ӘОЖ

ДЕРІН ЖАЙЫЛМАСЫ ТАБИҒИ КӨЛТАБАНЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Кожагалиева Р.Ж. – философия докторы (PhD),

Хайруш А.А. – магистрант

М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан

университеті, Орал қ.

khairushevaai@mail.ru

Батыс Қазақстан облысында Республикадағы лиманды суарудың негізгі алаңдары шоғырланған. Жабық тарелка тәрізді депрессиялары бар тегіс ландшафт мұнда табиғи лимандардың шоғырлануына, сондай-ақ инженерлік жабдықталған суғару және суландыру жүйелерін (ССЖ) жобалау мен салуға ықпал етті.

Дерін жайылмасы – Каспий маңы ойпатының солтүстігіндегі ойысты жер Батыс Қазақстан облысы Тасқала, Ақжайық аудандарын алып жатыр. Дерін жайылмасы Шығыс Дерін, Паника, Бобовая өзендерінің сағаларында және бірнеше сайларда орналасқан. Өзен сағаларының ауданы су көп болатын жылы 630 км² құрайды, ал қоректенетін өзендердің су жиналатын жері шамамен 1000 км² жетеді.[1]

Бұл аймақта көптеген шабындықтар бар. Бұл негізінен бидай шөптері және бидайық шөптері, олардан шөптен жоғары өнім жиналады. Егістікке арналған жерлерді игеру мелиорациялық жұмыстармен байланысты. Қолайлы жылдары бұл өзендердің сулары бүкіл аумақтың 50-60% -ын басып қалады, сағаларды шалғынды, шалғынды-батпақты және жағалау-су өсімдіктерін қалыптастырады.

Өсімдік жамылғысы мен су тасқыны бойынша жайылмалы шалғындар үшке бөлінеді - жоғары, орташа және төменгі деңгейлер.

Өсімдік жамылғысының динамикасы проблемасы күрделі және геоботаникада басты мәселелердің бірі болып табылады. Оған өсімдік жамылғысының маусымдық ауа-райының өзгеруі, оның ішінара және жалпы өзгеруі, сонымен қатар өсімдіктердің жаңа түрлерінің эволюциялық дамуы мәселелері кіреді. Бұл тізім оның теориялық маңызы мен тәжірибемен, атап айтқанда шалғындық және жайылымдық егіншілікпен жан-жақты байланысының қаншалықты зор екендігін көрсетеді.[2]

Өзен аңғарларының өсімдік жамылғысы су алқаптарымен салыстырғанда ең динамикалық екені белгілі. Сонымен қатар, олардың құрылымы көбінесе өте күрделі. Мысалы, сол немесе басқа микрокомплекстің компоненттері көбінесе бір емес, бірқатар ассоциациялар аясында орналасып, күрделі микрокомплекс құрайды. Өзен сағасының орталығын әдетте жағалық су өсімдіктері алады: қамыс, теңіз қамысы, көл қамысы. Бұл орталық бөліктер су айдынынан жартылай шөлден 1,5-2 м төмен орналасқан және шағын ауданның шамамен 1% аумағын алып жатыр.

Жоғары қарай кейде қамыс, шылдыр шөп, сортаң жусан, қамыс шөп, және батпақты таза бидайық шөптері кездеседі. Алайда Орта Азия аймақтарында және әсіресе Қазақстандағы жайылмалы өсімдіктердің динамикасы жеткіліксіз зерттелген.[1]

Шалғынды өсімдіктердің әр түрлі мүшелерінде әр түрлі қоректік заттар жинақталады. Дәнді дақылдарда қамыс шөбі, бидай шөбі, жапырақтары мен гүлшоғыры белок пен талшықтың арақатынасы жағынан ең қоректік, ең азы - сабақтар. Майдың және әсіресе күлдің мөлшері жапырақтарда, көмірсуларда және азотсыз экстрагенттерде - сабақтарында көп.[3]

Жыл сайынғы жайылма аймағында су басу арқылы жоғары сапалы көпжылдық жемшөп шөптерінің жақсы өнімділігін алуға болады. Каспий маңы ойпатының Шежін-Дерін жайылмаларының жыл сайын су басу кезінде жер асты суларының минералдануы 0-3 г/л шегінде тұрақтандырылады. 3-5 жыл және одан да көп су басу болмаған кезде жер асты суларындағы тұздардың құрамы 3-тен 10-12 г / л-ге дейін ұлғайды. 5 жылдан астам су басудың болмауы жер асты суларының нормативтік көрсеткіштерден жоғары тұздануын арттырды.

Жайылманың су басуы болмаған кезде шалғынды топырақтардың физикалық және агрохимиялық қасиеттерінің көрсеткіштері нашарлайды: тығыздықтың артуы, кеуектіліктің төмендеуі, су өткізгіштіктің азаюы байқалды. Су басу аймағында зерттеу кезінде жайылым топырағының физикалық және агрохимиялық көрсеткіштері жоғары көрсеткіштермен сипатталды.[6]

Шабындықтардың әртүрлі өзгергіштігі пайдалану тәжірибесінде және

олардың жетілдірілуінде үлкен мәнге ие. Бұл шалғындардың өнімділігі, олардан алынған жем сапасы, шабындықтардың белгілі бір түрлерін пайдалану мүмкіндігі мен мерзімдері, шабындықтарды жақсарту әдістерінің тиімділігі, сонымен қатар олардың өнімділігі жылдар ішінде айтарлықтай өзгеріп отыратындығымен және сақтандыру қорларын құруға тура келеді. Сонымен қатар, шабындықты өсіру міндеттеріне метеорологиялық және басқа да жағдайлар үшін қолайсыз жылдары шалғын өнімділігінің төмендеуі мен жем сапасы нашарлауының алдын алу кіреді.[4]

Су режимін екі жақты реттеу және тыңайтқыштарды, атап айтқанда азот тыңайтқыштарын қолдану жөніндегі шаралар ерекше маңызды, өйткені шабындықтардың өнімділігінің артуы негізінен өсімдіктерді су және минералды қоректік элементтермен қамтамасыз етілу мөлшеріне байланысты.[6]

Шалғындарды жақсарту және пайдалану әдістері жүйесі шалғынның көп жылдық үрдіс жағдайына сәйкес икемді болуы керек.

Түбегейлі жақсартуды қажет ететін табиғи шабындықтардың шөбі, шөпті алқаптардан тек онда жиналған органикалық заттардың едәуір мөлшерімен ғана емес, сонымен қатар органикалық заттардың минералды топырақ бетіндегі шымтезек қабатының оқшаулануымен ерекшеленеді. Осы себептердің екеуі де, көбінесе табиғи шабындықтың топырақтарында ұсақтала алмайтын жоғарғы қабаттың қалыңдығының 10 см-ден едәуір асып кетуіне әкеліп соқтырады. Мұндай құламайтын қабаттың қалыңдауы, өсіру жүйесі арқылы шалғынды түбегейлі жақсартуға алынбайтын кедергі болып табылады.[2]

Сонымен қорыта келгенде ауыл шаруашылығында шалғын шаруашылығы бір сала болып табылады. Ауыл шаруашылығы өндірісінің тиімділігін арттыруда мал азықтық дақылдарын өсірудің негізгі ғылыми-техникалық прогресін барынша жеделдету бүгінгі күннің басым бағыттарының бірі. Оның негізі әр бір аймақта мал азығына қажетті дақылдарды өсірудің жаңа интенсивті технологиялық әдістерді енгізу, мол өнімді сорт түрін көбейту, өсімдіктерді аурулар мен зиянкестерден және арам шөптерден қорғайтын құрал табу, топырақ құнарлығын арттыру және сақтау, өндіріс процесін кешенді механикаландыру, кең көлемді мелиорациялау, еңбек ұйымдастырудың прогрестік әдістерін жүзеге асыру жолдары.

Әдебиеттер

1. Кожагалиева Р.Ж. Приемы повышения продуктивности многолетних злаковых трав на лиманах Прикаспийской низменности. Автореф. дисс... канд. к.с.-х.н. – Саратов, 2016. – 22 с.
   
   

2. Продуктивность луговых сообществ – Ленинград. Ответственный редактор – В.М.Понятовская, Академия наук СССР,.1978. С.162

3. Луга Южного Казахстана – Алма-ата. Ответственный редактор – кандидат биологических наук О.М.Демина, Академия наук СССР, 1974. С.23-31,139-157