Диктанттар мен мазмұндар жинағы 8 сынып

Ақмола облысы

Шортанды ауданы

«Шортанды № 1 орта мектебі» ММ

Жалпы білім беретін орта мектептің

8 сыныбына арналған

Шортанды №1 орта мектептің қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің

мұғалімі А.Ш Кулекинаның іс-тәжірибесінен

Шортанды кенті, 2018

Шортанды аудандық білім беру бөлімінің оқу – әдістемелік кеңесінде қаралып, аудан мектептеріне таратуға мақұлданды.

( )

8 сыныпқа арналған диктанттар мен мазмұндамалар жинағы Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты (№1080 23.08.2012 ж), Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 3 сәуір 2013 жылғы №115 бұйрығымен бекітілген оқыту орыс тілді емес мектептің 5 – 9 сыныптарына арналған оқу бағдарламасы мазмұнына сәйкес жинақталып, құрылды.

Автор: Кулекина Айнаш Шормановна

Шортанды №1 орта мектебінің

қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі

Пікір жазғандар:

Ш.К Ахметова – Шортанды аудандық білім беру бөлімінің әдістемелік кабинет меңгерушісі

А. Хапуровна – Шортанды аудандық әдістемелік кабинетінің қазақ тілі мен әдебиеті пәндерінің әдіскері

8 - сынып

Сөйлем. Сөйлемнің сазына қарай түрлері

Бақылау диктанты

Қараша күз белгісі

Қараша күз келді. Солтүстіктен ызғырық жел соғып тұр. Айдын беті қиқулаған құс. Көпті көрген сары тіс аңшы айдындағы құстар тобына аңыра қарап, дүниенің басқа бір қызығын тамашалап кетіп еді. Өзі құс ату саятына көп шықпаса да, қаз-үйрекке қаршыға, ителгі салғанды, бөдене мен шүрейгейге қырғи мен күйкентай салғанды талай-талай тамашалаған. Ол ғана емес, құстар дүниесі, олардың өмірі, әсіресе, ұзақ-ұзақ сапарлары, жолдары Қамбарбек жанының құпиялы ғашығы, ынтызары еді. Міне, бүгін де күн шықпай шығыстан сәуле көтерілген сайын құстардан тыныштық кете бастады. Олар тағы да ұзақ сапарға тартпақ. Ең алдымен көл бетіндегі аққулар тобы, сапарға шыққан ұшақтардың моторын қыздырғаны сияқты, қанаттарымен көл толқындарын сабалап, бірін-бірі қуып, қанат-топшысын қыздыра бастады. Аққулардың ұшуға әзірлігін сезгендей, қаздар мен үйректер де қиқу сап, ұрандасып өз тобын жинап жатты. Әсіресе, күздің ең суығын ала келетін қараша қаздар да сапарға әзірленіп, қым-қиғаш қиқу мен қаңқылға басты. (С. Бақбергенов, 142 сөз)

Аттану

Күн ала бұлтты болатын. Махмұт ол – пұлын дәріс берген шәкірт бала Көксегенге жинатып, аттаныс қамына кірісіп жатқан. Аядай есіктен еңгезердей болып біреу кірді. Шағиман шал екен.

• Сіз екенсіз ғой, ақсақал. Төрлетіңіз.

• Немене, жүрмекшімісің?

• Иә, ақсақал ондай ой бар.

• Ой болғаны – жол болғаны. Сезем, шырағым, жай –

күйіңді. Немене, мына шалдың қауқиған бойы деп ойлама. Жүрек деген қыж – қыж қайнайды, күресерге дәрмен жоқ. Өзімнің құлай ұнатқан балам едің. Жалғыздық басыңа түскенде қол ұшын бере алмадым.

• О, не дегеніңіз, Шәке. Сізге не деп өкпе айтайын?

Тіпті, қай – қайсыңызға да өкпе – назым жоқ. Тілеуім ақ, көңілім пәк, аунадым, қунадым. Бір қауым шаруамды бітіріп алдым.

-Әй, Махмұт – ай сипақтатып қайтесің? Маңдайымызға сыйдыра алмадық қой. Білместік. Жә, аттанам дейсің, астында атың да жоқ. Күн болса мынау жауғалы тұрған. Баяғыда Жазатырдан өзім әкеліп едім, енді барар жеріңе апару да міндетім секілді. Әйтпесе қазақ болып туғаным қайсы? Атаңның атын мініп кет, Махмұт.

• Жоға, о не дегеніңіз, ақсақал! Жалғыз торыңызды

маған түсіп беріп...

• Уа, садағаң кетейін! Сөзді қой, шырақ. Мініп кет! Атаң

екі сөйлемейді. (О.Бөкей, 150 сөз).

Жақан

Малшы ауылдың үлкен – кішісімен түгел қоштасып, рульге отырды. Зулап келе жатқан жылдамдықтан ба, бетке ұрған самал лептен бе, бір жыл асқанша артынан ербие қарап тұратын риза жанарлардан ба, тамағы құрғап, көзі жаурап кетеді. Олар үшін бұл дүниедегі ең қымбат, ең жақын адамдай. Олар бұған жабыла ақ жол тілеп тұрғандай. Жақан артына жалтақ – жалтақ қарап қойып, педальді баса түседі. Шіркін десеңші, адамдарға қажетің бары қандай жақсы. Шамасы, азаматтың азаматтығы да басқаларға қаншалықты қажетінің барлығымен өлшенетін болса керек. Олардың саған күнде пәлен рет, «айналайындап» алдыңа келіп тұратындары қандай тамаша! Жігітке өз атын басқаның аузынан естігеннен асқан бақыт бар дейсің бе!

• Жақан!

• Уа, Жақан!

Айта берсін, атай берсін, айқайлап шақыра берсін. Күніне мың рет, тіпті, миллион рет атасын, шақырсын, әңгіме қылсын... Тек мынау жол жиегіндегі әрі өткен мен бері өткеннің шаңына көміліп, белгісі мен бедерінен жұрдай боп, енді мынау ұлан – асыр дүниеде ешкімнің көзіне ілікпейтін сілтібас тырбық қылтанақтай керексіздіктен аулақ қылғай... (Ә. Кекілбаев, 152 сөз).

Тасбұлақ

Қайран кешегі ерке Тасбұлақ!... Тастан-тасқа секіріп, ақ моншақтан көбік атып, ауылды қақ жара еркелей ойнап өтетін Тасбұлақ! Енді, міне, тартылып қалған аңғары ғана жатыр. Сызаттап аққаны болмаса, көзге түсер су көрінбейді. Ал оны жағалай қонған бұрынғы шағын ауылдың бүгінде орны да жоқ. Айнала жыртылған жер, егістік..

Ар жағында арса-арсасы шыққан тау беткейлері! Барынан айырылып, базары кешкен өңір. Тарау-тарау тартылған жол. Жұлым-жұлымы шыққан ескі карьерлердің орны. «Бәріне көндік, бәрін де көрдік» дегендей, мүлгіп қалғыған тау-тас.

Көңілім құлазып, жүрек шымырлап үн қатқандай едім, осы сәт.

• Армысың, табиғат – ана! Туған жер! Аманбысын

Төбеби, Тасбұлақ! Естимісің, Жасылкөл, ата қоныс! Сенің топырағыңда аунап, ауаңды жұтып, суыңды ішіп ер жеттім. Өзіңе келіп сәлем беруді асыл парызым санаушы едім. Міне, сенің құшағыңда тұрмын.

Бәрін де көріп, бәрін де біліп тұрмын. Жүрек қынжылып, жүрек жылағанмен не пайда? Адам қолымен істелген өкініштің қашан да орны толар ма?!

- Оның несін айтасың, балам, деп үн қатқандай еді табиғат – Ана. (Ы.Кененбаев, 150 сөз).

Сөйлемнің тұрлаулы және тұрлаусыз мүшелері.

Бірыңғай мүше

Сырымбет

Шоқан дегенде, Шоқан туған, өскен мекені дегенде, ең алдымен ойға оралатын өңір – Сырымбет.

Сырымбет атауында, Сырымбет ұғымында бейне бір сиқырлы күш бардай... Төңірегіндегі тұлғасы биік таудың, айдыны шалқар көлдің, жауырыны жазық жазираның бәріне ортақ атау – Сырымбет.

Шоқан есімі аталғанда қасиетті Сырымбет даласы ойымызды өз төңірегінен әрі асырмай, тау Сырымбеттен көл Сырымбетке, Сырымбет көлінен Сырымбет еліне, яғни Шоқанның Сырымбетінен, Ақанның «Сырымбетіне» жетелей жөнеледі.

Осы өңірдің жауырыны жазық даласы, қарағай-қайыңы қайысқан орман-тоғайы, көлі мен шөлі, тауы мен тастағы Шоқанның бала кезден ел қыдырыстап, ағайын-туыс аралаған, сұңқар салып, құмай жүгіртіп, саят құрған бейқұт мекені, өз елі – өлең төсегі.

Шоқан Құсмұрын – Сырымбет кезеңінде араб, шағатай тілдерін жақсы үйреніп, шығыс әдебиеті нұсқаларымен мейілінше мол танысып үлгерген.

Шоқанның шығыс поэзиясын аса сүйетіндігін түркі тілдес халықтарды зерттеу ісіне елеулі үлес қосқан, Шоқанның жақын таныстарының бірі Н.М. Ядринцев: «Шоқан шығысқа тән ұшқыр қиялды әрі ақынжанды адам еді. Ол араб өлеңдерін қатты ұнататын және ол ұстазы Костылецкиймен бірге сол өлеңдерге рақаттанып, тамсанып отыратын», - деп әңгімелейді Шоқан жайлы естелігінде. (С.Мұқтарұлы, 131 сөз

Қаблан

Көктем шығуы-ақ мұң екен, Қабланның да барлық мінезі, жүріс-тұрысы, күнделікті әдеті, төңірекке көз қарасы – бәрі-бәрі де өзгеріп сала берді. Оның біздің есіктің алдына келгеніне, міне, төрт ай болды. Осы төрт айдың ішінде Қаблан көз алдымызда жүрсе де, бәрімізден ұрланып ер жеткен секілді. Осы көктем шығып, наурыз торғай келгенге дейін ол көзі шыныдай жылт-жылт етіп, алдындағы адамға тек балалық қызығушылықпен, таңданушылықпен басын қалт-қалт еткізіп, қарап отыратын кіп-кішкентай сүйкімді күшік еді.

Алды адамнан бастап, өмірдегі тірі мақұлықтың бәрін белгілі дәрежеде есейтетін, ой қосатын, тіпті, барлық мінезінің күрт өзгеруіне тікелей әсер ететін үлкенді-кішілі кездесетін сол өмірдегі оқиғалар ғой. Қабланның мінезіне де күрт өзгеріс енгізген сондай бір уақиға болды.

Қар кетіп, жер бусанған шақта, бір күні әкем, ежелден келе жатқан салт бойынша, Қабланның бүкіл жүріс-тұрысына, қимылына ерекше бір сүйкімділік бітіріп тұратын селтеңдеген

құлағы мен шұбатылған әдемі құйрығын табалдырыққа қойды да, ұстарамен ғырт-ғырт еткізіп кесті де тастады. Қаблан қыңқ деп дыбыс шығарған жоқ. Екі құлағын кесіп болып, әкем енді құйрығын ұстап жатқанда, оның сүйкімді, ойлы көздерінде айрықша бір шыдамдылық пен сабырлылық пайда болып, құлағынан сорғалаған қою күрең қанды елемегендей, артына жай бір бұрылып қарады да, қоя салды. (Д. Исабеков, 151 сөз)

Қоштасу

Күн шыққан жоқ. Қиқу үдей түсті. Көкжиекке күннің алтын иегін арта бергені – ақ мұң екен, Балқаш айдынынан ең алдымен ырғала-ырғала қаңқылдап, қоштаса сұңқылдап, үнін әсемдікпен әндете созып, аққулар тобы көтерілді. Олар көлден тіп-тіке күнге қарай көтерілді де,

керуен басы алға шығып, санын түгендеп алған соң, тұп-тура оңтүстікке: Қаратауға, Сырға, Аралға, Каспийге бет алды. Аққулар тізбегі көл үстін бір айналып өтіп, бетін өз бағытына қарай бұрған шақта, ұшқыр үйректер топ – топ боп, өздерінше тізбек – тізбектер жасап, жол бастаған аққулардың соңынан асығыс ұшты. Ең соңында қараша қаздар қалбақтап, көл үстінде у – шу боп, бейберекет көтерілді де, жоғарылай-жоғарылай келіп, сапын түзей бастады. Кейбірі тым көп қаңқылдап, керуен басылыққа таласты. Бірін – бірі итермелеп, сапты түзеп, батыры мен батылы алға шықты. Аққулар салған керуен жолына түсіп ап, оңтүстікке қарай бұлар да самғай тартты. Сәске түске дейін көл үсті бұлан-талан боп көшкен құстан айықпады. (С.Бақбергенов, 145 сөз).

Ертіс өзені

Табиғаттың адамға, оның мінез-құлқына ететін әсері туралы айтқанда, есіме Ертіс өзені, Шыңғыстау аймағы түседі. Ертіс – сұлу, сылқым өзен. Сонау Зайсаннан бастап, алтынды аймақ кербез Алтайды қақ жарып өтеді. Ерке мінезді, сылаң қағып ағатын өзен. Арнасы кең тоғайы мол өңірді жара ағып, алысқа кетіп жатқан үлкен өзен өз өңіріндегі елге, жерге, тіпті, ерге талай мінез, талай сый берген. Кейде толқып, кейде кенересінен аса төгіліп, неше түрлі бұраңға, бұлтарысқа салып ағатын сұрғылт түсті асау ағын өз тұрғындарына талай ой сап, жанын тербеген болар.

Ертіс жағасында өскен Темірбек бойында сол өзі туған жердің суреті, жүрегіне салған ізі бардай. Байыпты, байсалды, кей кездегі екпінді, желдей ескен ағын да сонау бір туған жердің қанына құйған қасиеті еді. Оның ән салған кезіндегі күмістей сылдыраған әсем сұлу үн қайдан алынды деп ойлайсыз. Мүмкін, бұл сол Ертіс толқынының түнгі сылдыры шығар, мүмкін, бұл жағада өскен балауса көк құрақтың желмен шайқалған кездегі сәнді ызыңы болар. (С. Бақбергенов, 148 сөз).

Өнер мұраты

Әбілхан Қастеев атындағы өнер мұражайына барсаңыз, Хакімжан қолынан туған жұмыстар алдыңыздан шығады. Күй атасы Құрманғазы, ақын Абай, батыр Аманкелдіден бастап, бүгінгі замандастарымыз бір топ Еңбек Ерлерінің ақ мәрмәр тастан қашалып істелген бюстері Хакімжанның жай ғана маман мүсінші емес, адам жанына үңіле білетін үлкен суреткер екенін танытады.

Абай даңғылының Алатау бөктеріне барып тірелер басындағы айналасы гүлге малынған әсем алаңда, биік тұғырлы жартас басында, қолына кітабын ұстап, маң-маң басып дана Абай келеді. Ұлы Абай Алматыны аралап арамызда жүргендей көрінеді. Естіген, көрген жұрт таңданады да таңырқайды да:

- Кім жасаған екен? – деп сұрайды. Сонда қазақтың тұңғыш мүсіншісі Хакімжан Наурызбаев есімі аталады. Мұндағы Абай тұлғасы жадыңызда мәңгілік сақталып қалады. Жамбыл мүсінін басқалар да жасады, Хакімжан Жамбылында өзгеше қасиет бар. Көп суреттерден қартайған шал Жамбылды ғана көретін едік, Хакімжан Жамбылынан шын бақытқа кенелген, жасы кәрі болғанымен, жаны жас Жамбылды көрдік. Мүсінші Шоқан Уәлиханов бейнесін Шота Уәлихановпен бірлесіп жасаған. (С.Байжанов, 145 сөз).

Туған жер

Ол өзінің туған жерінің ой-шұқырын, тау-тасын, өзен-суын, өзі білетін жерлерін түгел аралады. Бұрынғы ескі қала үлкен қала: Құмкент, Баба-Ата, Қызылкөл, Қызылсеңгір, Қаратас, Қызылтас, Қапшағай, Сасықбұлақ, Шиеліөзен, Қанымсай, Шаштөбе – бәрін бірін қалдырмай аралап шықты. Осы аралауда табиғаттың кәрілік кезін, ұлғайған кезін есіне түсірді. Жер-су қартаяды екен. Қартайғанда кейде, тіпті, бір адамның көз алдында қартаяды, азады, тозады. Мұны Қамбарбек өзінше жер кәрілігі деп ұқты. Кеше ғана шиге

тұнып тұрған сол мол шиі үшін Шиліөзен атанған жердің жүрсе, адам адасатын қалың шиі қайда? Бұл шиді жергілікті жердің өзіндегі адамдарды былай қойып, сонау Сарыарқадан, Сарысу, Шу бойынан келіп тартатын. Шиліөзен шиінен тоқылған шилер талай- талай әдемі үйлердің салтанаты болған. Ал ши таусылды, өспей қалды делік. Қысы-жазы арық-арық боп, Үштөбе мен Жартытөбе бауырынан қайнап шығып жататын мөлдір сулы, сылдыр бұлақтар қайда? Бір ғана Үштөбе бауырынан ағатын бұлақ сулары бүкіл өңірді суландырып, атақты тоған арқылы сонау Мәнжі мен Тасшабайдың даласына шығатын. (С.Бақбергенов,148 сөз).

Оқшау сөздер

Құс патшасы

Бәріміз де үнсіз қалыппыз. Жанбай атаның әңгімесін жанымызбен беріле тыңдап, әрқайсымыз терең ой құшағында отырмыз.

Жұпар жақын отырған Жанбай атасын мойнынан еркелей құшақтады.

• Ата, айтыңызшы, Жасылкөлден аққулар енді еш

жаққа кетпейді ғой? Жанбай ата оның шашын емірене иіскеді:

• Әрине, кетпейді, балам! Тек оларды үркітпей,

қамқорлыққа алып жүру керек. Тау-тастың, өзен-көлдің тыныштығы болса, олар ешқайда кетпейді, біржола бауыр басады.

- Жасылкөлден енді аққу кетпейді!

- Табиғат тыныштығын ешкімде бұзбайды!

- Бұдан былай жиі келіп тұрамыз! – дестік біз Жанбай ата ризалық кейіппен жымия бір күлімсіреп қойды да:

- Ана бір беткейдегі құмырсқаның илеуін көремісіңдер? - деді біздің назарымызды күңгей жақ бөктерге бұрып. - Сол жерде таңқурай қалың, теріп келе қойыңдар.

Айтқандай-ақ, құмырсқаның илеуі таңқурайға толы екен. Жапа-тармағай бас қойдық. Жанбай ата мән-жайды түсіндіріп жүр.

• Бұдан былай құмырсқаның илеуін көрсеңдер, бұзбай, қорғап жүріңдер. Бұл жәндіктердің айналасындағы өсімдіктерге пайдасынан басқа еш зияны жоқ. (Ы.Кененбаев, 140 сөз).

Төл сөз бен төлеу сөз. Диалог

Жасылкөл. Қос аққу

Суы тұп-тұнық, мөп-мөлдір, өзін айнала қоршаған жасыл орманмен бояу таластырып, жасана түскен сияқты. «Жасылкөл» деп қалай тауып атаған!

Жап-жасыл көл бетінде жүзген қос аққуды көргенде,

бізде тіптен ес қалмады. Бәлі, мына сәттілікті қараңыз! Қос аққу бізге қарай жүзіп келеді.

Айнадай жалтыраған көлге ақ төсін төсеген қос аққу қандай жарасады! Жұптарын жазбай, қатар бұрылып, қатар жүзіп, көл бетін жұмсақ сызып жүр. Кербез керілген тамаша мойындары неткен сұлу еді! Буынсыз бұралып, мың бұралады. Өзге құсқа ұқсамайтын сүйір тұмсықтарымен ара-тұра су сүзіп қояды. Мойылдай мөлдіреген қара көздерінде көл бетіндегі шар айна сәулесіне шағылысқан нұр ойнайды.

Бір кезде қос аққу қатарласа келіп, көкірек түйістірді. Бірінің денесін бірі сылап, кеуделеріне бас қойысты. Мың бұралған ұзын мойындары бірін-бірі еркелетіп, тұмсықтарымен жеңіл ғана қытықтасқандай болды. Оның соңы жарасты ойынға ұласып, бірін-бірі қуалап, бір-біріне мөлдір күміс су шашты.

Жасылкөл беті тербеле толқып кеткендей еді!

• Ғажап! – деді ұзын сирақ Ұзақбай.

• Керемет! – деп қайталады оны Төкен. (Ы.Кененбаев, 150 сөз).

Балуан Шолақ

...Битабар кештетіп келсе, ауыл іші у-шу.

• Балуан Шолақ келіп, байдың үйіне түсіпті.

• Балуан Шолақ керемет қызық ойын көрсетеді дейді...

Битабардың көктен іздегені жерден табылғандай, бір аяқ айранды қотара салды да, шала жуынып, байдың үйіне тартты.

Бай – Әлім деген, бетінде секпілі бар, сопақ бет, ұзын ақ сары кісі. Көзі басқа қазақтан өзгеше, көкшіл. Әлім бай болғанымен, кісілігі мол, ел адамы. Өткен-кеткен қонақтар да бұл ауылға келсе, «Әлім» деп келеді.

Әлім бұл жолы да қонақжай мырзалығынан танбапты. Арқаның ерке серісі, балуан серісі Шолаққа арнап, ауылдан алысырақ көкорай шалғынға тоғыз қанат ақ боз үй тігіп, іргесін түріп тастаған. Айнала нөпір жастар.

Біреулер жабықтан сығалайды, біреулер ашылып-жабылып жатқан есікке үңіліп қалады. Үй іші – у-шу. Әйелдің сыңғыр күлкісі. «Беу шіркін!» деп көтермелеген ерлер дауысы. Солардан өзгеше бөлініп, баппен қағып тартылған сазына кешкі самалдай есіліп, майда қоңыр дауыс кеп қосылады.

Битабардың жүрегі шымырлап кетті. (С.Шаймерденов, 146 сөз).

Ән құдіреті

Сұлтанмахмұт кідіріп, сөйлеп кетті. Бұл жолы ән-күй халықтың қазынасы екенін, сол қазынаға «Жаяу жүріп, закон қуған» Жаяу Мұсаның мол мұра қосқанын, ән-күйі әсерлі болса, жұрт өзі-ақ ауыздан-ауызға қақшып алып, үйреніп айтып, өзінің төл дүниесіндей, төл атындай меншіктеніп алып, рақаттанатынын айтты. Тау арасында ат үстінде келе жатып Жаяу Мұса әндерін шырқаған адамдардың дауысын, әнін Баянауыл тауларының шың жартастары қосыла шырқап қайталап айтып жататынын сөз етті. Ал нашар ән, нашар күйді халыққа зорлап үйретіп

қабыл алдыра алмайсың. «Қойшы соны», - деп, қолдарын бір-ақ сілтейді. Немесе тыжырынып тыңдап, аяқталуына әрең шыдайды. Кімнің құлағын кесіп аларсың?! Ал жүрегі қабылдаған жақсы әнге сезім дүниелері қосыла кетеді. Демек, ән бағасы – халықта, - деді Сұлтанмахмұт. Ақшоқыдағы бұл ауыл – ән баптап, сөз күйттеген ауыл. Жаяу Мұса ашқан ән мектебінің, сөз көктемінің ауылы.

Дәулеті мен сәулетін бермеген құдайға наразылық ретінде сөз сарасын, ән шанасын тербеттіріп қойған ауыл. Оның қайнар көзі – Жаяу Мұса. (Д.Әбілов, 147 сөз).

«Бозайғыр» күйі

• «Бозайғырды» тартып жібер! – деді Сұлтанмахмұт Жапашқа.

Осы бір күйді Махмұт Жапаш тартуында әрқашан сонша бір ыстық сезім толқынымен тыңдайтын еді.

Жапашта бәлдену де, баптану да болмайды. Әдеттегісінше, «Бозайғыр» оқиғасын айта отырып, ойната жөнелді.

Жаяу Мұса ойға шомып:

• Сиқар дүние? Тозақ дүние? Тұзақ дүние? Сен кімді тұзақтамадың? Жануар екеш жануарды да бостандығынан зар еткен дозақ дүние? – деді.

• «Бозайғыр» - Жаяу Мұсаның көп естіген, өзінің де талай тартқан күйі. Бірақ мына жігіттің бірі жас, бірі кәрі екі ұлы жанның алдында, екі ғасырдың екі өкілінің алдында тартуы тым басқа еді. Он екі жылға кесіліп барған Тобыл түрмесінен, қиянатқа жаны шыдамай қашып шығып, туған жерге – Баянауылға тартқан өзін көргендей болды.

• Рақмет, балам! Рақмет! – деді Жапашқа. – Кеудесі бітеу біреуме десем, өнерлі жас екенсің. Мылтыққа әуестеніп, бұныңды тастап кетпе!

Жаяу Мұса аузынан мұндай баға естимін деп ойлап па, бұл Жапаш. (Д.Әбілов, 143 сөз).

Жай сөйлемнің түрлері

Туған жерді сағыну

Көкшеге ұқсаған көгілдір тау олардың желке жағында қалды. Бәрібір Рамазан көкейінде туған жер жатқан еді. Осы кезде Көкше оның кеудесінде ән боп бүлкілдеп, күй боп сылқылдап еді. Көкіректе «Көкше! Көкше! Көкше!» - деп соққан жүрек сазынан басқа оның басына ештеңе де түспеген болар. Туған жердің көркіне ұқсас, көңілге таныс көк белесті көргенде, сонау сәби кездің жөргегіндей болған Көкше көзге қайта елестеп, жүрекке қайта соқты.

Ол өзін осы мезетте сол Жөкейдің жағасында ойнап жүргендей сезінді. Таңсәрі. Айдын көл. Көлдің беті – толған құс.

Осы шақта барып оның есіне өзінің ұлы бабасы Біржан салдың жалғыз ауыз өлеңі түсті. Енді оның жүрегінің ырғағына құлағы шыңылдап тағы бір әуен, саз кеп қосылды.

«Бүркітті асуыңнан талай өттім.

Қалың ну орманыңды сайран еттім,

Айнала Жөкей көлдің жағалауын

Шіркін-ай, бір көруді арман еттім!»

Рамазанның жүрегі лүпілдеп, құлағы шулап, шумақтың соңғы жолын қайталай берді.

Шіркін-ай, бір көруді арман еттім! (С.Бақбергенов, 139 сөз).

Аққулы көлде

Жаз. Жер жүзі көгеріп, жасыл ала жібекке оранып құлпырады. Аққулы көлдің жағасында тізіле қонып алты ауыл жатыр. Жаздың алтын нұры ойнаған шуақ күні еді. Көл мөлдір сулы. Аққулы көлдің асыл ала қамыстары көк жібекке тіккен жасыл ала өрнекті кесте сияқты. Аққулы көлдің жағасы кілем жайғандай балбыраған кез еді.

Көл ортасында қалың жасыл ала қамыстың айналасы – айнадай жалтыраған кең жайқын. Сол жайқында аппақ боп шақиып екі аққу сыланып, ақырын әсем жүзіп көлбеңдейді. Екі аққу ұзын сұлу мойындарын иіп көл ортасында сыңқылдап, аппақ денесін күміс суға төсеп, әсем нәзік сұлу үнмен сыңқылдап жүзген күміс сызығынан сылдырлап, меруерт, гауһар моншақ тізіледі. Қаңқылдап ұшып-қонған қоңыр қаздар. Шулаған шағалалар. Көлді айнала қорыған қара ала қанат, әдемі айдарлы, сақ құлақ қызғыштар. Көкке шығып, зыр қағып безектеп сұңқылдаған ұзын аяқ, біз тұмсық тауқұдіреттер, тағы да толып жатқан неше түрлі құстар көл басын сұлу күйлі думан қып жатты. (С.Сейфуллин, 140 сөз).

Аққулар

Таң бозарды. Көл айдыны жақсарып, бір шеті көкпен тірескендей боп тұр. Көл беті толған құс. Топ-топ, шоғыр-шоғыр, лек-лек. Аққулар тобының өзі әлденеше.

Аққудың бір тобы судан қоқиып көтеріле берді де, табанымен су бетінде тұрып алып, қанатын жайып салды да, сілкіне бастады. Қанаттары судырлап, дауысы алысқа кетті. Бұл олардың үстіндегі суын сілкіп ұшуға әзірленгені еді. Тағы да бірнеше рет осылайша қағынып-сілкініп, су бетінде жорғалап та көрді. Әлден уақытта ішіндегі ата аққу қанатын екі-үш рет сілкіп алды да, ауыр ұшақтың аэродромнан көтерілгені сияқты су бетін бауырымен сызып көтеріле жөнелді. «Сендер де мен істегенді істеңдер», - дегендей, қаңқылдап қойды. Қалғандары да көтеріле бастады. Қаңқ-қаңқ еткен аққулар тізбегі көл бетінен көтеріліп, оңтүстікке қарай бет алды. (С.Бақбергенов, 120 сөз)

Құрмалас сөйлем

Қарлығаш би

Алдынан Шайхан Тәуір көрінді. Шайхан Тәуір тасасынан күмбезі ісіктеу, биіктігі он бес – он алты метрдей мазар асқақтайды. Ол әйгілі Төле бидің күмбезі екенін Рысқұлов біледі. Өзінің арғы бабасы екенін де біледі. Баяғы Тәуке ханның тұсында қазақтың үш жүзінің басын қосып, берекелі, бәтуалы ел болуына аянбай қызмет еткен аса ірі қайраткер екенін де біледі. Жоңғар сияқты жауға қарсы тұрарға қазақ, қырғыз, өзбек, қарақалпақтарды біріктіруді, бір ел етуді Төле би Рысқұловтан екі жүз жыл бұрын армандаған, әрекет қылған... Ташкентте он екі жыл билік құрып, ақырғы талқаны тоқсан үш жасында таусылып, осы Шайхан Тәуірге қойылып еді ғой.

Рысқұлов Төле бидің күмбезін сонау он бесінші жылы Ташкентке оқу іздеп әдейі барып көріп еді. Күмбездің маңдайшасындағы арабша «Қарлығаш би» дегенді оқып, таңқалған. Сөйтсе, Төле биді мұндағы ел «Қарлығаш би», - деп атайды екен. Демек, онда Қарлығаш құстың қасиеті болғаны да. Өрт шалған халқына қарлығаш сияқты қанатымен су себелеп, шырылдап өткен бір сабаз. (Ш.Мұртаза, 146 сөз).

Тал шыбық пен бәйтерек

Мен толықсыған тал шыбықты да жаратамын, зәулім биік бәйтеректі де жақсы көремін. Тал шыбықты жақсы көргенде, оның балауса-балғын нәзіктігі үшін ғана емес, ертең ол шыбық та өсіп, толысып кемеліне келіп, бәйтерек болуын үміт етіп ұнататын сияқтымын. Ал, бәйтерек... Оның орны бөлек қой! Бәйтерек заңғар биік ұлылықтың, дархан жанды жомарттықтың символындай. Оның тереңге бойлаған тамырлары, желектей өскен жапырағы өзіне ғана емес, көпке қызмет етеді, көпке сая болады. Сондықтан да бәйтерек – өскен жерінің көркі, көптің сүйкімдісі, көптің мақтанышы. Бала өзінің ақылшы әкесін, ана өзінің сүйген жарын, егер оны шын мағынасында сүйеніш, қамал тұтса, «бәйтерегім», - деп мақтан етуі осыдан болса керек.

Иә, бәйтеректің орны бөлек қой. Бірақ, шыбықтың бәрі бәйтерек бола бере ме? Толықсыған тал шыбықтан жайқала өскен кесек тұлғалы бәйтерек өсіру үшін құдіретті қол керек...

Соңғы жылдары ауылда үй ауласына ағаш егу, көшеге ағаш отырғызумен әуестенушілер көбейіп кетті. Біреу үй төңірегіне отырғызайын деп ағаш көшетін іздесе:

• Сейдіден сұра! – дейді ауыл адамдары. Ағаш еге білу керек, еккен соң оны бағып күте білу керек, уағында бұтау керек, телу керек, суару, тыңайтқыштар беру қажет.

• Үйренгің келе ме, Сейдіге бар, - дейді ауыл адамдары. (С.Байжанов, 150 сөз).

Ұлы достық

Ағыбай мен Төреқұлды табыстырған тағдырдың өзі – жатқан бір тарих. Сонау отызыншы жылдардың басында бұлар үй ішімен қырғыз асып барып, күнгей бетте бір жыл қыстап қайтуға тура келген. Төреқұлдың әкесі Ералыны мұның әкесі Жұмахан бұрын да сырттай біледі екен. Қиыншылық кезде қара тартып барып, соларды паналаған. «Ашаршылықта – жеген құйқаның дәмі ауыздан кетпес», - деп қырғыз ағайындардың сондағы істеген жақсылығы естен, сірә, кетер ме? Ералының бұларға бір бөлмесін босатып беріп, аздаған азық-түлігін бала-шағасының аузынан жырғандай етіп, топты жанды бір қыс асырап шыққанын қалай ғана ұмытарсың?! Жұмахан оны қашан дүниеден өткенше ұмытқан жоқ, бірақ көзінің тірісінде Ералының сол қарымтасын қайтаруға үлгермей, өлерінің алдында Ағыбайға аманат етіп, табыстап кетті. Әкелер арасындағы үрдісті кейін балалары жалғастырған. Әке аманаты Ағыбайдың қаншалықты орындай алғанын кім білсін, әйтеуір, қырық жылдан бері Төреқұлмен қатынасы үзілген жоқ, заманына қарай екеуінің арасында жорға

ауысқан кездер де, домбыра ауысқан кездер де болып тұрады. Саған артық, маған кем бітті, - деп ешқайсысы есептескен емес. Сол Төреқұл ғой – іздеп бара жатқан адамы. (Қ.Жұмаділов, 158 сөз).

8 – сынып

Әке мен бала

Баласы келген күннен бастап-ақ, Жөкенде ес қалған жоқ. Далбырлап-ақ жүр. Баласы мен немересін, келінін, кезек-кезек айналып-толғанады.

«Шәден, Шәріп, Шәден» деп адасып жүрген немересінің аты Шеген екен. Қазақша анық сөйлей білмейтін келінін Файруза деуге тілі келмеген соң, Жөкең «Парыз келін» деп атап кетті.

Жөкең баласы мен немересіне бақшаны аралатты. Жылда не егіп, не қоятынын, қандай өнім алатынын түсіндірді. Өткен жылы қарбыздарының ірі болғанын, екі-үшеуін Толасбай кеп қалар деп, қыстың ортасына дейін сақтап, ақыры шіріп кеткенін қинала әңгімеледі. Қора-қопсысын көрсетті. Әлима сауып жүретін ала сиырдың әлі тірі екенін айтып, соны енесінің көзіндей көріп, келіні алып кетіп сауып жүрсе дегенді айтты. Онысына Толасбай мырс етіп күлді де қойды.

Бәрі де қораның жанындағы ұзын белдеу ағашқа жағалай отырып біраз әңгімелесті. Шал жорғасын сөз етті. «Бұл маңда ондай жорға жоқ. Денім сауда біраз шайқалтып едік. Қазір жорға түгілі есекке зорға шыдаймын», - деп мұңаяды.

- Алып кетпек түгілі, ауылға келгенінде де менсінбейсің соны, ал сәті түсіп алып кетіп мініп жүрсең, қанеки. Пәлі... баяғының жігіттері-ай! – Жөкең күрсініп қойды.

- Е, оқымыс адамдар жорғаңды қайтсін. «Болгәға» мінеді де.

Әнеки, осы заманның жорғасы, - Шәден тағы да Жөкеңнің сөзін жаратпай, бетін сырт бұрып отырды.

Толасбай көп сөйлемеді. Жүзі де салқындау. Қандай әңгіме болса да, сызданып үнсіз тыңдайды. Шал көп сырын ақтарды. Жасының келіп қалғанын, жыл санап денсаулығының төмендеп келе жатқанын айтты. Жиденің бұтағымен тақыр жерді олай-бұлай сызғылап отырған баласынан көз алмай отырып: «Осылай Алматыда жүре бересің бе, елге кесең етті», - дегенді айтты.

Толасбай үндеген жоқ.

- Өлсем көмусіз қалам демеймін. Қартайған соң жалғыздық болмайды екен... – Жөкең тағы ұзын сонарлау әңгімеге түсе бергенде, сызданып үнсіз отырған Толасбай басын көтере бір қырын отырып, қатқылдау дауыспен:

- Мұнда да ел-жұрт бар ғой, - деп әкесімен әңгімені шорт үзді. Жөкең үндемеді. (Т.Нұрмағамбетов, 270 сөз).

Сөздік: ұзын сонар.

Мазмұндау жоспары:

1. Баласының келу қуанышы.

2. Тіршілік туралы әңгіме.

3. Жөкеңнің жорғасы.

4. Толасбай.

5. Үзілген әңгіме.

Құстар үй салады

Көктем келіп, жер жасарып, ағаштар жапырақтап, дүние-әлем жайнап тұрған кез. Ол кезде құс атаулы үй салуды білмепті. Осы жай қарт бүркіттің қабырғасына батады. Өйткені құстардың бәрі жерге жұмырқалайды екен. Ақ, көк, сары, теңбіл-теңбіл, шұбар жұмыртқалардан жердің беті кейде көрінбей қалыпты. Бірақ көбісі шірітіп кетеді, қалғандарын жан-жануар басып, рәсуа етеді. Бүркіт көрген сайын күрсініп, күніне бір жасқа қартая беріпті.

Мүлде ұша алмайтын халге де жетіпті. Содан ол ойлана-ойлана бір амалын тапқандай болып, қырғи, лашын, күйкентай, қаршығаны шақырып алып:

- Барлық құстарды шақырыңдар! Айтатын ақылым бар, - деп бұйрық береді. Бүркіт айтса болды, төртеуі төрт жаққа ұшып, лезде барлық құсты жиып келеді.

- Бірің қалмай келдіңдер ме? Біреу-міреу қалып қоймасын, тағы да бір-біріңді түгендеңдер, - дейді бүркіт айналасын шола қарап.

Біраздан соң құстар:

• Көкектен басқамыз осында екенбіз, - десті.

Бүркіт қанатын көтеріп қойып:

- Тынышталыңдар енді, дабырламаңдар! Біздің бұлай қаннен-қаперсіз жүре беруімізге болмайды. Көрдіңдер ме, жер беті үлкенді-кішілі жұмыртқадан аяқ алып жүргісіз. Әркім басып кетіп, жарылып жатқаны қанша ма. Сондықтан біздер де адамдар сияқты үй салуымыз керек, - деп аз-кем тыныстады.

Мұны естіген көкектің зәресі ұшып кетті.

- Қалайша? – деді ол. – Біздің қолымыз жоқ қой. Ал адам деген – адам! Олар қолы болғандықтан, бәрін істейді. Күшті. Өздерінен үлкен нәрселерді де көтере береді. Ондай болу қайда?!

- Талаптансаң, бәрін де істеуге болады. Сен, көкек, жалқауланып, тілің мен жағыңа сүйенбе. Одан да болмасаң да, ұқсап бақ.

- Дұрыс айтасың, бүркіт ием, мен мұны аңғарып жүрмін. Үй салғандарын көргенде оларға сондай қызығасың, - деді қарлығаш мойылдай көздері ұшқын атып.

Бүркіттің көкекке түйілген қабағы қарлығаштың сөзін естігенде жазылып, жүзі жарқырап қалды.

- Менің де айтып отырғаным – сол. Қызығасың! Адамдардан үйрену керек, -деді де бүркіт айнала қарап, қайтадан жүзі қатуланып, бұйыра сөйледі. – Бүгіннен бастап адамдардың үйді қалай, неден салып жатқанын бақылаңдар да іске кірісіңдер. Енді үш аптадан соң бәріңдікін өзім көріп шығам. Түсінікті ме?!

- Түсінікті! – десті бәрі де.

... Адамдарды сырттай бақылап қызыққан құстар көп ұзамай, үй салуға кірісіп кетті. (Қ.Омарұлы, 305 сөз).

Сөздік: қабырғасына бату, рәсуа, тілі мен жағына сүйену.

Мазмұндау жоспары:

1. Жердегі жұмыртқалар.

2. Қарт бүркіттің уайымы.

3. Ақыл айту.

4. Зәресі ұшқан Көкек.

5. Қарлығаш.

6. Адамдардан үйрену керек.

7. Тапсырма.

8. Құстар үй салуға кірісті.

Жолдыаяқ – ақылды ит

Жолдыаяқ екеуміз бұта-жыңғылардың арасымен өтетін жалғыз аяқ жолмен келе жаттық. Бір кезде Жолдыаяқ жақын тұрған бұтаның арғы шетіне жүгіріп барып, алдыңғы аяғын көтеріп тұра қалды. Мен итімнің бұл қылығына таң-тамаша болып, оған жақындадым. Оның қарсы алдынан құрдың балапаны шыға келіп, қайтадан бұта-бұтаның арасымен жорғалап қаша жөнелгенін көрдім. Бір қызығы, Жолдыаяқ оны қуған жоқ, дереу кері бұрылып, ьұтаны бір айналып өтті де, екінші бір жерге барып қайтадан артқы аяғымен тік тұра қалды. Қарасам, тағы да балапан құрдың алдынан шығыпты. Байғұс құр не істерін білмей, енді тіпті басқа жаққа қаша жөнелді. Жолдыаяқ бәрібір оны жібермеді, өзге иттер құсап артынан қуып аса көп қиналмай- ақ, тағы да алдынан шықты. Құдды бір өзінің асқан ақылдылығын танытып, құрдың кеткен бағытын дәл аңғарып, оның одан кейін не істейтінін қапысыз бағдарлай білдіргендей, үнемі оның жолын кесумен болды. Бір қызығы, оған тиіспейді де, ойын ойнағандай масаттанып, «не істеін» дегендей мен жаққа қарап қояды. Ал құрдың балапаны болса, шыр- шыр етіп,

қалай қашса да қарсы кезігіп, амалы таусылып, шыбын жанын қоярға жер таппады.

Мен оны қатты аяп кеттім.

- Жолдыаяқ болды енді, тиіспе! – деп дауыстадым итіме.

Сол-ақ екен, Жолдыаяқ әурелеуін қойды. Көзімен ұзатып сап, ойыны қанған баладай өзіне – өзі разы болып, тілін салақтатып қасыма келді. Құрдың балапаны бәр бұтадан екіншісіне кетіп, одан үшіншісінен асып, көзден ғайып болды.

Осылайша, Жолдыаяқтың асқан ақылдылығына әбден көзім жетті. (Ы. Кененбаев, 218 сөз).

Сөздік: жалғыз аяқ жол, құдды, шыбын жанын қоярға жер

таппады, көзімен ұзатып салу, көзден ғайып болу.

Мазмұндау жоспары:

1. Жалғыз аяқ жол.

2. Құр балапаны.

3. Жолдыаяқтың ақылдылығы.

«Заман-ай» күйі

Әнші, күйші сері Сейтек аралданқашып шықты. Домбырасын тастамай қолтығына қыса кетті. Салды теңізге итеріп жіберіп, Сейтек ең ақырғы боп өзі мінді.

- Қош, Сахалин!... Бұл дауыста қауіп те, үміт те бар-ды.

Алдында сұлап жатқан теңізге Сейтек көз жібермеді. Мелшиген мылқау мұхит. Түпшіс тұңғиық. Аспан мен дария тұтасқан, біріне-бір ұқсас. Құдды аспан айналып суға тускендей. Толқынға көмілген жанқадай сал лезде теңіз қатпарында жоқ болды.

"Сәт" деді ішінен Сейтек бекініп, серт берген пішінмен. Өңі бұзылып қоңырқай беті бозарды. Ендігі серт - тез ғана елге жету. Зұлымдық жасап "барса келмес" аралына жіберсе де, тірі қайту; байтақ далада сұлу жарын, кәрі анасын құшу, туған елде күй шабытын шарықтатып, тағы да шыңға сермеу; жүректегі зар боп қатқан қайғыны күйге салып халыққа тарату жазықсыз қиянат әділетсіз заманның құралы екенін аңғарту; бойдағы барлық қуат, тілек, сезім соған шақырады.

Қашқындар бір күн, екі күн ... толқынмен ақты. Азық таусылды, қуат азайды. Қауіп күшейді.

Әттең дүние, үйренген қыр үсті болар ма еді! Ең құрығанда дөң басына шығып, қол бұлғаса біреу көрер еді. Мына түнерген теңізде ұшқан құс та көрінбейді. Айнала зым-зия, тірліктен хабарсыз сияқты.

Бір кезде айнала бозарып, тұман серпіліп, көз ұшында ноқаттай бірдеме қарайды. Жаға ма? Үміт жағасы ма? Бұл қарайған өмір үміті емес пе!! Па, шіркін!...

Сейтек шыдамады қолтығынан кішкене домбрасын жұлып алды. Он саусағы безектеп, домбыра бебеу қақты.

Сейтектің серіктері де күйге ұйып, тыңдай қалыпты. Оларда ызғарлы теңіз-қаупін  ұмытты. Күйге беріліпті. Әне, Василийдің көзінен домалап аққан жас теңіз суына қосылып жатыр.

Теңіз бетінде   құйындай ұйытқыған толқын арасынан кеудесін ашып, анасы Бәтима құшағын жаяды... Әлден уақытта оның бейнесі ғайып боп, күй желісі өзгереді. Заматта қаратүнек жоғалып, үміт жиегінен күн шығады. Бұл " Заман-ай" күйі еді.

Осы кезде:

- Әне, жиек! - деп шулап жіберді қашқындар. Сейтек бөркін алып, домбыраға сүйеніп, сонау жиекке тесіле қарады. Арманы осы еді. Оның қонырқай жүзі жадырады, көзінде құбылған бейнет, қайғы, жалғыздық көлеңкесін қуаныш басты.

Алыста, таң сәулесі астында, теңіз жағасында қарайған нұсқа азаттық белгісі еді. (З. Шашкин, 319 сөз).

Сөздік: зым- зия, заматта, құдды.

Мазмұндау жоспары:

1. Хош, Сахалин.

2. Түпсіз, мылқау мұхит.

3. Серт- туған елге жету.

4. Күшейген қауіп.

5. Үміт жағасы.

6. Домбыра бебеу қақты.

7. «Заман – ай».

8. Азаттық белгісі.

Ақылды құмырсқалар

Саяхатшылар өзенді жағалап жүрді. Шым топыраққа қаптай өскен жұмсақ қазотының үстімен аяқтарын еркін алып келеді.

- Шашырамай, бір ізбен жүріңдер. Бұл жерде жылан болуы мүмкін! - деп ескертті Мәди ағай.

- Ағай, ендеше мені алға жіберіңізші. Жыланнан қорқамын, - деді ең

соңында келе жатқан Жабын.

- Қорықсаң, сол артта жүргенің дұрыс, өйткені жатқан жыланға алдымен келіп ұрынатын да, оны үркітетін де бірінші жүрген адам.

Жан сергітер таңғы мөлдір болар-болмас тербеген самал жылдам жүріп келе жатқан саяхатшылардың тершіген маңдайларын, мойындарын лезде құрғатады. Өзен бірте-бірте сол жақ қапталда қалды. Саяхатшылар біраз уақыт ілесіп келген тау суының гүрілі «ары қарай өздерің барыңдар» - дегендей, еміс-еміс естіледі.

Табиғат бүгін кешегіден де ажарланып кеткендей. Жасыл желегі тербелген ағаштар шық шашыратады.

Сан-алуан шөптері мен гүлдері кілемнің түгіндей болып әдемі өрнектелген тау жоталары жұпар шашады. Ирелеңдей қашқан жіңішке сүрлеу кейде дөңкиіп-дөңкиіп шөгіп жатқан түйетастардың дәл түбінен алып өтеді.

Шұбатыла жөңкіліп, тау асып жатқан бұлт керуеніне зер сала қараған Арман:

- Бүгін алысқа ұзай қоймаспыз. Жауын жаууы

мүмкін, - деді.

- Расында да, мына бұлттардың түрі жаман екен, - деді аспанға үрке қарап, қабағын түйген Жабын да. – Сел жүріп кетпесе жарар еді.

Саяхатшылардың сөзін тыңдап келе жатқан Мәди ағай тоқтай қалып, аяғының астына үңілді.

- Балалар, мына құмырсқалар бір ізбен ары-бері зыр қағып қыбырлап жүр.

- Кемінде жарты миллион бар шығар, - деп, Бораш тізерлей отырып, лупасымен құмырсқаларды қарай бастады.

- Айналасына зер салып тұрған Мәди ағай аспанға бір көз тастап алды да, былай деді:

- Арман, сен жаңа «бүгін жауын жауады», - дедің ғой. Ана жөңкілген бұлттар сені алдады. Меніңше, бүгін күн ашық әрі өте ыстық болады. Өйткені, мына құмырсқалар илеуінен өте алыс кетіпті. Егер жауын жауатын болса, бұл жәндіктер бұлай жайбарақат жүрмес еді. Екіншіден, ана ағаш арасындағы құстардың үніне құлақ салыңдаршы. Бәрі де көңілді, шықылықтаудан тынбайды. Жауын жауардың алдында құстар бұталардың арасындағы жайлы орындарына жасырынып, тым-тырыс отырар еді. Бұл аз десең, жаңа құжынаған балаларын ертіп аналық ара да ұшып өтті. Күннің ашық болатынын білдіріп олар да бал жинауға асығып барады. (Н.Мұратәлиев, 318 сөз).

Сөздік: қазоты, қаптал, құжынаған.

Мазмұндау жоспары:

1. Саяхатшылар.

2. Жабын жыланнан қорқады.

3. Таңғы самал.

4. Ауа-райы туралы болжам.

5. Мәди ағайдың сөзі.

Асау

Бүгін кер дөненнің айы оңынан туды. Неше күннен бері үзілмеген ақ нөсер кеше кешкісін сап басылған. Қарағай біткен мың сан моншақ тағынып батар күннің жұмсақ нұрымен сиқырдай құбылады. Түнде сансыз жұлдыз аспаннан бос орын таба алмай үзіліп түсіп жатты. «Сәтін салса, ертең күн ашық болады екен», - десті үлкендер.

Күн арқан бойы көтерілмей-ақ шық кепті. Кер дөнен құйрықты шаншып алып, кең жазықта құлдыраңдап бір көріп еді, - дейсің, тіпті, рақат екен! Ызыңдап құлағында жел ойнайды. Аяқ жеңіл, жер шымыр, қалай жүйіткісең де, өз еркін. Қуанғанынан қоңыраулата кісінеп жіберіп еді, басқа жылқы біткен бастарын бір-бір көтеріп, одырая қарасты. «Осының-ақ балалығы қалмады-ау», - дейтін сияқты. Оған кер дөнен пысқырсын ба, бауырын жазып, желдей есті.

Осының қызығымен жүріп, бірнеше адамның сап ете қалғанын аңғармапты да. Мойнына қыл арқан түскенін бір-ақ білді. Әй, аңғалдық-ай. Мейлі енді, не істей қояр, - дейсің, күндегі көріп жүрген адамдары – өз иесі Ілияс, көрші үйдегі Мұратбек, тағы біраз кісілер.

Бірақ пәле осы жерде-ақ басталды. Арқасына ер салып, жарбиған бір баланы әкеп мінгізді.

Бәрі дыбырласып:

- Бөкентай, бекем бол!

- Байқа!

- Арқаннан ұстаңдар! – десіп жатты. Кер дөнен көзін алартып, «Қап, бәлем, сені ме!» тұрды іштей.

Бала да мінді, басы да босады. Кер дөнен ытқып бір кетті дейсің! Тастап жіберем, - деп еді, болмады. Бала дегені пәле болып шықты.

- Ұстамаңыздар арқаннан! Қоя беріңіз, аға! – дейді. Не дегенін кер дөнен ұқпағанымен, дауысында қорқыныш жоғын сезді. Көрейін, батыр болсаң!

Шоқырақ туласқа салып әрі көрді, бері көрді. Мойнын астына алып лақтыра беріп, қайта шапшып еді, міз бағар бала жоқ. Кер дөнен ызадан жарылып кете жаздады. Ағыза жөнелді. Тауға да шықты, тасқа да шықты, жарбиған бәледе құтылар емес. Әбден ақ сорпа болып, екі езуінен қандай көбік ақты. Өкпесі өшіп бара жатқанын сезіп, тағы да айлаға салайын десе, бұрынғы шама-шарқы жоқ. Сілесі қатқан екен. Қарғадай бала үстем шығып, жынын қағып алыпты. Енді діңкелеп өлу керек немесе соның айдағанына көну керек. Екінің бірі.

Кер дөнен түлкі жортаққа түсті. Қанталаған көзі ғана болмаса, бойында жаңағы жын да жоқ, ыза да жоқ. Салпақтап, бағана мойнына арқан түскен жерге қайта келді.

- Ой, өркеннің өссін!

- Жігіт деп осыны айт! – дескен көпшілік шуласып баланы көтеріп алды. (Б.Әдетов, 340 сөз).

Сөздік: сілесі қату.

Мазмұндау жоспары:

1. Кер дөнненің сәтті күні.

2. Дала рахаты.

3. Мойынға түскен қыл арқан.

4. Арқасындағы бала.

5. Баладан құтылудың амалы.

6. Жуасыған кер дөнен.

7. – Жігіт, - деп осыны айт.

Өмір артқан міндет

Ауыл үсті құмырсқадай қайнаған адам еді. Жаңбырша жауған сойылды көтере алмай, Дүйсембайдың ақ ордасының шаңырағы ортасына түсті. Түтеленген киізі мақта боп ұшты. Әлдекімдер кеңсенің ішіндегі қағазға кәрәсін құйып, от тұтатып, соның жанғанын қызық көргендей мәз-мейрам боп тұр. Бірсыпыра жігіттер көлді орала шауып, қамысқа бара сүңгісе де, аты батпақтап қайтып шыға береді.

Осы көріністі сырттан бақылағандай боп, белес басында Жалбыр тұр. Астындағы көк айғыр дүрмекке

қызығып, шиыршық атып ала жөнелгендей. Жалтақтап келген Әжібек дейтін кісі Жалбырдың алдын орап, ауылға бастырар емес.

- Бармаңыз, Жәке. Сіздің осы қарасын боп тұрғаныңызды көрген сайын жігіттердің жігері өсе түседі, - дейді.

Онысы рас, жастар әлсін-әлсін келіп, не істегендері туралы Жалбырды хабарландырып кетіп жатыр. Кеңсе өртенді. Атағы әлемге жайылған Байқанның қара шаңырағы ортасына түсіп, күл болды. Көл паналаған Дүйсембай бүгін болмаса, ертең қолға түседі. Осымен жұмысты бітті деуге бола ма?

Жалбыр аяқты үзеңгіге шірей басып, қамшымен бүйірін таянды. Қарсы алдынан ескен самал жел бойды сергітіп, ойды әлдеқайда жетектегендей. Қылшылдаған жас өмір құлдықтың не түрлі ащы азабын тартып, селт ете алмай желге ұшып еді. Елуге келген жасында бүйтіп, топ бастап, мың сан азаматты соңына ертемін, - деп Жалбыр ойлаған емес еді ғой. Ойда жоқ жұмыс болды. Жалбыр сияқты тепкіде шіріген, ыза кернеген көпшілік бүгін бұғауды үзіп, еркін демалудың бірінші адымын аттады. Осымен тұра қалса, жау тыныс алып, қалың әскерді қаптатып, елдің тас-талқанын шығаратынында сөз жоқ. Темірді қызуында соғу керек!

Артынан ерген тобы бүгін мың болса, ертең екі мыңға жетіп, күн еселеп өсе беретіні даусыз. Сол топты сүріндірмей бастай білу міндеті Жалбырға жүктелген секілді. Ендеше міндетті атқара білу керек. (Б.Майлин, 261 сөз)

Сөздік: шаңырағы ортасына түсу.

Мазмұндау жоспары:

1. Ортасына түскен шаңырақ.

2. Өрт.

3. Көл ортасы.

4. Белес басында Жалбыр тұр.

5. Әжібек.

6. Хабарлау.

7. Құлдықта өткен өмір.

8. Жалбырға жүктелген міндет.

Әкенің еркелігі

Ертеде бір бала әкесіне: «Сені кейін ер жеткен соң, аяғыңды жерге тигізбей, арқалап жүремін», - дейді екен. Бұл оның әке парызы туралы түсінігі болса керек.

Уақыт деген ұшқан құс, құйғытып шапқан тұлпар емес пе? Жыл артынан жыл өтеді. Бала жігіт болады. Әкесі қартаяды да, бір күні қатты науқасқа шалдығады. Ұлы «пәлен жерде ғұлама емші бар» дегенді естиді. Әкесіне: «Баяғыда көп айта беруші едім ғой, сол сөзім – сөз, емшіге апарамын», - дейді. Әке өз қадірін түсінген перзентіне тәнті болады. Әуе айналып жерге түскендей шілденің ыстық бір күнінде екеуі жолға шығады. Жігіттің арқасында – әкесі. Бірнеше күн өтеді. Айнала сағым, мұнар. Топырақ та, ауа да от. Аңызақ. Шөл. Жігіт шаршайды.

Ұлының арқасында отырған әкесі бір күні көз ұшында қарайған әлденені көреді. Баласынан: - Балам, анау не, көзім жетпей тұр? – дейді. Қанша шаршаса да, жас емес пе, жігіт дереу алға көзін тігеді. Ол қарайған түйе екен.

- Түйе ғой, әке, түйе! – дейді ол ашу ызасыз. Ішінен: «Әкем бала болып кетті ме сонша. Адам өзі діңкелеп келе жатқанда... Мазаны алмай тыныш отырмай ма?» - деп күбірлейді.

Бұлар емшінің ауылына қарай жылжи береді. Аздан соң әкесі жаңағы сұрағын қайталайды.

• Анау не, балам?

• Жаңағы түйе ғой, әке. Түйе, түйе!

Дауысы шаршау шығады. Бұған не болған дегендей әкесіне алара қарайды. Әуелде қу-сүйек жеп-жеңіл боп

көрінген әкесі, енді зіл қара тас секілді. Жігіттің қол-аяғының буын-буыны кетіп шаршайды. Осылай титықтап келе жатқан кезде артық сөздің өзі – артық қамшы. Арқасы терден удай ашиды. Ашуланып аударып тастай салатын зат емес. Әке. Ал әкесі баласының бұл күйін білмей келе жатқан сияқты. Ат үстінде отырғандай жайбарақат көңілді. Не болса соны әңгіме етіп қояды.

Сүт пісірім уақыт өткен соң, жаңағы сұрағын үшінші рет қояды.

Анау не, балам!

Жігіт қарайды да:

- Түйе ғой, түйе! – деп ақырып жібереді. – Осымен үшінші рет сұрадың. Неге қажет сонша. Мен мынау өлейін деп...

- Балам, тоқта, түсейін арқаңнан, болды енді, - дейді өкпелеп.

- Неге? Отыра бер!

- Жоқ. Болмайды. Әкеңнің бір еркелігін көтермедің. Баяғыда сен арқамда отырып, аспандағы жалғыз айды: «О не?» - деп жүз сұрасаң, ерінбей-жалықпай жүз рет жауап беруші ем. Жылқының түнгі күзетінен титықтап келгенде де, бетіңе жел боп тимейтінмін. Жасқаншақ болмасыншы дейтінмін. О, дүние-ай! Енді бұл аурудан айығам деген үмітім жоқ, тек сенің көңілің үшін шықтым. Бір еркелігімді көтермедің. Қой, осы жерден елге қайтам! –деді әкесі.

Бәрі көңілге байланысты ғой, мүмкін, еркелігін көтерсе, әкесі сырқатынан жазылып та кетер ме еді, кім білсін... (С.Оспанов, 370 сөз).

Сөздік: тәнті болу, көз ұшында, діңкелеу.

Мазмұндау жоспары:

1. Баланың серті.

2. Әкенің ауруға ұшырауы.

3. Әке парызын орындау.

4. Әкесін арқалаған жігіт.

5. Әкенің сұрағы.

6. Екінші, үшінші сұрақ.

7. Әкенің сөзі.