымдарының төлеміне жұмсалып жатты. Ұлы географиялық ашулар отарлардан тоналып алынған бағалы заттар көпестердің, банкирлердің, аса дамыған Еуропа елдерінің ірі кәсіпорын иелерінің қалталарына түсті. Географиялық ашулар және отарлық басқыншылық Еуропада тауар өндіруді жеделдетуге біршама ықпал етті. Алайда Американың, Азия мен Африканың халықтары үшін бұл отарлық езгіге түсудің бастамасы еді.

4 ЖАҢА ЗАМАН

4.1 Жаңа заманғы дүние жүзілік саяси карта

Ұлы географиялық ашулар кезеңіне қарағанда, XVII ғасырда жер шарының географиялық зеріттеулері мүлде өзгеше болды.Ұлы географиялық ашылулар кезінде мұхиттар мен теңіздер, материктер мен көптеген аралдар анықталды. Бірақ бұлар әлі түбегейлі зеріттелмеген еді. Сондықтан XVII ғасырлардың негізгі географиялық ізденістері бұрынғы ашылған құрлықты,теңіздерді толық білуге бағытталды. Сонымен қатар бұл ғасырдың өзінде де географиялық зеріттеулердің ғылыми тәсілдері әлі айқын емес еді, тек қана XVIII ғасырларда анықталып, қолданыла бастады.Саяхатшылар мен ғалымдар географиялық зеріттеулерге айтарлықтай ықпал етті.

XVII және XVIII ғасырларда Солтүстік Американы француздар зерттеді. Солтүстігінде Гудзон шығанағынан бастап, Оңтүстігіндегі Мексика шығанағымен бастап ұзап кете барады.Ағылшындар Атлант жағалауынан енді құрлыққа ішкерілеи ене бастады.Олар француз отары Миссисипи сағасына орнығып, Солтүстік Американы зерттеді,сонымен қатар Гудзон шығанағынан бастап,Солтүстік Мұзды мұхитының мұз тауларын эерттеді.Испандар Мексикадан Кольифорнияға дейін барып,бұл жерлерді картаға түсірді.Демек бұл ғасырларда – ұлы географиялық ашулар кезінде – жалпы белгілі болған Америка материгін Европалықтар бөліп – бөліп алып картаға түсірді,ол жерлердің табиғат байлықтарын отарлау саясатына байланысты зерттелді.Содан кейін XVII ғасырда Америка материгінің әр жерінен Жаңа Франция, Жаңа Шотландия; Жаңа Гвенея, Жаңа Испаия, тағыда басқа көптеген жаңа селолар мен қалалар пайда болды.

Египет,Ніл бойы адам баласының ертеден қалыптасып, мәдениеті гүлденіп,эканомикасы өркендеген өңір.Бұл өңірдің географиялық бейнесі ерте заманда- ақ белгілі болған.XII ғ Арап геогрофы Идриси мен Социлия каролі Рожер II бүкіл Африканы сипаттап жүзді. Ибн- Батута Африканы зерттеп, Идрисидың жазғандарын мақұлдады. Марко Поло «Африка барлық сумен қоршалған, Сузц мойнағы арқылы Азиямен жағаласып жатыр »деген дүрыс пікір айтты.Ол Мадагаскар аралы тұңғыш ашушы ,Васко да Гамма сайахатынан кейін португалдар Африканы айнала жүзіп, Абиссинаға барды, сол жердегі халықтармен қарым – қатынас жасады. XVII ғ Фрвнсуздар Канаданы отарлап, одан Испандарды қуып шығып .Солтүстік Африкаға орнықты. Француздар 1637 ж Сенегал өзені сағасын зеріттеді. Африканы зеріттеуде Андре Баро еңдегі айта қалғандай нәтижелі болды. Француздар Африканың Оңтүстік – Шығысына қарай өз отарын кеңейте отырып , XVII ғ –ақ Мадагаскарды биледі.

Европалықтар XVII ғ Үнді Қытайға,Тибетке аттанды.Гималаидан тұңғыш рет асқан Еврапа адамы осы болатын. Ол Қытаи жеріне християн дінін таратты.Ол сияқты және басқа Европа миллионерлері өздері болған жерлердің ауа райын, жер бедерін, халқын, жол қатынастары жайлы материялдар жинады. Қытаи көпке дейін шетел зеріттеушілерін өз жеріне жібермеді. Тек XVII ғ II жартысынан бастап саяхатшылар, геогрофтар, діншілер, Қытаи жеріне еніп,тарихын зеріттеи бастады.

Бүкіл щығысында – Ява, Суматрия, Үлесес, Моллука, аралдарын Партугалдар биледі. XVII ғ Голлондиялылықтар Магилан дұғазы арқылы Үндістанға өтпек болды. Әсіресе, М.Маркс экспедициясының еңбегі елеулі.Оның кейбір теңізшілері Африка жағалауы мен жүзіп,одан батысқа қарай Оңтүстік Американы аиналып, Тынық мұхитқа шықты. Галландиялық бұдан кеиінгі елеулі экслеримент болды. Ол XVII ғ атақты теңізші. 1639 ж Тасман Голандия жағалауынан шығып, Филиппин аралдары арқылы Жапонияға барып қайтты.Бұдан кеиін Галландия үкіметі оны Үнді мұхитын, Австралия жерін, зерттеитін экспедицияны басқаруға тағаиындады. Ол Үнді мұхитының Оңтүстігін мұхият зеріттеп, белгісіз аралдарды ашып , 42 ,10 Оңтүстік ендікке дейін барды. Жаңа Зелландияны айнала жүзіп, оны оңтүстік құрлықтың жалғасы деп айта алды.Оның ашқан белгісіз аралдарын және Жаңа Зилландияның штурмен Франс Вискер географиялық картаға түсіріп отырды. Тасман 1644 ж өзі ашқан аралды мұқият зеріттеді. Оны Тасмания аралы деп атады. Атақты теңізші зерттеу жұмыстары кезінде1659 жылы 57жасында қайтыс болды. Оның Үнді мұхитын,Австралия материгін,Тасман аралын,тағы басқа аралдарды зерттеп ашуы,география ғылымы тарихында үлкен жаңалық болды.Кейіннен оның бұл өңірді зерттеуін белгілі ағылшын саяахатшы-теңізшісі Кук жалғастырды.

Жаңа замандағы дүние-жүзілік саяси картасын зерттеуге көптеген саяхатшылар қатысты.

Уильям Дампир-1652 жылы Англяда туған.Ол жер шарын кемемен үш рет айналып шықты.Оны замандастары(теңіз каролы) дейтін.Дампир географиялық зертеуінде көптеген ашулар жасаған теңізші. Ол жасынан сауда кемесінде болып,Ньюфауленд аралына,Ост-Индияға барып жүреді,кейіннен әскери портта қызмет істеген. Ямайка аралында ол пираттармен достасып,Испания кемелерін тонауға қатысты.Гэррие,Саукинс жане Шейстер басқарған пираттардың қатарында Демпир да бар еді. Бұлар 1680 жылы Санта-Мария қаласын тонайды,Панама кемелеріне шабуыл жасайды. Енді Дампир,Англяаның Тынық мұхитқа шығуына әзірленіп жатқан кемесінде қызмет істейді. Бұл экспедиция Англия жағалауына шығып, БатысАфрика,Онтүстік Америка суларында жүзеді.Ол Үнді мұхитына бірнеше аралдар ташып, оның географиялық жағдайын, табиғат жағдайын, халқын зеріттеді. Жер шарын айналып шығып, 1691 ж Лондонға келді. 1697 ж «Жер шарын айналып шыққаннан кеиін жаңа саяхат » деген кітап жазды.Генри Гудзон ағылшындар Кабат, Девнс экседицияларының нәтижесіне қарап, Солтүстік – батыс келе жолын іздеуді тоқтатады. Бұл жолды ашып, онымен Испания, Партугалия, отарларына соқпай – ақ Қытайға, Үндістанға, Жапонияға,баруды ойлады. Енді Солтүстік – батыс кеме жолын іздеп табуға теңізші Гудзон кірісті. Ол алдымен « Масква сауда кампаниясымен » келісім жасап, 1607ж 1- майда Англя жағалауынан шығады да, 13- июньде Греландияның оңтүстік жағалауында 70 С Солтүстік ендікте болады, кеиіннен 80-23 С қа дейін болады.Американың Солтүстік жағалауын өте - өте ауыр жағдаида зеріттейді. Оның ашқан жері кеиіннен Гудзон бұғазы, Гудзон шығанағы деп аталды.

Екінші рет жүзуінде ол Шпицберген аралына келіп, одан әрі Азияға өте алмай Англия жағалауына қайта оралды. Енді ағылшын көпестері Гудзонға қаражат бермеді, оның Солтүстік – батыс жолын ашам деген сөзіне сенбеді.

Бұдан кеиін Гудзон Голландияның сауда кемесіне қызметке орналасты. Галландия арнайы экспедиция ұйымдастырып, Гудзонға солтүстік – батыс, немесе солтүстік – шығыс жолымен Жапонияға, Үндістанға, Қытайға барып қайтуды жүктеді. 1609 ж Голландиядан шыққан Гудзон кемесі Шпицберген, Жаңа жер аралдарында болып, ол жерді зеріттеді. Одан әрі солтүстігінен құрлықты жағалаи жүзіп, Қытаиға бармақ болды. Бірақ ол кезде, кеиін Беринг ашқан, Азия мен Америка арасындағы бұғаз дүние жүзілік география ғылымына әлі белгісіз болатын. Оны суық Кар теңізі шығысқа өткізбеді. Гудзон Солтүстік Америка жағалауына 40-13 қа дейін жүзіп барады.Ол жаңа Амстердам қаласының іргесін қалады. Бұл қала кейіннен Нью - Иорк деп аталды. Ал кеиінірек Греландия, Солтүстік Амаоика жағалауын мұхият эерттеп картаға түсірді. Сөйтіп жүргенде әуелде Гудзонға қарсы болған мотростар оны баласымен, жақын жолдастарымен ашық теңізде тастап кетті. Содан 1612 ж ағылшын көпестері Солтүстік – батыс кеме жолын ашу үшін экспедиция ұиымдастырып, Гудзонды іздеді. Гудзонды таба алмады. Ағылшындар тағы да экспидиция жіберді. Бірақ экспедиция Солтүстік – батыс кеме жолын анықтаи алмады,тек солттүстік жағалауды зерттеп қайтты. Олар 70,75,40 С Солтүстік ендікке дейін барады.

XVIII ғ ортасында мұхиттар мен теңіздерде Англия мен Франция бақастығы күшеие түсті. Бұл екі ел бірінен кеиін бірі оңтүстік материкті ашуға экспедициялар жіберді.

Джеимс Кук – XVIII ғ ағылшынның атақты теңізшісі. Ол Австралия жағалауын, Үнді мұхитын зерттеп, көптеген аралдар ашты. Кук 1728 ж Иоркимер ауданында туған. 17- жасында Кук балық аулаитын кемеде шәкірт болып қызмет істеиді, кеме иесімен келісе алмай, одан шығып , тас көмір таситын ағылшын кемесіне тағы да қызметке кірлі. Екі жылдан кейін кеме иесі оны басқа көмір таситын кемеге ауыстырады. Ол енді белгілі көмірші атанды. Кукке Голландиядан, Норвегиядан шәкәрттер келіп, одан білім алатын болған. Кук өзінің тереңдігін өлшеп, кеме жүзуге болатындығын дәлелдеиді. Осы соғыста ағылшындар жеңіп шығады да Кук кемесі 1759 – 1760 ж жағада тұрады.

Бұл кезде Кук геометрия, астрономия ғылымдарын үйренеді. 1762 ж Кукты Ньюфауленд аралының оңтүстік – шығысын зерттеуге жіберілді. Ол бұл жұмысты ойдағыдаи орындап шығады. Сөйтіп 1764 ж Ньюфаундленд бас гидрогрофы болып, мұнда 1767 ж деиін жұмыс істеиді.

1768 ж Британия империясы оның оңтүстік материкті зеріттеуге экспедиция ұйымдастырды. Осындай қиын жағдайда, 1768 ж январьда Кук тынық мұхитқа шығып, оны зерттей бастады. Экспедициясында – геоероф, гидрогроф, астроном, тағы басқа ғылымдар болды. Кук Жаңа Зелландия,Австралия жағалауларын,коптеген аралдарды ғылыми түрғыдан жан-жақты зерттеп,ашқандарын картаға түсірді. Оның кемесі 1771 жылы 12 июньде Англия жағалауына келіп тоқтады.

1772 жылы Кук жер шарын екінші рет айналып шықты. Ал 1773 жылы 17-қантарда тұңғыш рет 39-35 шығыс боилықтағы

Онтүстік поляр шеңберінен өтті.Онтүстік жарты шар суын зерттеп 58-60 онтүстік ендік бойынмен 97-147 шығыс бойлыққа жетті,содан кейін Жаңа Зелландияаға келді.

Орыстардың Азияаны Зерттеуі. Орыстар өзімен іргелес жатқан жер шарының ең үлкен материгі Азияаны,онда тұратын халықтармен қарым-қатынас,сауда жасауды ертеден-ақ ойластырды.Бірақ көпке дейін Азияаның географиялық жағдайын,халқын жақсы білмеді. Бұған алғашқы жол ашқандар-діншілер,елшілер,кейінірек саяахатшылар,геогрофтар болды.

XVII ғасырда байлығымен,ертеден дамыған мәдинетімен аты шыққан,даңқы жер жарған Үндістанға орыстар басқа елдерден бұрын жетпекші еді,бірақ оған баратын жол белгісіз-ді.Рас Афанасий Никитин Үндістанға Васко да Гомадан 25 ж бұрын құрлық арқылы барып келген. 1754 ж Үндістанға тұңғыш рет орыс елшісін жіберді. Солтүстік Үндістан мен Орталық Үндістанды аралап, Россияға географиялық материалдар әкелді. Орыстардың Жапониямен де қарым – қатынасы XVIII ғ басталды. Орыс теңізшілері Курил аралдарын ашып, оған қоныстанды. 1745 ж «Россия империясының географиялық картасы» жасалып, онда Жапонияның 40 – аралы көрсетілмеген, аралдарға ат қоимаған.

Қорыта келіп географиялық ашылымдарда көптеген геогрофтар өз картасын сызды. Мысалы: - Уильям Дампир 1652 жылы Англияда туған. Ол жер шарын кемемен үш рет аиналып шықты. Ол жастаиынан суда кемесінде болып, Ньюфаунленд аралына, Ост – Индияға барып жүреді,кейіннен әскери портта қызмет істеген. Ол Үнді мұхитынан бірнеше аралдар ашып,олардын географиялық жағдайын, табиғатын, халқын зерттейді. Жер шарын айналып шығып, 1961жылы Лондонға келді. 1697жылы "Жер шарын айналып шығып, жаңа саяхат"деген кітап жазды.

Жаңа замандағы дүние жүзілік саяси картасын зерттеген геогрофымыз Генри Гудзон.1609жылы Голландиядан шыққан Гудзон кемесі Шпиц берген, Жаңа жер аралдарында болып,ол жерді зерттеді. Бірақ ол кезде, кейін Беринг ашқан, Азия мен Америка арасындағы бұғаз жаңа замандағы дүние жүзілік география ғылымында әлі белгісіз болатын.

Джеимс Кук – XVIII ғасырдағы ағылшынның атақты теңізшісі.Ол Австаралия жағалауын,Үнді мұхитын зерттеп,көптеген аралдар ашты. 1772жылы Кук жер шарын кемемен айналып шығуға екінші рет аттанды. Оңт.жрты шар шеңберін зерттеп 58-60ºоңт.ендік бойымен 67-147ºшығыс бойлыққа жетті.

Орыстардың Азияны зерттеуі. Россия Азияның іргелі елдерінің бірі Қытаймен құрлық арқылы ежелден байланыста еді. Кейіннен жер шарын орыстардан тұңғыш рет кемемен айналып шыққан адмирал Крузенштерн мен капитал Лисянский Куриль аралдарын толық зерттеді. Бұлардан кейін Жапония аралдарын теңізші Головнин мұқият зерттеді.Сөйтіп, орыстардың таяу Шығыс,Орта Азия, Қазақстанмен Саяси-экономикалық байланысы әр жақты дамып, Шығыс ғылымы тұрғыдан зерттеле берді.

4.2 Бірінші дүние жүзілік соғыспен екінші дүние жүзілік соғыс арасындағы дүние жүзілік картасы

Бірінші дүние жүзілік соғыс. Капиталистік елдегі, эканомикалық дамуың секірмелігі, Монголия, қаржы капиталының үстемдігінің күшеюі, капитал шығару, рынок күресі, ірі капиталистік елдердің территорияларды түпкілікті бөліп алуы сияқты істер олардың арасындағы келіспеушілікдерді тудырып түбінде осы үлкен соғысқа себеп болды. Нағыз толық мағнасындағы дербес мемлекеттер қатарына Англия, Германия ж\е АҚШ жатты. Франция, ресеи, Япония, «бірінші класты бірақ әлі де шын мәнінде емес»- екінші топқа жатты, 3-топқа Австро-Венгрия жатты. Ал бұл соғысты тудыратын қаишылық ағылшын гермон қаишылығы ол қаишылық отар иемдену туралы қаишылық. Англияда отар өте көп, Германияда жоқ. Себебі Германия отар алғысы келді, Англия оны өз есебінен бергісі келмейді. Міне, осы қайшылық осы уақытқа дейін оқылған дәрістерде айтылып кеткендей екі үлкен соғыстары.

Үштік одақ пен Антанта одақтарын дүниеге келтірді. Ал енді бірінші дүниежүзілік соғысқа қатысушы ірі мемлекеттердің әрқайсының мүделері қандай болды? Герман Империолистері жаулап алу бағдарламасында толы жеріне немістердің колонистерін қоныстандыруды жоспарлады. Өндірісті Фильгияны аннекцисялау, Конго Французлдың темір рудасына бай Лонгви және Фрис бассеиіндерін аннекциялау Француз колониялараын басып алу, Англияның теңіздегі үстемдігін тартып алу, Англияны дүниежүзілік рынок әлсіресу тағы басқаны армандады, жоспарды. Яғни «Ұлы Германияға» он жылдадр боиына сырттан еркімніңкедернгісін болдырмауды жүзеге асырмақ болды.

Австро-Венгрия болса Сербияны аннекциялауды, Волқанда Австро-Венгер үстемдігін орнатуды, ресейден Полъяк, Подолия, Волынды алуды көздеді. Австро-Венгрияның бұл бағдарламасын Германия қолдады. Себебі Германия Австриямен капитал жөнінен баиланыстары болып отырған жағдаида Германия Валкон елдеріне капиталын еркін шығаруға мүмкіндік алатын еді. Патгиалық Ресейдің империалистері, полицгектері, ірі буржуазиясын біріншіден соғыстың мақсаты етіп, Германияның ұлылығын жоюды. Ресейге қосып алуды, константинопльл мен бұғаздарды алуды оилады.

Ағылшын буржуазиясы өтте күшті қарқынмен дамып келе жатқан Германияның эканомикалық қаржыландыру күші әлсіретуді, Германияның әскери, саубда флотыон жоюды, Месопотомия мен Аравия жарты аралын оның мұнай көздерімен қоса алуды, Сондай-ақ колонияларын тартып алуды арман етті.

Францияның империя де жоғарылар сияқты Германияның әскери экономикалық күшін талқандауды мақсат етті. Ол 1811ж тартып алынған Эльзос, Лоторияны қайтарып алуды ойластырып алып, Сар облысын қосып алуды, Сирияны алуды,Палестинаны тағы басқа араб территориясын, Германия колонияларын тартып алуды көздеді.

1916-жылдың аяғындағы кезеңдерде соғысқа барлық дамыған капиталистік елдер түгелге дерлік қатысты. Бұл уақытқа дейін барлық майданда Бомин солдат соғысты. Ал қалған еңбекке жарамды адамдардың бәрі түгел. Соғыс мүдесін жұмсады соғыс адамғада өндіріске ден мемлектке де адам айтқасыз көп змян шектірді.

Жоғарда айтқандай бір елдер соғыста байыды. Ол елдерге Япония мен АҚШ-ты жатқызамыз. Япония болса соғыс барысындағы жағдаиларды паидаланып қытайда өз ықпалын қамтамасыз етті. Қытайдың жақсы-жақсы материальдық стратегиялық маңызы бар аралдар мен портын алды. Сондай-ақ соғысушы елдерге қару-жарақ шығару арқылыда байыды. 1914ж дейін капитал иесі банк иесі болып келген Англия, Франция сияқты елдер енді өзінің капиталының көп бөлігінен соғыс салдарынан аиырлып Қалды. Бұрын осы капиталистік елдерге эканомикалық жағынан қарыздар болып келген АҚШ-капиталистік дүниенің финаныстық орталығына оиналды. Халықтың кедейіну мен қатар ірі монополияларды эканомикалық саяси күші өсе түсті, адам аққысыз дәрежеде өсті. Соғыс кезінде бұрынғы «еркін рыноктың» өріс торлап, енді тек соғыс жабдығын шығаруда соғысқа, қазынаға ғана жұмыс жасады. Соғысушы капиталистік мемлекеттер енді тек тапсырыс берушіге айналды. Бұл мемлекеттік тапсырыстары Монополистердің баю Құрамына аиналды. Бүкіл мемлекеттік аппаратты Монополия өзіне бағындыра бастады. Соғысқа мұхтаж заттармен, мұнаимен, азықтүлікпен қамтамасыз ету мақсатында капиталистік елдер үкіметі қатаң бақылау жүиесін енгізді. Осылаиша 1914-1918 ж-ы соғыс аралығында Моноплистік капитализм соғыстық мемлекеттік Монополистік капитализмге аиналады. Бұл деген сөз барлық өндірісте керекті заттардың бәрін мемлекет Монополистерінің қолында болды. Әскери тапсырыс мемлекеттік бюджеттен төленеджі. Сондаи-ақ Соғысушы елдерде нанға, қантқа етке, киімге, көмірге, тағы басқа тұтынушыларға керекті заттарға «карточка» жүиесі енгізілді. Ал оның мөлшері соғыстың бұрынғыдан 2.3.азаитылды Соғыстың әкелген ауырлығынан ауызбен аитып жеткізу оңай емес Соғыс қару жарақтардн шығаруды көбеиту үшін арзан еңбек күш- әиелдер мен жеткншектердің паидалану кең етек алды. Жұмыс күнін ұзартып, стачкалар жасауға тыиым салды Еңбекті қорғау заңы дегендер жұмысын тоқтатты. Шахталар, зауыттар темір жолдар милитаризациялданды. Яғни соғыс жағдаиына көшіру жұмыс істеуге еңбекшілерді Мобилизациялап отырады Олардың бір өндіріс орнынан көшуге Құқықсыз болды Кеи елдерде 16-60арасындағы еркектердің жалпы еңбек міндеткерлік енгізілді.

1918ж 4-ші қарашада депутат әруберг әскери попфранццуз маргиалы фоштың. Дүниежүзілік сағыс Қантөгіс соғыс болды Соғыстарға қатысқандар саны 70-млн адамға жетті 10-млн адамнан өлі аирылды 20-млн адам жаралы болды. міне соғыс Қортындысы осындаи мындаған қала мен ауыл жер мен жексен етілді. Темір жол, фабрика, зауыты істен шықты. Соғыстың шығыны 170-млрд алтын ақша, ал жалпы шығыны -600 млрджеткен. Екінші дүниежүзілік соғыстың ондан бұрынғы соғыстардан түбегеилі айырмашылығы сол -ол біреулер үшін жер шарындағы түрлі аумақтар.

Мен ресустарға бақылау арналып билік жүргізу жолындағы күрес болса екінші біреулер үшін әйтеуір өмір сүру құқығын сақтап қалу жолыындағы жанталасқан әрекетке аиналды Өиткені, Бұл «екіші біреулер» өзіміз осы соғыста жеңіпаз боламыз деп дәмеленгендердің пікірінше, толық құртып жіберуге әбден лаиықты деп саналды немесе қадір қасиетті кем, өмір сүриесе де болатын адамдар санатына жатқызлады.

Америка тарихшысы Герхард Вайнбергтің «Дүниеге кезкелген қару» екінші дүние жүзілік соғыстың ауқымы тарихы» деген еңбегінде осындаи паиымдау жасалған Бұған дейін жақсы мәлем зерттеулер мен жаңадан табылған құжаттар негізінде жазылған бұл еңбекте кешегі ұланг асыр соғыс әректтеінің барлық жатырлары кеңінен қамтып, соғысқа қатысушы негізгіжақтардың стротегиясына терең талдау жасады. Сондай-ақ дипломатиялық маидандағы жұмсалған күш-жүүсерлер де зертелгендіктен бұл еңбек өзінің құндылығымен ерекшеленеді.Кітаптың «Басып кіру» деген туралында автор бұлаи деп атап көрсетеді «1914ж 22-ші маусымда Германия мен оның одақтастары Кеңес одоғына тұтқиылдан баса-көктеп кіріп барған кезде соғыстың сипаты өзінің бірнеше парометрі боиынша өзгеріп сала берді. Оның бірөзгерсіналғашқыда жұртың бәрі бірдей баиқай алған жоқ Бірақ Милінше аиқын бір нәрсе бар еді-топ осы кезден басып соғыс аиыпталғанға деиін Европадағы шаиқастардың басым көпшілігі шығыс маидандаөтіп жатты Бұл маиданды жер шарының бүкіл басқа учаскелерін қоса алғандағындан әлде қаида артық шаиқас болды және қаза тапқандардың саны тіпті кө еді Мұның өзі үштүрлі факторға баиланысты болды. Ол факторлар .. бір -бірінен қарама –қарсы тұрған күштер ауқымының молдығы, екі жақты бейбіт қарым-қатнас жасауға қаитып оралуына Мейлінше жоққа шығаратын шаиқастарының өзіндік ерекшелігі табиғаты ж\е Германияға қарсы тұрғын күштердің берік тұтасын, ақыр аяғында жеңіскен жету қабілетін қақпаи білді Қызыл Армияның 1944ж қысқы шабулдағы табыстардың қамтамасыз еткен факторларға талдау жасай келіп тарихшы былаи деп жазады «Кеңес одағының жауға қарсы ірі-ірі шабылулар жасауға бірқатар себептерге баиланысты болды Оның ең бастысы, әрине барлық қиындықтар мен шығындарға қарамастан маидан лебінберрік ұстап тұруға мүмкіндік таба білу еді

Екіншіден, фашистердің қщл астында уақытша қалған аимақтарда кеңс мемлекетінің нақты , болылығы, мейлінше күшті болмаса да, сөз жоқ едәуір дәрежеде тиымды жүзеге асырды . Мұның өзібірінші дүниежүзілік соғыстың барысында патша үкметі, одан соң уақытша үкімет қолданылға іс-әрекеттермен салыстырғандағы аиырмашылық аспан мен жердей болды деген сөз еді. Ал, немістер сол баяғы соғыстың кезіндегі жағдай кеткен күнде де қаиталанатынын деген дәлелмен өздеріне-өздері сенімді болды. Үшіншіден, кеңес одағы отызыншы жылдары оралды, Орта Азия мен сібірді орасан зор Маиерде Индустрияландыра білді. Олжақта салынған кәсіпорында, Маидандағы шығындардың ж\е батыстағы өнеркәсіп қуаттарынан аирылған мүмкіндіктердің ешқашанда толық қаитара алмағанымен елді өнеркәсіп өндірсін жалғатыра түсу үшінелеулі база құрауды қамтамасыз етті ол ол ма, КСРО-ны еуропалық бөлігінде тұтап өнеркәсіп аударады әліде жұмыс іспек жаттыр. Мыс: Гор.Зкии мен сталингратта, тіпті өнеркәсіптік мүмкіндоіктерін қарап – бірлінеуден немесе жау қолында қалып қоюдан аман сақтауға мүмкіндік берді фашистер өздері уақытша басып алған аудандарды зауыттарды қаита іске қосып, КСРО-ның өзіне қарсы қолданды мүмкіндік аирылып қалды. Сондықтанда кеңес одағының өз қолында қалған өндіріс қуаттары қару-жарақ ж\е басқа қажетті өнім түрлерін шығару жағынан фашистердің оилағаннан әлде қаида қаблетті болып шықты.

«Кеңестік әскери күш –қуатты аман сақталып, қаита өрлеуіне ықпал еткен және бір қосымша фактор болды. Автор бұл жерде жапонияның. Фолистер талап еткендей Кеңес одағын емес, қаита Ұлыбританияға, Голондияға ж\е АҚШ-на қарсы шабуылға шықанын аитады.

4.3 Екінші дүниежүзілік соғыстың саяси картаға тигізген әсері.

Екінші дүниежүзілік соғыстың одан бұрынғы соғыстардан түбегейлі айырмашылығы сол-ол біреулер үшін жер шарындағы түрлі аумақтар мен ресурстарға бақылау орнатып, билік жүргізу жолындағы күрес болса, екінші біреулер үшін әйтеуір өмір сүру құқығын сақтап қалу жолындағы (күрес болса, екінші) жанталасқан әрекетке айналды. Өйткені, бұл “екінші біреулер”, өзіміз осы соғыста жеңімпаз боламыз деп дәмеленгендердің пікірінше, толық құртып жіберуге әбден лайықты деп саналады немесе қадр-қасиеті кем, өмір сүрмесе де болатын адамдар санатына жатқызылады.

Америка тарихшысы Герхарда Вайнбергтің “Дүниеге келген қару: екінші дүние жүжүзілік соғыстың ауқымдығы тарихы” деген еңбегінде осындай осындай пайымдау жасалған. Бұған дейін жақсы мәлім зерттеулермен жаңадан табылған құнаттар негізінде жазылған бұл еңбекте кешегі ұлан-асыр соғыс әрекетерінің барлық театрлары кеңінен

Қамтылып , соғысқа қатысушы негізгі жақтардың стратегиясына терең талдау дасалған. Сондай-ақ дипломатиялық майдандағы жұмсалған күш-жігерлерде зерттелгендіктен бұл еңбек өзінің құндылығымен ерекшеленеді. Кітаптың “Басып кіру” деген тарауында автор былай деп атап көрсетеді:

“1941ж 22 маусымда Германиямен оның одақтары кеңес одағына тұтқиылдан баса-көктеп кіріп барған кезде соғыстың сипаты өзінің бірнеше параметрі бойынша өзгеріп сала берді. Оның бір өзгерсін алғашқыда жұртың бәрі бірдей байқай алған жоқ. Бірақ мейлінше айқын бір нәрсе бар еді-тап осы кезден бастап соғыс аяқталғанға дейін Еуропадағы шайқастардың басым көпшілігі шығыс майданда өттіп жатты. Бұл майданда жер шарының бүкіл басқа учаскелерін қоса алғандағыдан әлдеқайда артық шайқас болды ж\е қаза тапқандардың саны тіпті көп еді. Мұның өзі үшін түрлі факторға байланысты болды. Ол факторлар: бір-біріне қарама-қарсы тұрған күштер ауқымының молдығы, екі жақтың бейбіт қарым-қатынас жасауға қайтып оралуын мейлінше жоққа шығаратын шайқастардың өзіндік ерекше табиғатты ж\е Германияға қарсы тұрған күштердің берік топтасып, ақыр аяғында жеңіске жету қабілетін сақтай білуі”. Тұтқиылдан шабуыл жасау факторын ж\е Еуропадағы қанқұйлы соғыстың барысында жинақтаған жауынгерлік әрекетің тәжірибесін тиімді пайдалану арқылы фашистер Қызыл Армияға әне-міне дегенше қирата соққы береміз деп есептеді. Бірақ, жағдай олай болмай шықты. Фашистердің жоспарының қүлі көкке ұшты. Өйткені, “орыстар, адам күші, қару-жарағы мен жабдықтары жағынан орасан зор шығынға ұшрағынына қарамай, фашистердің майдан шебіне баса-көктеп бұзып өтуіне кедергі жасай білді. Қызыл Армияның 1941ж қысқы шабуылдағы табыстарын қамтамасыз еткен факторларға талдау жасай келіп, тарихшылар былай деп жазды: Кеңес одағының жауға қарсы ірі-ірі шабуылдар жасауы бірқатар себептерге байланысты болды. Оның ең бастысы, әрине, барлық қиындықтармен шығындарға қарамастан, майдан шебен берік ұстап тұруға мүмкіндік таба білу еді. Екіншіден фашистердің қол астында уақытша қалған аймақтарда кеңес мемлекеттің нақты басшылығы, мейлінше күшті болмасада, сөз жоқ, едәуір дәрежеде тиімді жүзеге асырылды. Үшіншіден, Кеңес одағы отызыншы жылдары Оралды, Орта Азиямен Сібірді орасан зор мөлшерде индустрияландыра білді. Кеңестік әскери күш қуаттың аман сақталып, қайта өрлеуіне ықпал еткен және бір қосымша фактор болды. Автор бұл жерде Жапонияның, фашистер талап еткендей Кеңес одағына емес, қайта Ұлыбританияға, Голандияға және АҚШ-на қарсы шабуылға шыққанын айтады. Жағдайдың бұлай болатынын Кеңес Одағы тыңшысы Рихард Зоргеннің мәлімдеуі арқасында күні бұрын берілген болатын. “1941 жылғы қазанның бас кезінде Мәскеу өзінің қиыр шығыстағы кимымын әскери құрамаларын кең көлемде бастады. Ол жаққа жаңадан құрылған неғұрлым нашар жарақтандырылған және әскери өнерге жеткілікті әзірленбеген дивизиялар жіберіле бастады”. Соның нәтижесінде Мәскеуде қорғаудың ақырғы кезеңіндегі майданға бұрын жапондармен болған соғыста сыннан өтіп,шыңдалған солдаттар келіп жетті. Автор бұл соғыста КСРО-ның адам айтқысыз мол құрбандықтар мен орасан зор көлемдегі зардапты шығындарға бару арқылы ғана жеңіске жеткенін жазады. Осы кең көлемді қырғы соғыстағы құрбандықтарының жалпы саны, бәлкім, 25 млн адамнан да асып кеткен болар. Олардың ішінде әскери қызметшілер қаза болғандардың үштен бірінен асады. Мұның өзі бұл соғыстың жалпы алғандағы өзіндік бір ерекшелігін айқын көрсетеді қаза тапқан жауынгерлердің жалпы санына қарағанда бейбіт халықтың қатарынан құрбандыққа ұшырағандар мейлінше көп болды... Бүкіл дүние жүзі бойынша есептегендегі шығын шамасы 60 млн адамға жеткен болуы керек, соның ішінде 6 млн адам тек еврей болғаны үшін ғана қырып тасталды. Соғыстың зардабы орасан зор әрі ауыр болды. Милиондаған тонна жүк таситын алып кемелер суға батырылды, қыруар зауыттар тас-талқан болып қирады немесе елеулі түрде бүлінді, көпірлермен тоғандар бұзылды. Соғысты жүргізу үшін орасан мол мөлшерде қаржы ресурстары жұмсалды. Кеңес Одағының экономикасы шектен тыс қиыншылықтың салдарынан әбден қалжырады. Бұл соғыс Ұлыбританияғада жеңіл тиген жоқ. Оның қаржы мәселесінен тұралағаны сонша, бұл соғыстан өзінің достастығына мүше елдермен Үндістанға адам айтқысыз көп мөлшерде қарыздар болып шықты. Соғыстан әлсіремей, қайта бұрынғысынан нығайып шыққан бірден-бір ел АҚШ болды.

Гитлерлік Германия “шектен шыққан зұлымдылықты” ісіне асырмақ еді. Бұл жерде әңгіме “Жер бетінен тұтас халықтарды біржола жойып жіберуге алдын-ала жасалған әзірлік туралы болып отыр. Мұндай тағдыр тауқыметін тек еврейлер мен цыгандар ғана емес сонымен қатар Еуропаның басқада басып алынған аумағының бөліктерімен бірге фашистердің қоныстануы үшін еді.

Вайнберг кеңестік әскери тұтқындарды жоспарлы түрде қырып-жою ісімен гитлершілердің арнайы айналысқан нақты деректермен айқын ашып көрсетеді.”1942ж ақпанда немістерде тұтқын болған 3,9млн кеңес солдатының басым көпшілігі 2,8млны қырылып қалды. Олардың кемдеген де ширек млн-ы атылды, өзгелері адам төзгісіз қиын жағдайда аштан, ауру-сырқаудан өлді” Кеңес Одағынаң тарапынан құрбан болған адамдардың саны “соғысқа қатысуы қай жақпен салыстырғанда да мейлінше мол болды, ал, қалаларға, өнеркәсіппен көлік жүиесіне келтірілген зиян адам айтқысыз ауыр сұмдықпен пара-пар еді. Оның үстіне, елдің экономикасы әбден тұралады, өнеркәсіп жабдықтары ескеріп, істен шықты, халық адам төзгісіз қайғы қасіретті бастан кешірді”.

“Кеңес Одағы\ң Ұлы Отан соғыс\дағы жеңісі-деп жазады автор,-оның халықтарын бұрынғыдан да топтастыра түсті ж\е олар\ң мақтаныш сезімін еселеп арттырды”. “Германияға күйрете соққы беруде басты рөл атқарған елдің бұл заңды мақтынышы КСРО-дағы жүие-ң заңдылылығы туралы пікір тудырды. Бұрын мұндай пікір жоқ еді. Бірақ КСРО ондай пікірді бұдан кейін қайта тудыра алған жоқ.

Екінші дүниежүзілік соғыста жеңіске жетуді қамтамасыз етудегі Кеңес Одағының жетекші рөл атқарғандағы туралы айта келіп, Вайнберг былай деп жазды: “Халықаралық істер тұрғысынан алғанда соғыс\ң негізгі нәтижесі немістерінің біз азаматтарының басым көпшілігімен қоса отырып, жер бетінен біржола жоқ қылып жібереміз деген елдің тап өзінің жер шарындағы жетекші мемлекеттің бірі болып шыға келгендігіне ж\е мұны дүние жүзінің тап осылай мойындауға мәжбүр болғандығына. Кеңес Одағының аумағы кеңейе түсті, дүниежүзіне ықпалы артты, ал мәртебесі мызғымастай берік болып бекіді. Өзгелердің ойлағанындай, өзі күйрей жеңілудің орнына ол Германияға күйрете соққы беруде ең басты рөл атқарды. Орталық ж\е Оңтүстік Шығыс Еуропаға ентелейй түсіп, өз ықпалын жүргізуді, Біріккен Ұлттар Ұйымының негізін қалаушылардың бірі ретіндегі ұлы ел мәртебесіне ие болып, Қауәпсіздік Кеңесінің тұрақты мүшесіне айналды. Былайғы жұрт ойлағандай, КСРО бұл соғыстан жұрт\ң күлкісіне өзгелердің құрмет тұтуын, тіпті өзінен қалтырап-дірілдеп қорқуын қамтамасыз етіп шықты.

Екінші дүние жұзілік соғыс адамдардың бірін-бірі қырып салуға деген орасаң зор мүмкіндіктері бар екендігін айқын көрсетіп берді. Сон\н қатар бүкіл адамзатың мүддесін көздейін сындарлы бағдарламаны жүзеге асыруға адамдардың мейлінше мол мүмкіндіктері екендігін тұсінуіне кең жол ашады. “Жаппайқырып-жолтын қарудың жаңа түрлері деп атап көрсетедіавтор өз еңбегінің соңында,-адам айтқысыз шексіз апаттың қатерін тһгдірумен қатар адам мейлінше сақ болу қажеттігінде тудырды. Ондай қару түрлері әлдебір қателіктердің орын алуын тептіде жоққа шығармайды, бірақ сонымен қаттар адамзаттың жойқын апаттан құтылуға деген ынта жігерін мейлінше арттыра түсетіні де сөзсіз қазір ж\е бір дүниежүзілік соғыстың адамзат үшін ең соңғы жойқын соғыс болатыны мейлінше айқын болып отыр. Сон\да кешегі дүниежүз\к соғыс өрті кімнің болсада мейлінше сақ болуына қызмет етуі тиіс”. Бірақ қалай дегенде де Сталиннің кешегі соғыстағы ең ұлы жеңімпаз ретіндегі тұлғасы тіптіде солғын тартқан жоқ, жұрттың көз алдында сол күиінше сақталып қалды”.

4.4 1945-1970 жылы саяси жағдайлар және саяси карта өзгерістері

1945жылы 2 қыркүйек екінші дүниежүзілік соғыс аяқталғаны туралы дүниежүзіне ресми түрде хабарлайды.

2-ші дүниежүзілік соғыс адамзат тарихында ең ауыр және ең зардабы мол соғыс болып табылады. Соғысқа дүниежүзінің 80%халқы өмір сүретін 61 мемлекеті қатысты. 1945ж сәуірден маусымға дейін Сан-Франсискода Б.Ұ.Ұ құру мақсатымен конференция жұмыс атқарды. Оның жарлығы бекітілді БҰҰ басты мақсаты ол дүниежүзінде халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікті сақтау болды. Көптеген капиталистік елдерде КСРО үлгі мемлекет ретінде қабылданып ел ішінде социалистік және комунистік ұйымдар мен саяси партиялар ең ірі саяси күшке айналды. Батыс елдерінің экономикалық дамуы 1948-1963ж орташа жылдық қарқыны өте жоғары болды. Батыс елдерінің экономикасының тезірек қалпына келтіріліп жаңаруына кейбір халықаралық жағдайлар әсер еткендігін естен шығармау қажет.

1947ж 23 индустриалды ел Сауда мен тарифтер туралы бас келісімге қол қойды. Келісім кеден салықтары н азайту және сауданы либералдандыру жөніндегі келіссөздер мен келісімдердің біріншісі кезеңін ащты.

Дүниежүзілік сауданың тез дамуы соңғы үш он жылдықтағы экономикалық дамудың себебі мен салдары болды. 1948ж 1960ж дүниежүзілік сауданың жыл сайынғы өсімі 6 % болса 1950-1970ж сауда көлемі 19 млрд-тан 129 млрд долларға дейін өсті.

Экономикалық өрлеудің себептерінің бірі жаңа техника мен техналогияны өндіріске енгізу болды. Жаппай өндіріс жаңа технологиялар көпшілік тұтыну мен өндірісті тиімді ұйымдастыру индустриалдық елдер экономикасының 1950-1970жж ұзақ мерзімді жәңе жедел өрлеуін қамтамасыз етті. егер 1913ж-1950ж дүниежүзіндегі өндірістің жыл сайынғы орташа өсу қарқыны 1,9 % болса 1950-1973жж –4,9% жетті.

Экономикалық бірігуді іске асыру Еуропа үшін жаңа құбылыс болды. 1951ж Еуропалық көмір және болат бірлестігі құрылып оған 6 елдің қара металлургіне көмір-темір руда өнеркәсіптері біріктірілді. Бірлестікке Бельгия,Италия, Нидерланды, Франция, ГФР өнеркәсіп өнімдерін кеден салығынсыз алу мүмкіншілігіне ие болды. Батыс елдерінің бұл экономикалық стратегиясы шаруашылық байланыстарын интернационалдандырдың обьективтік себептерінен басқа екі ұлы держава АҚШ пен КСРО –ң дүниежүзілік аренада теке тіресемен олардың саясат экономика және идеолгия салаларындағы күресімен анықталады.

50-60жж Батыс елдерінде жаңа мқоғам қалыптасты. Оның ерекшеліктері адамдардың өмір сүру деңгейінің жоғарлылығы жаппай тұтынудың мөлшерінің артуы және әлеуметтік жағынан қорғалғандық болды. Жаңа өмір сүру деңгейінің бірі ол тұтыну шығындарының құрылымындағы өзгерістер болды. Мысалы француздар жеке табыстарының 25,%-н тамаққа 35,6-н әртүрлі қызметтерге жұмсады.Әл ауқатты мемлекеттің екінші бір белгісі мемлекеттік және қоғамдық әлеуметтік көмек жүйесінің дамуы білім берудің денсаулық сақтаудың дамуы кедейшілік зейнетақымен және степендиялармен қамтамасыз ету болды. Мысалы Ұлыбританияда 1962ж әлеуметтік сақтандыруға ұлттық жалпы өнімнің 5 % жұмсалса 1974ж бұл көрсеткіш 16%-ке жетті.

Батыс Еуропа мен Солтүстік Америка елдерінің үкіметтері тек 2-і дүниежүзілік соғыстан кейін ғана Кейстің тиімді сұраныс теориясын іс жүзінде қолдана алды.

Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін бұқаралық ұлтшыл реформистік партиялар мен қозғалыстар өріс алды. Осы сипаттағы қозғалыстардың ішіндегі ең көп тарағаны және ықпалдысы Аргентинадағы перонизм полковник генерал Хуан Доминго Геронның жақтастарының қозғалысы болды. 1943ж 4 маусымдағы әскери төңкерістен соң Герон Аргентина үкіметтінде беделді ықпалға ие болды. Герон империализм мен ошгорхияны сынады тұрмысы нашарларды қорғауға шақырды Геронның басты арқа сүйері елдің ұлттық кәсіподақ орталығы жалпы еңбек конференциясы болды.

1946ж ақпанында болған Аргентинадағы жалпыға бірдей сайлауда консерваторлардан бастап коммунистерге дейін барлық дәстүрлі партиялар Геронға қарсы бірікті. Бірақ Герон дауыстардың 54% алып президенттікке сайланды. Елді авториторлық әдіспен басқарды.

1947ж перонистік қозғалыс билеуші Перонистік немесе Хустисалистік партияға бірікті.

50ж ортасында аргентина экспортына баға төмендеп одан түсетін табыстардың қысқаруына байланысты кең көлемді әлеуметтік және экономикалық саясатты әрі қарай жалғастыра беру мүмкіншіліктері шектелді. Осы жағдайды пайдаланып Геронның қарсыластары 1955ж қыркүйекте әскери төңкеріс жасады.

Билеуші Инстутциялық революцияшыл партия 1946ж бұрынғы Мексика революциясының партиясы осылай атаған болатын қоғамның барлық топтарының бұқаралық ұйымы ретінде елдің саяси өмірінде жеке дара орын алды.

Мексика үкіметі соғыстан соңғы жылдарда жергілікті өнеркәсіп капиталына белсенді түрде қолдау көрсетті агрорлық реформаны жалғастыра берді.

50-70жж аса маңызды оқиғалар Кубадағы және Чилидегі революциялар болды. Кубада 1953ж жас революционерлердің бір тобы адвокат Фидель Костроның басшылығыменгенерал Фульхенсио Батистоның диктаторлық режиміне (1952-1959) қарсы көтерілді.

Фидель Кастроның тобы 1953ж 26 шілде де Сантьяго қаласындағы әскери бекініске шабуыл жасады6 бірақ сәтсіздікке ұшрады 1956ж 1 қаңтарда диктатураны құлатып ревалюцияның жеңісімен аяқталды. Аралда ревалюциялық өзгерістер басталды. Кубаның дамуы көптеген қиыншылықтарға мен қарама-қайшылықтарға тапболды 60ж басында халықты азық-түлікпен және күнделікті қажетті тауарлармен жабдықтау карточка жүйесі арқылы іске асырла бастады. Куба басшылығы 60ж жедел түрде “комунистік қоғам орнатуға” бағыт алды.

1961ж Кубаның негізгі ревалюцияның саяси ұйымдары бірікті. Біртұтас партия 1965ж бастап камунистік деп аталды.

1970-1973ж.ж Үимеде ревалюциялық дамудың басқа нұсқасы қолданылды. Мұнда солшыл күштер – социолистер, коммунистер, радиколдаржәне оның одақтары “Халық бірлігі” одағына бірікті. 1970ж 4 қыркүйектегі президент сайлауында жеңіске жеткен Үишдің солшыл күштері президент Сальвадор Альнде бастаған “Халық бірлігіміз” үкіметтін құрады.

Үкімет белгіленген бағдарламасын іске асыруға кірісті. Бірақ Әл-ауқатты топтардың қарсылық көрсетулеріне солшыл күштердің араларындағы алауыздылықтың күшеюіне, халықтың әжептеуір бөлігініңүкіметі қолдаудан бас тартуына себеп болған ревалюцияшылдық шыдамсыздық пен экстрелицленің күшеюіне байланысты “Үилилік эксперемент” сәтсіз аяқталды.

1973 ж 11 қыркүйекте Альенде үкіметі әскери төңкеріс нәтижесінде құлатылды да ,оның өзі президент сарайын қорғау барысында опат болды Чилиде генерал Августо Пиначеттің (1973 – 1990) диктатурасы орнады . Латынамерикалық дәстүрлі қоғамның дағдарсымен ревалюциялық ж\е демократиялық қозғалыстардың дамуы Вашингтонның латынамерикалық саясытна өзгерістер енгізді. АҚШ президенті Д. Кеннеди “Прогрес жолындағы одақ”бағдарламасын ұсынып, оны 1961ж тамызда 19 латынамерикан респупликасы қабылдады. Қоғамдық саяси өмірді демократияландыру, агралық реформа жасау, тұрғын үй құрлысын дамыту, денсаулық сақтаумен білім беру жүйелерін жақсарту шаралары қарастырылған болатын. 1963-1966ж.ж төңкерістер нәтижесінде Гватемалада, Гандуроста, Боливияда, Бразилияда, Аргентинада әскери-диктаторлық режимдер орнады.

1947ж ақпанда ағылшындар АҚШ үкіметіне Түркия мен Грекияға әрі қарай эканомикалық және әскери көмек бере алмайтынын мәлімдеді.

КСРО Жерорта теңізінде стротегиялық жағдайға ие болып әрі қарай Суэц каналына ие болуына жол ашылған.

1947ж 12 наурызда П. Трумен грекия мен туркияға 400млн доллар көлемінде әскери және экономикалық жәрдем жеткізді.

1947ж 5 маусымда АҚШ-ң мемлекеттік хатшысы өте мариалл Европа елдеріне демократияны нығайту үшін оларға тез арада финанстық және экономикалық жәрдем беру қажет деп мәлімдеді.

1948ж 16 сәуірде Батыс Европа елдері Маршалл жоспарына қол қойды. АҚШ тарапынан 4 жыл ішінде 17 млрд доллар алуға тиіс болды. Бұрынғы одақтастардың бір-бірінен айруы Европаның бөлінуне әкеп соқты.

1949ж Германия екіге бөлінді. Мамырда-ГФР, ал қазанда ГДР құрылды. Дәл осы кезде Қытай Халық Республикасы құрылды. Дүниежүзіндегі ең халқы көп ел комунизмге –тур үшін қатты соққы болды.

1949 ж КСРО атом бомбасын сынағандығы амеркандықтар үшін мәміле болды. Сондықтан да АҚШ бұл саладағы монополияны жойды. 1952ж АҚШ тұңғыш рет сутегі бомбасын сынады.

ІІ-і дүниежүзілік соғыс жылдарындағы немістердің зымран жасау негізінде мықты континеитаралық балистикалық зымырандар ойлап табылды.

ХVғ І жартысы дамыған капиталистік елдердің эканомикалық мемлекеттік реттеусіз қалыпты өмір сүре алмайтындығын сенімді түрде дәлелдеді.

КСРО-да меншікті мемлекет қарамағына алу, жоспарлау, болу, яғни бүкіл әлеуметтік ж\е эканомикалық өмірді мемлекттендіру демократиялық жайылуына ж\е тоталитарлық коммунистік режимнің орнауына алып келді. Бұл процесс Шығыс Еуропалық барлық елдерінде, Қытайда 2-і дүдүниежүзілік соғыстан кейін дүниежүзілік “социолистік жүйені” құрылып барлық мемлекеттерде жүзеге асырла бастады.

ІІ дүниежүзілік соғыстан соң реттеудің бұл механизмдері барлық индустриалды елдерде қолданылып, 50-60ж.ж жұмыс пен қатамасыз етудің салыстырмалы жоғары дәрежесі тұрақты сақталып тұрды.

Мемлекетік реттеу мен эканомикаға тиісті реформалардың д келер болсақ, мәселе мұндай араласудың дәрежесіне оның әлеуметтік мазмұны мен бағытына байланысты болды. Мемлекетік реттеу мен әлеуметтік инженерлық бұл механизмдерге тоталитарлық та, либералдық-демократиялықта саяси режимдер бірдей пайдалана алатын еді.

5 ҚАЗІРГІ ЗАМАН

5.1 Қазіргі замандағы дүние жүзінің саяси тарихы

Қазіргі дүние жүзінің саяси картасында 230-дай ел мен территориялар бар, олардың басым көпшілігі – егемен мемлекеттер.

Елдерді топтастырудың ең көп тараған түрі оларды территориялық көлемі мен халқының санына қарай топтастыру.

Саяси картада орташа ж\е шағын елдер дің саны басым әдетте микромемлекеттер де бар.

Елдерді геграфиялық орнының ерекшеліктеріне қарай топтастыру әдісі де жиі қолданылады. Осыған баиланысты олар теңіз жағалауындағы, түбектердегі , аралдардағы , архипилагтардағы елдер болып бөлінеді. Теңізге шыға алмайтын елдер (олардың барлық саны 40 шақты) ерекше топқа жатады. Бұл олардың теңіз сауда жолы мен Дүниежүзілік мұхит баилықтарын паидалануын қиындатады.

Дүние жүзі елдерін территориясының көлемі мен географиялық орнына, сонымен бірге әлеуметтік – эканомикалық даму денгейіне қараи бір-бірінен апсыраңға болады . Осы тұрғыдан алғанда оларды басты екі түрге бөледі.

1. Эканомикалық дамыған елдер

2. Дамушы елдер

Біріккен Ұлттар ұйымы экономикасы дамыған елдерді қатарына Еуропаның, Азияның, Африканың, Солтүстік Американың, Австралия мен мұхиттың аралдардың шамамен 60 елін жатқызады. Олардың бәрінің экономикалық ж\е әлеуметтік даму денгейін жоғары ж\е жан басына келетін жалпы ішкі өнім мөлшері де айтарлықтай мол. Алайда бұл елдер тобы іштеи қарағанда аитарлықтаи әркелкі болып келеді ж\е оның құрамына төрт топшаны бөліп көрсетуге болады.

Олардың бірнеше топшасын «Батыс елдерінің үлкен жеткілігі» құраиды. Оған АҚШ, Жапония, ГФР. Франция, Ұлы Британия, Италия ж\е Канада кіреді. Бұлар батыс дүние жүзінің ірі эканомикалық ж\е саяси іс-әрекетмен көзге түсетін жетекші елдер Бұлардан гөрі орташа елдер ең алдымен Еуропа елдерін екінші топшаға жатқызуға болады. Жекелей алғанда, әрқайсысынан саяси ж\е эканомикалық қуаты үлкен болмаса да, олар дүниежүзілік мәселелерде жалпы алғанда зор, өскелең рөл атқарады. Олардың көпшілігі жалпы ішкі өнімді жан басына есептегенде «үлкен жетілік» елдердндиі мөлшерінде өндіреді.

Кеңес одағының ыдырауы нәтижесінде 1991 жылдың соңында құрылған Тәуелсіз мемлекеттер Достастығына (ТМД) кіретін елдерді айрықша топшаға біріктіруге долады.

Біріккен Ұлттар Ұиымы барлық қалған елдер мен территорияларды дамушы елдерге жптқызады.

Олардың бәрінің жер көлемі құрлықтың жартысынан астамын алып жатыр, мұнда дүние жүзі халхының жартысынан астамы шоғырланған.

Қытаиды қоса есептегенде-дүние жүзі халқының 70-проценттен астамын құраиды Дүние жүзінің саяси картасында бұл елдер экватордан солтүстікке ж\е әсіресе оңтүстікке қараи, Азияда, Африкада, Латын Америкасы мен Мұхиттық аралдарда кеңбаитақ белдеуді алып жатыр.Олардың кейбіреулері (Иран, Таиланд, Эфиопия, Египет, Латын Америкасы, елдері ж\е басқа бірқаттар елдер) екінші дүние жүзілік соғысқа дейін-ақ тәуелсіздік алған болатын. Бірақ көпшілігі тәуелсіздікті алған болатын Бірақ көпшілігі тәуелсіздікті соғыстан кейінгі кезеңде жеңіп алды. Бұл кезеңде 100-ге жуық жас тәуелсіз мемлекет құрылып олар азаттық алған елдер деп аталады.

Кейде «үшінші әлем» деп аталатын дамушы елдердің құбылмалы дүниесі іштеи де әрекетті. Оларды бірнеше топшаға бөледі.

Табиғи, эканомикалық, дам қуатты өтте күшті және көп ретте дамушы елдердің көшбасында тұратын – Үндістан, Бразилия, Мексика секілді шешуші елдер бірінші топшаны құрайды.

Бұл аталған үш ел қалған дамушы елдердің бәрі бірігіп өндіретін өнеркәсіп өнімін дерлік бере алдады. Бірапқ оларда жан басына өндірлетін жалпы ішкі өнім эканомикасы дамыған елдердегімен салыстырғанда айтарлықтай төмен, ол Үндістанда, мысалы: не бары 340 долорға тең. Әдетте жаңа индустриялық елдер деп аталатын аздаған мемлекеттер мен територияларды екінш, таяуда ғана паида болған елдер топшасына жатқызуға болады. 70-80 жылдары өзге дамушы елдердің көпшілігінің басып озған Кореея Республикасы , Тайвань, Гонконг, Сингапур – топшаның көрнекті өнімдері.

Сауд Арабиясы, Кувейт, Каттар, Біріккен Араб Әміршіліктері, Ливия, Бруней секілді сыртқа мұнай шығаратын елдьер үшінші айтарлықтай шағын топшаны құраиды. Бұл елдерде мұнаидан түсетін доллар тасқынының арқасында жан басына өндірлетін жалпы ішкі өнімнің мөлшері 10-15 мың доллардан асып түседі.

Даму жағынан артта қалған ондаған елдер ең үлкен төртінші топшаны құраиды. Оларда қазірге доейін феодалдық қалдықтар күшті баиқалатын көп укладты мешеу эканомика басым.

Халқының жалпы саны 400млн адамнан асатын 42 ел бесінші топшаны құраиды Олар Біріккен Ұлттар Ұиымының жіктелуі боиынша мешеу елдерге жатады. Бұл елдерде тұтынушы ауыл шаруашылығы басым, өңдеуші өнеркәсіп жаққа тән, ересек халықтың 2\3 бөлігі сауатсыз жан басына өндірлетін орташа жалпы ішкі өнім жылына не бары 100+200 доллар шамасында.

Дүние жүзінің саяси ж\е эканомикалық картасында болып жататын көптеген маңызды оқиғалардың оқулық беттерінде бірден түсе қоимаитыны белгілі.

Оның аиқын мысалы- бұрынғы көптеген түсініктер мен бағаларды бүтіндей дерлік өзгерткен соңғы жылдардың оқиғалары. Оның үстіне газеттер мен журналдардың ралио мен теледидардың материалдарына энциклопедияларға, анықтамаларға, сөздіктерге, географиялық атластарға қайрылудың маңзы зор.

Қосымша білім көздерімен осылаиша жзұмыс істеу сендердің ой-өрістерінің кеңеюіне, жалпы мәдениеттері мен географиялық ой-пікірлердің дамуына, қазіргі кезде әрбіір адамға қажетті өзіндік өнерпаздық іс-әрекет дағдыларын меңгерулеріне жәрдемдеседі.

Дүние жүзінің саяси картасы-өзінше бір дәуір айнасы.

Ол үздіксіз даму үстінде. Алайда ол адамзаттың бүкіл тарихында нақ ХХ ғасырдағыдай күшті өзгерсіне ұшыраған емес.

Қазіргі Антрактида материгіндежаңа техникамен жабдықталған көптеген станциялар жұмыс істейді. Олардың үштен бірі – совет станциялары. Олар бір-бірімен баиланысты Антрактиданы зерттеуге 1955 жылы аттанған бірінші Совет экспедициясы.

- «Обь» кемесі 1956ж 5 қаңтарда алтыншы материк жағасындағы мұз тауларына жетіп тоқтады. Оның тоқтаған жері – 68^о26 оңтүстік енбдік пен 62^о43 шығыс боилық.

- Совет зертеушілері бұл араға «Достық» ж\е «Правда» деп аталатын станцияларын орнатып, осы материкті ашқан Белленсгаузен неиесінің атымен « Мирный» экспедициясы базасын құрды. Бұған қатысушы ғалымдар, ұшқыштар, тағы басқалар аса ауыр жағдайда «Обь» дизель кемесімен жеткізімен мыңдаған тона экспедиция жабдықтарын түсіріп алып, рсында қыстап, ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізді. «Мирный» экспедициясы базасы Антрактидадағы ең үлкен, ең жақсы жабдықталған база. Мұнда оны Мирный қаласы деп те атайды.

- 1957ж Америка экспедициясының ұшқыштары Антрактида мұздармының ортасына жасыл алаң(оазис) көрді Оны зерттеп білуге «Мирмныйден» бір топ Совет ғалымдары ұшып барды. Өиткені соншалықты суық Антрактида мұздарының арасында көкорай шалғын болуы ғылымға ғажаиып жұмбақ еді. Оны зерттеушілер географ ғалымдар: Г.А авсюк, К.К Мариов, П.А Шумский, геологтар: О.СВзялов, П.С Воронов.

5.2 Дүние жүзі елдерінің мемлекеттік құрлысы

Басқарудың негізгі екі түрі: Республикалық және монархиялық басқару. Қай елдің болсада, мемлекеттік құрлысы, ең алдымен ондағы басқару түріне байланысты. Басқарудың негізгі екі түрі бар.

Республикалық басқару-ерекше кең таралған, өйткені дүние жүзіндегі барлық елдердің 3\4-і республикалар болып табылады. Республика д\з заң шығаратын ең жоғары өкімет билігі сайланатын өкілетті орган парламенттің ал атқарушы билік-үкіметтің қолында болатын басқару түрі. Саяси тәуелсіздікті жеңіп алғаннан кейін азат болған елдердің көпшілігі мемлекетті басқарудың республикалық түрін қабылдады. Египет, Эфиопия, Иран секілді мың –мың жылдық монархиялар да республикалар болыпжарияланды.

Өз негізінде республика президенттік және парламенттік болып екіге деп бөлінеді. Президенттік республикада (АҚШ, Аргентина, Бразилия және т.б президент өте үлкен құқыққа ие бола отырып, үкіметті өзі басқарады. Парламенттік республикада (Г.Ф.Р.) Италия, Израиль, Үндістан және басқа басты тұлға президент емес, ол үкімет басшы болып табылады. Ал нақтылы өмірде Премьер-министер басқаратын үкіметі бар парламенттік республикада, өздерінің президенттікке зор мүмкіндік беріліп, олар шындығында президенттік республикадан онша айырмашылық жасамайды. Мысалы: Франция, Югославия, Египет сонымен бірге Ресей ж\е ТМД-ң басым елдері осындай. Дүние жүзінің соцалистік жүиесінің ыдырауына қарамастан, қазіргі басқару формасынан Қытай, Веттнам, Қ.Х.Д.Р. Кубаны социалистік республикаларға жатқызуға болатынын қоса айтуға болады.

Монархиялық басқару әлдеқайда аз таралған, өйткені дүние жүзінде не бары 30 монархия бар. Монархия д\з-мемлекет басшысы император, король, герцог князь, сұлтан ж\е т.с.с болып келетін басқару түрі. Мұндай жоғарғы өкімет билігі атадан балағамұра ретінде беріліп отырады. Олардың ішінде конституциялық монархиялар басым, мұнда нақты заң шығару билігі парламенттің қолында, ал атқарушы билігін үкімет жүргізеді, монархтың өзі, былайша айтқанда, патшалық етеді, бірақ басқармайды. Оларда монархиялық құрылыс ерекше кейде бейне бір өткен кездегі” тақ құдіретін” еске салатын мыңдаған жылғы дәстүр ретінде сақталады.

Ұлыбритания-дүние жүзіндегі консттитуциялық монархиялықең көне ел. Король (қазіргі патшайым ІІ Елизавета-мемлекеттің сот жүиесінің басшысы, қарулы бас қолбасшы, ағылшын мемлекеттік шіркеуінің, сондай-ақ Ұлыбританияның басқаруындағы, бұрын Британ империясының құрамына енген 50 ел мүше болып табылатын Достастықтың дінибасшысы (5). Король парламент қабылдаған заңдарға қол қояды. Кормандиялық жаулап алу жылдарынан бері корольдың бұйрықтарына “Король (королева) осыны қалайды деген дәстүрлі тұжырымдама жазылып келеді.

Жапония-консттитуциялық монархиялы ел. Онда император дәстүр бойынша мемлекеттік және ұлт бірлігінің синволы болып табылады, бірақ заң шығару билігі парламенттік ал атқарушы билік-министрлер кабинетінің қолында. Абсолюттік монархияларда, бұған керсінше, монархтың билігіне мүлде шек қойылмаған. Алайда, қазіргі дүние жүзінің саяси картасында осындай елдер санаулы ғана негізінде Парсы шығанағы ауданында.

Сауд Арабиясы-абсолюттік монархиялы ел, онда мемлекет басшысы (король) заң шығарушы және атқарушы өкімет билігін өзі жүргізеді, сонымен бірге, ол Премьиер-министр, қарулы күштердің бас қолбасшысы ж\е жоғары сот әрі діни басқарушы болып табылады. Өкімет негізінен алғанда корольәулеті мүшелерінен құралады.

Абсолюттік монархияның өте сирек түрлерінің бірі-теократиялық монархия болып саналады. Теократиялық монархияның мысалы-Римдегі Ватиеан қала мемлекеті, Сауд Арабиясы Корольдігі, Оңтүстік Шығыс азиядағы Бруней сұлтандығы.

Дүние жүзіндегі монархиялық жалпы саны салыстырмалы түрде тұрақты келдеді. Әдетте, бұрынғы монархия республика да болуы мүмкін. Соңғы ширек ғасырда жаңа монархияның жариялануы жайлы екі жағдай болды 1975ж ұзақ мерзім Испанияны басқарып келген генерал Франоктың қайтыс болуынан кейін Бурбондар әулетінен шыққан Хуан Карлос І басқарған бұл ел монархиялы болып табылады. 23 жылдық республикалық құрылыстан кейін 1993ж Комбоджада монархиялық басқару формасы қалпына келтірілді.

Әкімшілік-аумақтық құрлыстың негізгі түрлері унитарлы ж\е федератифті мемлекет. Кез келген мемлекеттік құрлысы оның әкімшілік-аумақтық құрылысының (бөлінушінің) түріне байланысты болады. Бұл тұрғыдан алғанда барлық елдер унитарлы және федератфті елдер болып бөлінеді. Дүние жүзінде унитарлық құрылыстың мемлекеттер басым. Дүние жүзінде 22 федератифті ел бар. Кейбір елдердің (Ресей Швейцария, Үндістан, Нигерия) бұлайша болуы ұлттық-этикалық принципке, екіншілерінде Г.Ф.Р австрия, А.Қ.Ш-тарихигеографиялық ерекшеліктерге байланысты. Қазіргі кезде көптеген елдерде әкімшілік аумақтың мәселелер аса маңызды саяси пролемалық сипатқа ие болып отыр. Ең алдымен бұл федератифтік мемлекеттер яғни, Ресей, Югославия, оң.түс. Африка Ремпубликасы, Канадаға қатысты тапсырма.

Бельгия-таяу уақытқа дейін унитарлы мемлекет болаты. Бірақ баллондар мен фламандтар 1993ж-ы федаривті әкімшілік аумақты енгізді.

5.3 Мемлекетті басқару түрлері

Ұлыбритания-дүние жүзіндегі конституциялық монархиялық ең көне ел. Король (қазіргі патшайым ІІ Елизавета-мемлекеттің сот жүйесінің басшысы, қарулы бас қолбасшы, ағылшын мемлекеттік шіркеуінің, сондай-ақ Ұлыбританияның басқаруындағы, бұрын Британ империясының құрамына енген 50 ел мүше болып табылатын Достастықтың дінибасшысы (5). Король парламент қабылдаған заңдарға қол қояды. Кормандиялық жаулап алу жылдарынан бері корольдың бұйрықтарына “Король (королева) осыны қалайды деген дәстүрлі тұжырымдама жазылып келеді.

Жапония-конституциялық монархиялы ел. Онда император дәстүр бойынша мемлекеттік және ұлт бірлігінің символы болып табылады, бірақ заң шығару билігі парламенттік ал атқарушы билік-министрлер кабинетінің қолында. Абсолюттік монархияларда, бұған керісінше, монархтың билігіне мүлде шек қойылмаған. Алайда, қазіргі дүние жүзінің саяси картасында осындай елдер санаулы ғана негізінде Парсы шығанағы ауданында.

Сауд Арабиясы-абсолюттік монархиялы ел, онда мемлекет басшысы (король) заң шығарушы және атқарушы өкімет билігін өзі жүргізеді, сонымен бірге, ол Премьер-министр, қарулы күштердің бас қолбасшысы ж\е жоғары сот әрі діни басқарушы болып табылады. Өкімет негізінен алғанда король әулеті мүшелерінен құралады.

Әкімшілік-аумақтық құрлыстың негізгі түрлері унитарлы және федератифті мемлекет. Кез келген мемлекеттік құрлысы оның әкімшілік-аумақтық құрылысының (бөлінушінің) түріне байланысты болады. Бұл тұрғыдан алғанда барлық елдер унитарлы ж\е федератфті елдер болып бөлінеді. Дүние жүзінде унитарлық құрылыстың мемлекеттер басым. Дүние жүзінде 22 федератифті ел бар. Кейбір елдердің (Ресей Швейцария, Үндістан, Нигерия) бұлайша болуы ұлттық-этикалық принципке, екіншілерінде Г.Ф.Р австрия, А.Қ.Ш-тарихи географиялық ерекшеліктерге байланысты. Қазіргі кезде көптеген елдерде әкімшілік аумақтың мәселелер аса маңызды саяси пролемалық сипатқа ие болып отыр. Ең алдымен бұл федератифтік мемлекеттер яғни, Ресей, Югославия, оң.түс. Африка Ремпубликасы, Канадаға қатысты тапсырма.

Бельгия-таяу уақытқа дейін унитарлы мемлекет болатын. Бірақ баллондар мен фламандтар 1993ж-ы федаривті әкімшілік аумақты енгізді.

5.4 Халықаралық қатынас және саяси карта

БҰҰ дүниежүзіндегі мемлекеттердің басын көпшілігін біріктіріп отырған халықаралық ұйым. БҰҰ 26 маусым 1945 жылы 50 мемлекет тарапынан қол қойылған Сан-Франциско конференциясы шешімімен құрылған.

БҰҰ-на 119 мемлекет мүше :АҚШ,Жапония, Ресей, Фрация, ҚХР, Австрия, Әзербайжан, Албания, Алжир, Ангола, Антигуа және Бпарбуда, Аргентина, Армения, Ауғаныстан, Багам аралдары, Бангладеш, Барбадос, Бахрейн, Белиз, Белорусь, Бельгия, Бени, Болгария, Боливия, Босния және Герцеговина Ботсвана, Бразилия, Брукей- Даруссалам, Бурнина- Фасо, Бурунди, Бутан, Вануату Ұлыбритания және Солтүстік Ирландия Біріккен Корольдігі, Венгрия, Венесуэла, Вьетнам, Габон, Гвиния –Бисау, Германия, Гондурас, Гренада, Грекия, Грузия, Дания, Джибути, Доминика, Домининан Республикасы, Египит,Заир,Замбия, Зимбабы, Израиль, Үндістан, Индонезия, Иордания, Иран, Ирак, Ирландия, Исландия, Испания, Италия,Имен, Набо- верде, Қазақстан, Камбоджа, Камерун, Канада, Катар, Кения, Кипр, Кирибати, Қырғызстан, Колумбия Комор аралдары, Конго Демократиялық Республикасы, Корея Халық Демократиялық Республикасы, Косто- Рика, Кот-д Ивуар, Куба, Кувейт, Лаос Халық Демократиялық Республикасы, Латвия Лосото, Либерия, Ливан, Ливия, Араб Джамахириясы, Литва, Лихтенштейн Люксембург, Маврикий, Мавритания, Мадагаскар, Македония, Малави, Малазия, Мали, Малдавия аралдары, Мальта, Марокко, Маршал аралдары,Мексика Микронезия Қрама Штаттары, Мозамбик, Молдова Республикасы, Монако,Монғолия, Мьянма, Намибия, Непал, Науру, Нигер, Нигерия ,Нидерланды, Никарагуа, Жаңа Зеландия, Норвегия, Біріккен Араб Әмірлігі,Оман, Пәкістан, Палау, Панама, Папуа-Жаңа Гвинея, Паравай, Перу, Польша, Португалия, Корея Республикасы, Руанда, Румыния, Салвадор, Самоа, Сан-Марино,Сан-Томс және Принсипи ,Сауд Арабиясы , Свазиленд, Сейшел аралдары, Сенегал, Сентвисент және Гренадины ,Сент-Китс және Невис, Сент-Люсия, Сенгапур, Сирия Араб Республикасы, Словакия, Словения, Миронезия Құрама Штаттары, Соломан аралдары , Сомали, Судан, Суркнам, Сьерра-Леоне, Сербия және Черногория, Тәжікстан, Тайланд, Тимор Мисти, Танзания Біріккен Республикасы, Того, Тонго , Тринидад және Тобаго, Тувалу, Тунис, Түркіменстан, Туркия, Уганда, Өзбекстан, Украина, Уругвай, Фидни, Филиппин, Финляндия, Харватия, Орталық Африка Республикасы, Чад ,Чехия Республикасы ,Чили , Швеция, Швецария, Шри-Ланка, Эквадор, Экваториалды Гвенея,Эритрея Эстония ,Эфопия, Югославия,Оңтүстік Африка Республикасы, Ямайка.

БҰҰ-да бақылаушы елдер мен ұйымдар :Ватикан, Палестина, Африка бірлігі үйымна, Еуропалық одақ,Исмал конференциясы үйымы мен Халықаралық қызыл крест комитеті.БҰҰ-ның есігі бейбіт сүйгіш барлық мемлекеттер үшін ашық. Ұйымға мүшелікке елдерді «Қауіпсіздік кенесінің» ұсынуы бойынша «Бас ассамблея» қабылдайды. БҰҰ-ның ғылымджық деңгейде ұстааған басты мақсаттары: дүниежүзінде тұралықты, бейбітшілік пен қауыпсыздікті қамтамасыз ету:

Мемлекеттер арасындағы жанжалдарды дипломатиялық тәсілдер арқылы шешуге жәрдемдесу ;

- Халықаралық құқықтық жүйені нығайту:

- Мемлекеттер арасында экономикалық:

Сауда-саттық, мәдени тағы басқа ынтымақтастықты дамыту болып табылады.

БҰҰ-ның штаб пәтері АҚШ-тың Нью-Йорк қаласында орналасқан.

БҰҰ-ның құрылымы:

Бас Ассамблем (General –Assambly ) ұйымға мүше мемлекет өкілдерінің барлығы қатысады. Ассамблея ұйымының жарғысы шегінде кез-келген мәселені талқылап шешім қабылдайды, бүкіл ұйымның бюджетін бекітеді, қауіпсіздік кеңсесінің жыл сайынғы байандамаларын талқылап мүше мемлекеттерге ұсыныс әзірлейді. Бас Ассамблеяда талқыланған шешімдер мәжілісіне қатысқан елдердің 2/3 басым көпшілігі даусымен қабылданады.Бас Ассамблеяның төрағасы болып 13 маусым 2005 жылы өткен 16 сессиясында Ян Эшассан(Швеция) бір ауыздан сайланды.

БҰҰ-ның бас Ассамблея шеңберінде қызмет атқаратын басты комитеттері:

- Экономика және қаржы мәселесіне байланысты камитеті;

- Әлеуметтік ,гуманитарлық және мәдениет мәселелеріне байланысты камитеті;

- әкімшілік және бюджет мәселелеріне қатысты камитеті;

- құқық мәселелеріне қатысты камитеті;

2. Қауіпсіздік кеңесі (Security-Council): бұл органға БҰҰ жарғысының 24 бабына сәйкес дүниежүзілік қауіпсіздік пен бейбітшілік қорғау жауапкершілігіне жүктелген . Бұған қоса кеңес халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікке кез-келген қауіп-қатер төнген жағдайда ,оны қалпына келтіру үшін “Бас Ассамблеяға” ұсыныс жасайды.БҰҰ-на мүше 15 мемлекет өкілдерінен тұратын кеңесте 5 тұрақты өкілі бар.

Олар АҚШ, Ресей,ҚХР,Ұлыбритания,Франция,Тұрақты емес қалған 10 мүше ел. “Бас Ассамблея” тарапынан екі жылға ағылшын алфавитін тізіміне қарай сайланды . Алайда тұрақты мүшелердің бірі дауыс бермесе (вестю) шешім қабылданбайды (9)

Кеңестің басты камитеттері:

-жаңа мүшелер қабылдау жөніндегі камитеті :

-сарапшылар камитеті:

-намибия жөніндегі арнайы камитеті:

Көптеген саясаттанушылар БҰҰ қауіпсіздік кеңесі органының әлемдегі үкімет деңгейінде еркіндігін айтуда. Олардың пікірінше халықаралық деңгейдегі көптеген мәселелер осы кеңесте талқыланады .

Биполярлық (екі полюсті) жүйенің күйреуінен кейін дүниежүзілік геосаяси ахуалдық өзгеруіне байланысты, экономикалықтұрғыдан қуатты Германия және Жапония мемлекеттері кеңесті кеңейтіп , тұрақты мүше елдер қатарына қосылуды тілге тиек етуде .Қазіргі таңда БҰҰ-на жарна төлеуден АҚШ-тан кейін Жапония екінші (19,8)ал Германия үшінші (8,78)орынға иеленіп отыр (10). Айта кететін жайт қауіпсіздік кеңес органы жаңадан реформалар арқылы кеңейтілетін болса ,онда өз аймақтарында белгілі мөлшерде ықпалдыққа ие Үндістан,Иран ,Пакістан ,Түркия және Индонезия т,б сияқты елдер де тұрақты мүшелікке ұмтылмайтынынакім кепіл . Ал егер олар тұрақты “Бас Ассамблеяға” мүшеліккебарлық күшімен ұмтылатын болса,онсыз да күрт өзгеріп бара жатқан халықаралық қатынастарды ұшықтандыратындығы сөзсіз.

3. Бас хатшы және хатшылық (Secretary-general and Secretariat):

Ұйымының атқарушы органы міндетін жүзеге асырып ,оған қауіпсіздік кеңесінің ұсынысы бойынша “Бас Ассамблея” тарапынан бес жыл мерзімге тағайындалатын“Бас хатшы басшылық етеді.Бас хатшылықтың негізгі міндеті БҰҰ шеңберінде ұйымдастырылған конференцияларға қатысып , жыл сайын Бұұ-ның әр түрлі саладағы қызмет туралы Бас ассамблеяда баяндама жасау болып табылады. Халықаралық сот басты міндеті мемлекеттер арасындағы даулы мәселерді шешу және Бұұ органдарының, оның мамандырылған мекемелерінің құқық мәселері бойынша ұсыныстық ұйғарым шығару болып табылады. Штаб пәтері: Гаагада орналысқан.

1. Экономикалық және әлеуметтік кеңесі ( Economic and Social council);

Мәдениет, білім, денсаулық сақтау, экономика, әлеуметтік мәселелері бойынша зерттеулер жүргізіп, баяндамалар әзірлейді және Бас Ассамблеяға, БҰҰ мүшелеріне, ұйымның арнайы мамандандырылған мекемелеріне білім, мәдениет, экономика т.б. мәселелер бойынша ұсыныстар жасайды. Экономикалық және әлеуметтік кеңесі Бас Ассамблея тарапынан үш жыл мерзімге сайланатын 54 мүше елден тұрады. Кеңестегі экономикалық, мәдени, білім т.б. шешімдер мүше елдердің басым көпшілігі даусымен қабылданады. Әр мемлекет кеңесте бір дауысқа ие. Жоғарғы елдердің мүшелік мерзімдері 31 желтоқсан 2005 жылы аяқталатын елдерде бар осыған орай “Экономикалық және әлеуметтік кеңесіне” жаңа мүшелерді сайлау үшін 17 қазан 2005 жылы Бас Ассамблеяны кезекті жиыны өтті. Бұл жиында мүше елдердің 213 дауысымен мына мемлекеттер 1 қаңтар 2006 жылдан бастап “Экономикалық және әлеуметтік кеңесте ” өз қызметтеріне кіріседі: Франция, Жапония, Түркия, Испания, Англия, Австрия, Бенин, Куба, Чехия, Германия, Гвинея- Бисау, Гайана, Гайти, Мадагаскар, Мавритания, Парагвай, Сауд Арабия, Шри-Ланка.

Кеңестік тұрақты комитеттері:

- үкіметтік емес ұйымдар жөніндегі комитеті. Қылмыстың алдын алу және онымен күрес жөніндегі комитеті;

- табиғат ресурстары жөніндегі комитеті;

- дамыту мақсатындағы ғылым мен техника жөніндегі үкіметаралық комитеті.

Қамқорлық жөніндегі кеңес (trustecchip Concil) БҰҰ жарғысының 77 бабында белгіленген территория тұрғындарының экономикалық, сияқты әлеуметтік дамуына, білім беру саласына ілгерілеп, өзін-өзі басқарып, тәуелсіздікке жету бағытында прогрессивтті дамуына жәрдемдесуге көмек беретін кеңес.

Бұған басқа БҰҰ шеңберінде экономика, гуманитарлық, әлеуметтік салалары бойынша мамандандырылған арнайы мекемелерде бар. Бұл мекемелер БҰҰ құрамында жұмыс істейтін әлеуметтік, экономикалық және гумаритарлық мәселелері бойынша халықаралық ұйымдар болып есептелінеді:

БҰҰ-ның арнайы мамандандырылған мекемелері:

Дүниежүзілік метеорологиялық ұйымы.
Жүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы.
Дүниежүзілік интеллектуалдық меншік ұйымы.
дүниежүзілік почта одағы.
Атом энергиясы жөніндегі халықаралық агенттік.
Халықаралық даму ассоциациясы.
Халықаралық қайта құру және даму банкі.
Халықаралық валюта қоры.
Халықаралық теңіз ұйымы.
Халықаралық азаматтық авиация ұйымы.
Халықаралық еңбек ұйымы.

ЮНЕСКО Лондон конференциясында 6 қараша 1945 жылы құрылды. Ал ұйымның жарғысы 4 қараша 1946 жылы өз күшіне енді 1946 жылы желтоқсан айында ЮНЕСКО БҰҰ-ныңарнайы мамандандырылған мекеме статусына иеленді: ЮНЕСКО-ға БҰҰ-на мүше елдердің барлығы енді.

Басты мақсаты.

-дүниежүзілік өркениеттер мен мәдениеттер арасында диалогты қамтамасыз ету;

- дүниежүзілік интелектуалды және моралдық қасиетті күшейтуге өз үлесін қосу;

-дүниежүзіндегі мемлекеттер арасындағы білім беру, ғылым және мәдениет саласы бойынша ынтымақтастықты қолдау болып табылады.

5.5 Геосаясат жєне саяси карта

Геосаясат - мемлекеттің не мемлекеттер блоктарының территориалдық кеңестік ерекше жағдайдың жергілікті, аймақтық, құлықтың және әлемдік халықаралық процестердегі орны мен нақты-тарихи ықпалын түсіндіретін теория.

Саясаттану сөзі (“политология”) гректің “политика” және “логос” деген сөзінен шыққан, саясат туралы, ғылым деген мағынаны білдіреді. Басқа қоғамнық ғылымдардың ішінде саясаттанудың орны ерекше. Б.з.б. I-мың жылдық ортасында саясатты діни мифологиялық танудың орнына философиялық, этикалық түсіну түрі келеді. Мұнда аса зор еңбек еткендер –Конфуций, Платон, Арестотель, сияқты ғұлама ақындар.

Әдетте, саясаттанудың негізін қалаушы деп данышпан ғалым Арестотельді атайды. Орта ғасырда саясаттың діни этикалық түрі қалыптасты. Оның негізін салушы – Фома Аквинский саяси билікте.

Географиялық ортаның қоғам өміріне тигізетін әсерін зерттеуге әсерін байланысты шыққан. XYIII- ғасырда оны Ш.Л. Монтескье, А. Б. Ж. Тюрго және т.б. дамытты. Олар халықтардың матералисттік және рухани өмірі географиялық ортаның ерекшеліктеріне тәуелді деп пайымдады. Француз философы Монтескье “Заңдар рухы туралы” деген еңбегінде “Ауа райының өктемдігі барлығынан да күштірек” дейді. Оның пікірінше, қоғам дамуы үшін ең қолайлы жақ- солтүстік бөлік. Ал жер шарының оңтүстік жағында, күннің ыстықтығы, ауа райының мамыражай болып тұратындығы, адамның денесін балбыратып,күшін кетіреді, халықты жігерсіздікке, жалқаулыққа бейімдейді дейді.

XIX – ғасырда бұл теорияны Г.Т. Бокль, Ф. Ратцель, В. Кузень, Ж.Э.Рекан, К. Риттер одан әрі дамытты. Ағылшын ғалымы Г.Т. Бокль “Англиядағы өркениеттің тарихы” деген еңбегінде адам баласының өмірі мен тағдырын басты –басты төрт физикалық, жәйт атап айтқанда, ауа – райы, тамақ, топырақ және ландшафт, яғни жердің жалпы бедер – бейнесі бинелейді дейді.

Геосаясат – сыртқы саясатты географиялық факторларға (аумағына, ауа-райына, қазба байлықтарына т.б.) байланысты жүргізетін саясат. Бұл теорияның негізін қалаушы Ф.Ратцель, Х.Маккиндер т.б. қоғамның экономикалық, саяси, әлеуметтік жағдайы мен даму барысы географиялық ортаға байланысты дейді. XX – ғасырда гитлерлік Германияда географиялық саясатты өз мүдделеріне пайдаланбақ болды. К. Хаус – Хофер және басқалар фашистердің басқыншылық соғыстарының “ Заңдылығын” дәлелдеп, мұндай соғыстарды “тіршілік кеңістігі жолындағы күрес” деп аталады. Осыған байланысты Кеңес Одағы кезінде Геогрофтардың теріс жақтарымен қатар ғылыми негізінде тұжырымдамаларды да жоққа шығарылды. Географиялық саясат мәселелері тиянақты зерттеу ісіне Р. Челлен (Швеция), А. Мәхән (АҚШ), Х. Маккиндер (Ұлы Британия) және т.б. мол үлес қосты. Олар мемлекеттің орналасу ерекшеліктеріне, жол қатынасы теңізге шығу мүмкіндіктеріне көрші елдермен қарым –қатынас жасауға табиғи кедергілердің (таулар, шөлдер, батпақты жерлер, қиын сулар т.б.) болу-болмауына, олардың ауқымы мен халықтың ұлттық құрылымына, жер бедеріне, топырақ құнарлығына, қазба байлықтарына, жан-жануарлармен өсімдіктер дүниесіне т.б. айрықша назар аударды. Географиялық орта материал игіліктерді өндіру процесінің тұрақты да қажетті шартты екендігі, ақиқат. Тіршілік үшін қажетті өнімдерді әзірлеуге уақыт аз жұмсалатын географиялық орта өндірістің дамуын тездетеді.

Яғни табиғи ресурстармен қатар, қоғамның дамуына елдің географиялық жағдайы да ықпал етеді.

Осындай дәстүрлі көзқараспен қатар, жаппай қырып жоятын қару- жарақтың көптігі көбеюі, ғарышты пайдаланудың тың мүмкіндіктерінің ашылуы, байланыс пен коммуникация жүйелерінің жаңа әдістерінің қалыптасуына байланысты жөнінде жаңа тұжырымдар жасалуда, оған іргелес елдердің мүдделері қиысатын сыртқы саясаттың бір түрі ретінде қарауда. Осыған байланысты Г. Мазмүны әлемдік, аумақтық – ынтымақтастық пен қарым- қатынастық, халықтың интеграцияның орнығуы және т.б. мәселелермен қоса қарастырылуда. Қ.Р. – ның сыртқы саясатына да географиялық фактор маңызды рөл атқарады.

Қазақстанның географиялық геосаяси және геоэкономикалық, жағдайларын ескере отырып, Президент Нүрсұлтан Әбішұлы Назарбаев Еуразия идеясын ұсынды. Ел астанасының бұрынғы Ақмолаға көшірілуі де географиялық жағдайдың елдің ішкі және сыртқы саясаты мен экономикалық дамудағы рөлін ескеруден туындаған.

Жалпы дүние жүзінің саяси картасында 230 ел бар. Олардың территориясының көлеміне қарай көз түсетін 7 ел бар. Халқының саны жөнінен ең үлкен 10 ел көзге түседі. Саяси картада орташа және шағын елдердің саны басым. Әдетте микромемлекеттер де бар. Елдерді географиялық орнының ерекшеліктеріне қарай топтастыру әдісі де жиі қолданылады. Осыған байланысты олар теңіз жағалауындағы, түбектердегі,аралдардағы, архипелагтардағы елдер (40) ерекше топқа жатады. Бұлолардың теңіз сауда жолы мен Дүниежүзілік мүхит байлықтарын пайдалануын қиындатады.

Қай елдің болса да мемлекеттік құрылымын ең алдымен ондағы басқару түріне байланысты. Республикалық басқару ерекше кең таралған , өйткені дүние жүзіндегі барлық елдердің ¾ -і республикалық болып табылады. Республика дегеніміз – заң шығаратын ең жоғарғы өкімет билігі сайланатын өкіметті орган – парламентінің, ал атқарушы өкімет билігі - өкіметтің қолында болатын басқару түрі. Саяси тәуелсіздікті жеңіп алғаннан кейін азат болған елдердің көпшілігі мемлекетті басқарудың республикалық түрін қабылдады. Египет, Эфиопия, Иран секілді мың жылдық монархияларлық республикалар болып жарияланды.

Монархиялық басқару әлдеқайда көп тараған, өйткені дүниежүзінде не бары 30 монархия бар. Монархия дегеніміз – мемлекет басшысы император, король, герцог, князь, сұлтан және т.с.с. болып келетін басқару түрі. Ұлыбритания, Жапония констуциялық монархия, Сауд Арабия абсолюттік монархия. Кез келген елдің мемлекеттік құрылысы оның әкімшілік территориялық құрылысының түріне байланысты болды. Бұл тұрғыдан алғанда барлық елдер унитарлы және федерациялы елдер болып бөлінеді. Осы өзара әрекет 20 шақты федерациялы ел бар. Кейбір елдердің (Ресей, Белгия, Үндістан, Нигерия) бұлайша болуы ұлттық- этикалық принципке екіншілерінде (ГФР, Австрия,АҚШ) тарихи географиялық ерекшіліктерін байланысты.

Адамзат қоғамы тарихи дамудың белгілі кезеңіндегі өз тіршілігі мен өндірістік іс – қимылы барысында тікелей әрекеттесетін жер табиғатының бір бөлігінің географиялық орта деп атайды. Географиялық ортаның қоғам өміріндегі маңызын бағалауда оның әсерінің мәнін асыра бағалау немесе жете бағаламау сияқты екі қателік болуы мүмкін. Адамзат қоғамының бүкіл тарихы – оның табиғатпен, географиялық ортамен өзара әрекетінің тарихы. Осы өзара әрекет барысында қоғам әрқашан белсенді күш болып табылады. К. Маркстің айтуынша, қоғам мен табиғат арасында ұдайы “ зат алмасуы ” өтіп отырады, ол көбіне күрделі әрі қарама – қайшы болады.

XX ғасырда қоғам мен табиғаттың өзара әрекетінің сапа жағынан жаңа кезең басталды.

Дүниежүзі ормандары орасан зор қашықтыққа созылған екі белдеу солтүстік және оңтүстік орман белдеуін құрайды.

Солтүстік орман белдеуі қоңыржай, кейде субтропиктік климат зонасында орналасқан.

Оңтүстік орман белдеуі негізінен тропиктік және экваторлық климат зонасына орналасқан.

Лай табиғи – рекреациялық қорлары мәдени тарихи көрікті орындармен ұштасып жататын Италия, Испания, Франция, Швейцария, Болгария, Үндістан, Мексика, Египет сияқты елдер демалушылар мен туристерді өзіне көбірек тартады. Мұның жекеменшік аудандарға да қатысы бар.

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҚ САЛАСЫНЫҢ ДАМУЫ

ДӘРІС КЕШЕНІ

Компьютерлік беттеу: Г.Қ. Төлебаева

Басуға 20.02.2016 қол қойылды. Гарнитура Times New Roman

Пішім 29,7х42 ⅓. Көлемі 4,59 ш.б.т.

Таралымы 100 дана. Тапсырыс №

Ы.Алтынсарин атындағы Арқалық мемлекеттік педагогикалық институтының редакциялық-баспа 58 бөлімі

110300, Арқалық қаласы

Әуелбеков көшесі, 17

e-mail: arkgpi@mail.ru

Ресми байқаулар тізімі

Республикалық байқауларға қатысып жарамды дипломдар алып санатыңызды көтеріңіз!