Диктанттар мен мазмұндар жинағы 8 сынып

Ақмола облысы

Шортанды ауданы

«Шортанды № 1 орта мектебі» ММ

Жалпы білім беретін орта мектептің

8 сыныбына арналған

Шортанды №1 орта мектептің қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің

мұғалімі А.Ш Кулекинаның іс-тәжірибесінен

Шортанды кенті, 2018

Шортанды аудандық білім беру бөлімінің оқу – әдістемелік кеңесінде қаралып, аудан мектептеріне таратуға мақұлданды.

( )

8 сыныпқа арналған диктанттар мен мазмұндамалар жинағы Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты (№1080 23.08.2012 ж), Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 3 сәуір 2013 жылғы №115 бұйрығымен бекітілген оқыту орыс тілді емес мектептің 5 – 9 сыныптарына арналған оқу бағдарламасы мазмұнына сәйкес жинақталып, құрылды.

Автор: Кулекина Айнаш Шормановна

Шортанды №1 орта мектебінің

қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі

Пікір жазғандар:

Ш.К Ахметова – Шортанды аудандық білім беру бөлімінің әдістемелік кабинет меңгерушісі

А. Хапуровна – Шортанды аудандық әдістемелік кабинетінің қазақ тілі мен әдебиеті пәндерінің әдіскері

8 - сынып

Сөйлем. Сөйлемнің сазына қарай түрлері

Бақылау диктанты

Қараша күз белгісі

Қараша күз келді. Солтүстіктен ызғырық жел соғып тұр. Айдын беті қиқулаған құс. Көпті көрген сары тіс аңшы айдындағы құстар тобына аңыра қарап, дүниенің басқа бір қызығын тамашалап кетіп еді. Өзі құс ату саятына көп шықпаса да, қаз-үйрекке қаршыға, ителгі салғанды, бөдене мен шүрейгейге қырғи мен күйкентай салғанды талай-талай тамашалаған. Ол ғана емес, құстар дүниесі, олардың өмірі, әсіресе, ұзақ-ұзақ сапарлары, жолдары Қамбарбек жанының құпиялы ғашығы, ынтызары еді. Міне, бүгін де күн шықпай шығыстан сәуле көтерілген сайын құстардан тыныштық кете бастады. Олар тағы да ұзақ сапарға тартпақ. Ең алдымен көл бетіндегі аққулар тобы, сапарға шыққан ұшақтардың моторын қыздырғаны сияқты, қанаттарымен көл толқындарын сабалап, бірін-бірі қуып, қанат-топшысын қыздыра бастады. Аққулардың ұшуға әзірлігін сезгендей, қаздар мен үйректер де қиқу сап, ұрандасып өз тобын жинап жатты. Әсіресе, күздің ең суығын ала келетін қараша қаздар да сапарға әзірленіп, қым-қиғаш қиқу мен қаңқылға басты. (С. Бақбергенов, 142 сөз)

Аттану

Күн ала бұлтты болатын. Махмұт ол – пұлын дәріс берген шәкірт бала Көксегенге жинатып, аттаныс қамына кірісіп жатқан. Аядай есіктен еңгезердей болып біреу кірді. Шағиман шал екен.

• Сіз екенсіз ғой, ақсақал. Төрлетіңіз.

• Немене, жүрмекшімісің?

• Иә, ақсақал ондай ой бар.

• Ой болғаны – жол болғаны. Сезем, шырағым, жай –

күйіңді. Немене, мына шалдың қауқиған бойы деп ойлама. Жүрек деген қыж – қыж қайнайды, күресерге дәрмен жоқ. Өзімнің құлай ұнатқан балам едің. Жалғыздық басыңа түскенде қол ұшын бере алмадым.

• О, не дегеніңіз, Шәке. Сізге не деп өкпе айтайын?

Тіпті, қай – қайсыңызға да өкпе – назым жоқ. Тілеуім ақ, көңілім пәк, аунадым, қунадым. Бір қауым шаруамды бітіріп алдым.

-Әй, Махмұт – ай сипақтатып қайтесің? Маңдайымызға сыйдыра алмадық қой. Білместік. Жә, аттанам дейсің, астында атың да жоқ. Күн болса мынау жауғалы тұрған. Баяғыда Жазатырдан өзім әкеліп едім, енді барар жеріңе апару да міндетім секілді. Әйтпесе қазақ болып туғаным қайсы? Атаңның атын мініп кет, Махмұт.

• Жоға, о не дегеніңіз, ақсақал! Жалғыз торыңызды

маған түсіп беріп...

• Уа, садағаң кетейін! Сөзді қой, шырақ. Мініп кет! Атаң

екі сөйлемейді. (О.Бөкей, 150 сөз).

Жақан

Малшы ауылдың үлкен – кішісімен түгел қоштасып, рульге отырды. Зулап келе жатқан жылдамдықтан ба, бетке ұрған самал лептен бе, бір жыл асқанша артынан ербие қарап тұратын риза жанарлардан ба, тамағы құрғап, көзі жаурап кетеді. Олар үшін бұл дүниедегі ең қымбат, ең жақын адамдай. Олар бұған жабыла ақ жол тілеп тұрғандай. Жақан артына жалтақ – жалтақ қарап қойып, педальді баса түседі. Шіркін десеңші, адамдарға қажетің бары қандай жақсы. Шамасы, азаматтың азаматтығы да басқаларға қаншалықты қажетінің барлығымен өлшенетін болса керек. Олардың саған күнде пәлен рет, «айналайындап» алдыңа келіп тұратындары қандай тамаша! Жігітке өз атын басқаның аузынан естігеннен асқан бақыт бар дейсің бе!

• Жақан!

• Уа, Жақан!

Айта берсін, атай берсін, айқайлап шақыра берсін. Күніне мың рет, тіпті, миллион рет атасын, шақырсын, әңгіме қылсын... Тек мынау жол жиегіндегі әрі өткен мен бері өткеннің шаңына көміліп, белгісі мен бедерінен жұрдай боп, енді мынау ұлан – асыр дүниеде ешкімнің көзіне ілікпейтін сілтібас тырбық қылтанақтай керексіздіктен аулақ қылғай... (Ә. Кекілбаев, 152 сөз).

Тасбұлақ

Қайран кешегі ерке Тасбұлақ!... Тастан-тасқа секіріп, ақ моншақтан көбік атып, ауылды қақ жара еркелей ойнап өтетін Тасбұлақ! Енді, міне, тартылып қалған аңғары ғана жатыр. Сызаттап аққаны болмаса, көзге түсер су көрінбейді. Ал оны жағалай қонған бұрынғы шағын ауылдың бүгінде орны да жоқ. Айнала жыртылған жер, егістік..

Ар жағында арса-арсасы шыққан тау беткейлері! Барынан айырылып, базары кешкен өңір. Тарау-тарау тартылған жол. Жұлым-жұлымы шыққан ескі карьерлердің орны. «Бәріне көндік, бәрін де көрдік» дегендей, мүлгіп қалғыған тау-тас.

Көңілім құлазып, жүрек шымырлап үн қатқандай едім, осы сәт.

• Армысың, табиғат – ана! Туған жер! Аманбысын

Төбеби, Тасбұлақ! Естимісің, Жасылкөл, ата қоныс! Сенің топырағыңда аунап, ауаңды жұтып, суыңды ішіп ер жеттім. Өзіңе келіп сәлем беруді асыл парызым санаушы едім. Міне, сенің құшағыңда тұрмын.

Бәрін де көріп, бәрін де біліп тұрмын. Жүрек қынжылып, жүрек жылағанмен не пайда? Адам қолымен істелген өкініштің қашан да орны толар ма?!

- Оның несін айтасың, балам, деп үн қатқандай еді табиғат – Ана. (Ы.Кененбаев, 150 сөз).

Сөйлемнің тұрлаулы және тұрлаусыз мүшелері.

Бірыңғай мүше

Сырымбет

Шоқан дегенде, Шоқан туған, өскен мекені дегенде, ең алдымен ойға оралатын өңір – Сырымбет.

Сырымбет атауында, Сырымбет ұғымында бейне бір сиқырлы күш бардай... Төңірегіндегі тұлғасы биік таудың, айдыны шалқар көлдің, жауырыны жазық жазираның бәріне ортақ атау – Сырымбет.

Шоқан есімі аталғанда қасиетті Сырымбет даласы ойымызды өз төңірегінен әрі асырмай, тау Сырымбеттен көл Сырымбетке, Сырымбет көлінен Сырымбет еліне, яғни Шоқанның Сырымбетінен, Ақанның «Сырымбетіне» жетелей жөнеледі.

Осы өңірдің жауырыны жазық даласы, қарағай-қайыңы қайысқан орман-тоғайы, көлі мен шөлі, тауы мен тастағы Шоқанның бала кезден ел қыдырыстап, ағайын-туыс аралаған, сұңқар салып, құмай жүгіртіп, саят құрған бейқұт мекені, өз елі – өлең төсегі.

Шоқан Құсмұрын – Сырымбет кезеңінде араб, шағатай тілдерін жақсы үйреніп, шығыс әдебиеті нұсқаларымен мейілінше мол танысып үлгерген.

Шоқанның шығыс поэзиясын аса сүйетіндігін түркі тілдес халықтарды зерттеу ісіне елеулі үлес қосқан, Шоқанның жақын таныстарының бірі Н.М. Ядринцев: «Шоқан шығысқа тән ұшқыр қиялды әрі ақынжанды адам еді. Ол араб өлеңдерін қатты ұнататын және ол ұстазы Костылецкиймен бірге сол өлеңдерге рақаттанып, тамсанып отыратын», - деп әңгімелейді Шоқан жайлы естелігінде. (С.Мұқтарұлы, 131 сөз

Қаблан

Көктем шығуы-ақ мұң екен, Қабланның да барлық мінезі, жүріс-тұрысы, күнделікті әдеті, төңірекке көз қарасы – бәрі-бәрі де өзгеріп сала берді. Оның біздің есіктің алдына келгеніне, міне, төрт ай болды. Осы төрт айдың ішінде Қаблан көз алдымызда жүрсе де, бәрімізден ұрланып ер жеткен секілді. Осы көктем шығып, наурыз торғай келгенге дейін ол көзі шыныдай жылт-жылт етіп, алдындағы адамға тек балалық қызығушылықпен, таңданушылықпен басын қалт-қалт еткізіп, қарап отыратын кіп-кішкентай сүйкімді күшік еді.

Алды адамнан бастап, өмірдегі тірі мақұлықтың бәрін белгілі дәрежеде есейтетін, ой қосатын, тіпті, барлық мінезінің күрт өзгеруіне тікелей әсер ететін үлкенді-кішілі кездесетін сол өмірдегі оқиғалар ғой. Қабланның мінезіне де күрт өзгеріс енгізген сондай бір уақиға болды.

Қар кетіп, жер бусанған шақта, бір күні әкем, ежелден келе жатқан салт бойынша, Қабланның бүкіл жүріс-тұрысына, қимылына ерекше бір сүйкімділік бітіріп тұратын селтеңдеген

құлағы мен шұбатылған әдемі құйрығын табалдырыққа қойды да, ұстарамен ғырт-ғырт еткізіп кесті де тастады. Қаблан қыңқ деп дыбыс шығарған жоқ. Екі құлағын кесіп болып, әкем енді құйрығын ұстап жатқанда, оның сүйкімді, ойлы көздерінде айрықша бір шыдамдылық пен сабырлылық пайда болып, құлағынан сорғалаған қою күрең қанды елемегендей, артына жай бір бұрылып қарады да, қоя салды. (Д. Исабеков, 151 сөз)

Қоштасу

Күн шыққан жоқ. Қиқу үдей түсті. Көкжиекке күннің алтын иегін арта бергені – ақ мұң екен, Балқаш айдынынан ең алдымен ырғала-ырғала қаңқылдап, қоштаса сұңқылдап, үнін әсемдікпен әндете созып, аққулар тобы көтерілді. Олар көлден тіп-тіке күнге қарай көтерілді де,

керуен басы алға шығып, санын түгендеп алған соң, тұп-тура оңтүстікке: Қаратауға, Сырға, Аралға, Каспийге бет алды. Аққулар тізбегі көл үстін бір айналып өтіп, бетін өз бағытына қарай бұрған шақта, ұшқыр үйректер топ – топ боп, өздерінше тізбек – тізбектер жасап, жол бастаған аққулардың соңынан асығыс ұшты. Ең соңында қараша қаздар қалбақтап, көл үстінде у – шу боп, бейберекет көтерілді де, жоғарылай-жоғарылай келіп, сапын түзей бастады. Кейбірі тым көп қаңқылдап, керуен басылыққа таласты. Бірін – бірі итермелеп, сапты түзеп, батыры мен батылы алға шықты. Аққулар салған керуен жолына түсіп ап, оңтүстікке қарай бұлар да самғай тартты. Сәске түске дейін көл үсті бұлан-талан боп көшкен құстан айықпады. (С.Бақбергенов, 145 сөз).

Ертіс өзені

Табиғаттың адамға, оның мінез-құлқына ететін әсері туралы айтқанда, есіме Ертіс өзені, Шыңғыстау аймағы түседі. Ертіс – сұлу, сылқым өзен. Сонау Зайсаннан бастап, алтынды аймақ кербез Алтайды қақ жарып өтеді. Ерке мінезді, сылаң қағып ағатын өзен. Арнасы кең тоғайы мол өңірді жара ағып, алысқа кетіп жатқан үлкен өзен өз өңіріндегі елге, жерге, тіпті, ерге талай мінез, талай сый берген. Кейде толқып, кейде кенересінен аса төгіліп, неше түрлі бұраңға, бұлтарысқа салып ағатын сұрғылт түсті асау ағын өз тұрғындарына талай ой сап, жанын тербеген болар.

Ертіс жағасында өскен Темірбек бойында сол өзі туған жердің суреті, жүрегіне салған ізі бардай. Байыпты, байсалды, кей кездегі екпінді, желдей ескен ағын да сонау бір туған жердің қанына құйған қасиеті еді. Оның ән салған кезіндегі күмістей сылдыраған әсем сұлу үн қайдан алынды деп ойлайсыз. Мүмкін, бұл сол Ертіс толқынының түнгі сылдыры шығар, мүмкін, бұл жағада өскен балауса көк құрақтың желмен шайқалған кездегі сәнді ызыңы болар. (С. Бақбергенов, 148 сөз).

Өнер мұраты

Әбілхан Қастеев атындағы өнер мұражайына барсаңыз, Хакімжан қолынан туған жұмыстар алдыңыздан шығады. Күй атасы Құрманғазы, ақын Абай, батыр Аманкелдіден бастап, бүгінгі замандастарымыз бір топ Еңбек Ерлерінің ақ мәрмәр тастан қашалып істелген бюстері Хакімжанның жай ғана маман мүсінші емес, адам жанына үңіле білетін үлкен суреткер екенін танытады.

Абай даңғылының Алатау бөктеріне барып тірелер басындағы айналасы гүлге малынған әсем алаңда, биік тұғырлы жартас басында, қолына кітабын ұстап, маң-маң басып дана Абай келеді. Ұлы Абай Алматыны аралап арамызда жүргендей көрінеді. Естіген, көрген жұрт таңданады да таңырқайды да:

- Кім жасаған екен? – деп сұрайды. Сонда қазақтың тұңғыш мүсіншісі Хакімжан Наурызбаев есімі аталады. Мұндағы Абай тұлғасы жадыңызда мәңгілік сақталып қалады. Жамбыл мүсінін басқалар да жасады, Хакімжан Жамбылында өзгеше қасиет бар. Көп суреттерден қартайған шал Жамбылды ғана көретін едік, Хакімжан Жамбылынан шын бақытқа кенелген, жасы кәрі болғанымен, жаны жас Жамбылды көрдік. Мүсінші Шоқан Уәлиханов бейнесін Шота Уәлихановпен бірлесіп жасаған. (С.Байжанов, 145 сөз).

Туған жер

Ол өзінің туған жерінің ой-шұқырын, тау-тасын, өзен-суын, өзі білетін жерлерін түгел аралады. Бұрынғы ескі қала үлкен қала: Құмкент, Баба-Ата, Қызылкөл, Қызылсеңгір, Қаратас, Қызылтас, Қапшағай, Сасықбұлақ, Шиеліөзен, Қанымсай, Шаштөбе – бәрін бірін қалдырмай аралап шықты. Осы аралауда табиғаттың кәрілік кезін, ұлғайған кезін есіне түсірді. Жер-су қартаяды екен. Қартайғанда кейде, тіпті, бір адамның көз алдында қартаяды, азады, тозады. Мұны Қамбарбек өзінше жер кәрілігі деп ұқты. Кеше ғана шиге

тұнып тұрған сол мол шиі үшін Шиліөзен атанған жердің жүрсе, адам адасатын қалың шиі қайда? Бұл шиді жергілікті жердің өзіндегі адамдарды былай қойып, сонау Сарыарқадан, Сарысу, Шу бойынан келіп тартатын. Шиліөзен шиінен тоқылған шилер талай- талай әдемі үйлердің салтанаты болған. Ал ши таусылды, өспей қалды делік. Қысы-жазы арық-арық боп, Үштөбе мен Жартытөбе бауырынан қайнап шығып жататын мөлдір сулы, сылдыр бұлақтар қайда? Бір ғана Үштөбе бауырынан ағатын бұлақ сулары бүкіл өңірді суландырып, атақты тоған арқылы сонау Мәнжі мен Тасшабайдың даласына шығатын. (С.Бақбергенов,148 сөз).

Оқшау сөздер

Құс патшасы

Бәріміз де үнсіз қалыппыз. Жанбай атаның әңгімесін жанымызбен беріле тыңдап, әрқайсымыз терең ой құшағында отырмыз.

Жұпар жақын отырған Жанбай атасын мойнынан еркелей құшақтады.

• Ата, айтыңызшы, Жасылкөлден аққулар енді еш

жаққа кетпейді ғой? Жанбай ата оның шашын емірене иіскеді:

• Әрине, кетпейді, балам! Тек оларды үркітпей,

қамқорлыққа алып жүру керек. Тау-тастың, өзен-көлдің тыныштығы болса, олар ешқайда кетпейді, біржола бауыр басады.

- Жасылкөлден енді аққу кетпейді!

- Табиғат тыныштығын ешкімде бұзбайды!

- Бұдан былай жиі келіп тұрамыз! – дестік біз Жанбай ата ризалық кейіппен жымия бір күлімсіреп қойды да:

- Ана бір беткейдегі құмырсқаның илеуін көремісіңдер? - деді біздің назарымызды күңгей жақ бөктерге бұрып. - Сол жерде таңқурай қалың, теріп келе қойыңдар.

Айтқандай-ақ, құмырсқаның илеуі таңқурайға толы екен. Жапа-тармағай бас қойдық. Жанбай ата мән-жайды түсіндіріп жүр.

• Бұдан былай құмырсқаның илеуін көрсеңдер, бұзбай, қорғап жүріңдер. Бұл жәндіктердің айналасындағы өсімдіктерге пайдасынан басқа еш зияны жоқ. (Ы.Кененбаев, 140 сөз).

Төл сөз бен төлеу сөз. Диалог

Жасылкөл. Қос аққу

Суы тұп-тұнық, мөп-мөлдір, өзін айнала қоршаған жасыл орманмен бояу таластырып, жасана түскен сияқты. «Жасылкөл» деп қалай тауып атаған!

Жап-жасыл көл бетінде жүзген қос аққуды көргенде,

бізде тіптен ес қалмады. Бәлі, мына сәттілікті қараңыз! Қос аққу бізге қарай жүзіп келеді.

Айнадай жалтыраған көлге ақ төсін төсеген қос аққу қандай жарасады! Жұптарын жазбай, қатар бұрылып, қатар жүзіп, көл бетін жұмсақ сызып жүр. Кербез керілген тамаша мойындары неткен сұлу еді! Буынсыз бұралып, мың бұралады. Өзге құсқа ұқсамайтын сүйір тұмсықтарымен ара-тұра су сүзіп қояды. Мойылдай мөлдіреген қара көздерінде көл бетіндегі шар айна сәулесіне шағылысқан нұр ойнайды.

Бір кезде қос аққу қатарласа келіп, көкірек түйістірді. Бірінің денесін бірі сылап, кеуделеріне бас қойысты. Мың бұралған ұзын мойындары бірін-бірі еркелетіп, тұмсықтарымен жеңіл ғана қытықтасқандай болды. Оның соңы жарасты ойынға ұласып, бірін-бірі қуалап, бір-біріне мөлдір күміс су шашты.

Жасылкөл беті тербеле толқып кеткендей еді!

• Ғажап! – деді ұзын сирақ Ұзақбай.

• Керемет! – деп қайталады оны Төкен. (Ы.Кененбаев, 150 сөз).

Балуан Шолақ

770 ₸ - Сатып алу

Ашық сабақ, ҚМЖ, көрнекілік, презентация жариялап табыс табыңыз!

Материалдарыңызды сатып, ақша табыңыз. (kaspi Gold, Halyk bank)

Соңғы бір жылда:

45 000 000 ₸

Авторлар тапқан ақша

Толығырақ

Ресми байқаулар тізімі

Республикалық байқауларға қатысып жарамды дипломдар алып санатыңызды көтеріңіз!

Тізімді көру