Дизартрия Әдестемелік-құрал

Баянауыл ауданы психологиялық-педагогикалық түзету кабинеті





Әдістемелік құрал





Мұғалім -логопед:
Ш.Б.Досмагамбетова

Мазмұны


Кіріспе ..............................................................................................3
Дизартрия түсінігі .............................................................................5
Дизартрияның түрлері................................................................................6
Логопедиялық массаж.........................................................................9
Мойдың массажы.................................................................................10
Маңдай массажы..................................................................................10
Беттік массажы.....................................................................................11
Жақ бұлшық еттерінің массажы..........................................................12
Ерін бұлшық еттерінің массажы................................................................12
Тіл бұлшық еттерінің масажы.............................................................13
Белсенді және енжар артикуляциялық гимнастика...............................14
Енжар артикуляциялық гимнастика...................................................14
Тілдің енжар гимнастикасы........................................................................15
Еріннің енжар гимнастикасы......................................................................15
Белсенді артикуляциялық гимнастика.................................................16
Мимикалық беттік бұлшық еттерінін дамытуға арналған жаттығулар..16
Тіл бұлшық еттеріне дамытуға арналған жаттығулар..............................17
Қолдың ұсақ моторикасы....................................................................18
Қолдың ұсақ моторикасын дамыту тәсілдері........................................19
Тыныс алу гимнастикасы.....................................................................20
Тыныс алу жаттығулары.......................................................................21
Сөйлеу дамуына арналған ойындар.....................................................22
Қорытынды...................................................................................................28
Пайдалынылған әдебиеттер................................................................... 29







Кіріспе

Дизартрия дегеніміз – дыбыс шығарудың және сөйлеудің просодиялық жақтарының бұзылуы, сөйлеу қозғалысы анализаторларының орталық бөлімдерінің органикалық бұзылуы, ол артикуляциялық бұлшық етте сал ауруының дамуына немесе парезге әкеп соқтырады.
Дислацияға қарағанда дизартрия дыбыс шығарудың бұзылуымен ғана шектеліп қоймайды, сонымен қатар дауыс шығару, сөйлеу демалысы, дауыс ырғағының мәнері, ырғақ пен қарқын бұзылады.
Дыбыстардың бұзылуында артикуляциялық бұлшық еттердің сал болуы немесе парезі көрінеді, сонымен қатар апракция бар болуы - өзінше қимылдарды бұзылады. Сипаттардың дәрежесі бойынша дизартрияның мына формалары ерекшеленеді: анартрия, дизартрия.
Анартрия мен дизартрия – әр түрлі дәрежедегі сипаттың біркелкі бұзылуы.
Анатрия – аса ауыр бұзылуы, сөйлеудің мүлдем жоқтығымен немесе артикуляциялық қозғалыстың мүлдем жоқтығымен сипатталады.
Дизартрия сөйлеудің мүшелік бөлігінің бұзылуы байқалады, дыбыс пен демалудың бұзылуы, яғни сөйлеудің толығымен фонетикалқ сәтсіздігі көрінеді.Қазіргі уақытта ұрықтың дұрыс дамымауына әсерін тигізетін 400 деректер саналады. Ұрықтын миына әр түрлі теріс факторладың әсер ету механизмі көбінесе оттегі жетіспеуінен болады. Созылмалы гипоксияда бәрінен бұрын нерв жүйесінің дамуы азап шегеді. Ана құрсағының ішінде жарақат алған ұрық қорғаныс және бейімделу механизімдері туу кезінде жарақат алуына көп мүмкіндік болдырады. Ана құрсағындағы потология қазіргі уақытта дизартрияның туындауының ең негізгі себептерінің бірі.
Дизартрияда сөйлеудің бұзылуы. Дизартрия бар болғанда сөйлеудің бұзылуының ерекшеліктері олардың патогенетикалық ортақтықпен артикуляциялық моторика болып табылады.
Сонымен қатар дизартрияда әрқашан тыныс алу бұзылады. Оларда ауыр потогенез болады, олардың координациясының бұзылуымен, олардың тонусының өзгеруімен, тыныс алу бұлшық еттерінің сал болуымен байланысты, сонымен қатар тыныс алу жүйесі қызметінің өсуінің тежелуімен де байланысты.
Дизартриясы бар балалар үшін жеткіліксіз терең тыныс алу алмау және үлкен жиелілік тән. Сонымен қатар, тыныс алу ритмінің бұзылуы да тән:
сөйлеу кезеңінде тыныс алу қиындайды, дыбыстарды шығарғаннан кейін бала үстіртін тез – тез дем алады. Көбінесе тыныс алу мен артикуляция арасындағы үйлесімділік бұзылады. Барлық жағдайларға белсенді тыныс шығару бұзылады, ол ауыздың әр дайым ашық тұратынына қарамастан, мұрын арқылы шығарылатын жол қысқарған. Тыныс алудың бұзылуының ауырлығы көбінесе жалпы қозғалыстың бұзылу ауырлығына сәйкес келеді.
Дизартриядағы ерекшелік дауыстың бұзылуы болып табылады. Методика – интонациялық бұзылуға көбінесе дизартрияның күшті белгілері жатады. Нақ солар сөйлеудің анықтылығына, мәнерлілігіне әсер тигізеді. Дауыстың бұзылуы тіл бұлшық етінің, таңдайдың, көмей бұлшық етінің кесілуінен сезіледі. Көбінесе дауыстың жеткіліксіз күшінен көрінеді. Дауыс қырылдаған, жылдамдатылған, үзік-үзік болуы мүмкін, әлсіз мәнерлілік немесе дауыс үнінің жоқ болуы мүмкін.
































Дизартрия

Дизартрия – сөйлеу аппараттының иннервациясының жеткіліксіздігінің салдарынан сөйлеу тілінің дыбыс айтуының бұзылуы. Дизартрияда негізгі кемістік дыбыс айту мен сөйлеу тілінің просодикалық жағының орталық және шеткі нерв жүйесінің органикалық зақымдалуына байланысты бұзылуы болып табылады.
Дизартрия гректің Armstrong – мүшелеу, dis – бұзылу сөздерінен шыққан. Дизартрияның негізгі белгілеріне дыбыс айтуы мен дауысының, артикуляциялық моторикасының, сөйлеу кезіндегі тыныс алуының бұзылуы жатады. Дизартрияда дауысты, дауыссыз дыбыстардың айтылуы бұзылады. Дыбыс айтудың антрофониялық (бұрмалап айту) және фонологиялық (алмастыру, шатастыру) түрінде айтылуы кездеседі. Фонологиялық түрлерінде айтылуы ұқсас дыбыстарды артикуляциялық, акустикалық сипаттамалары бойынша ажырату қиындық туғызады. Сондықтан, көп жағдайда ондай балаларда жазбаша сөйлеу тілінің бұзылуы, бұлшық еттердің артикуляциялық аппараттың,беттің, мойынның) қатаюы – гипертонус, әлсіреуі, босансыуы – гипотония байқалады.
Дизартрияның себептері баланың құрсақта жатқанда, туылған кезде, туғаннан кейінгі уақыттағы әр түрлі жағымсыз факторлардың салдарынан орталық және шеткі нерв жүйесінің органикалық зақымдалуы болып табылады. Атап айтсақ, асфиксия, туу, кездегі жарақаттар, мидың қан айналысының бұзылуы, бас мидағы ісіктер,интоксикация,екіқабат кезіндегі токсикоздық және басқа да соның нәтижесінде құрсақтағы зақымдалуы,инфекциялық аурулар, нерв жүйесінің тұқым қуалаушылық аурулары. Кейбір жағдайларда дизартрия ананың баламен қан тобының резус – факторының сәйкес келмеуі.
Дизартрия сал ауруына шалдыққан балаларда жиі байқалады.Балалық шақтағы дизартрия мәселесі клиникалық, нейролингвистикалық, психопедагогикалық бағытта қарқынды жетілуде.
Дизартриясы бар балалар жалпы психофизиологиялық дамуына байланысты бірнеше топқа бөлінеді:
Психофизиологиялық дамуы қалыпты балалардағы дизартрия;
БЦСА балалардағы дизартрия;
Гидроцефалиямен зақымдалған балалардағы дизартрия;
ПДТ балалардағы дизартрия;
Минимальді дисфункциясы бар балалардағы дизартия.
Дизартрияның ақырғы түрі мектепте дейінгі, мектеп жасындағы балаларда жиі кездеседі.Дизартриячның әр алуан түрлерінің көптеген ортақшылығы бар, бірақ олар терең айырмашылық та сипат алады, оларды білу логопедке түзету жұмыстарын дұрыс ұйымдастыруға көмектеседі.
Дизартрия мынадай түрлеге бөлінеді:
Сопақша ми дизартриясы – бұл артқы мидың құрамына кіретін сопақша мидың қабыну немесе ісіну ауруларына шалдыққан кезде байқалады. Сонымен сопақша миға орналасқан бас сүйек пен миға қатысты қимылдатушы тіл асты, тіл жұтқыншақ кейде үш жақты, кезбе нервтерінің маңызды бөліктрері бұзылады.
Сопақша ми дизартриясы жұтқыншақ, көмекейдің, тілдің жұмсақ таңдайдың бұлшық еттерінің сал болып немесе әлсізденіп қалуымен сипатталады. Бұл сияқты ақаулығы бар баланың қою және бұйық тамақты жұтуы және шайнауы қиындайды. Дауыстың жатықтығының және жұмсақ таңдайдың ширақтығының жетімсіздігінен ерекше болып бұзылады да таңдайдың ширақтығының да әлсізденіп ыңылдап естіледі. Сөйлеу тілінде ұяң дыбыстар айтылмайды.



Жұмсақ таңдайдың әлсізденуінің салдарынан іштен шығатын ауаның ағыны мұрыннан ыңылдап естілетін болады.Балалардың баяндалған дизартрияларының түрлеріне тілдің және жұтқыншақтың бұлшық еттерінің семіп қалатындығы, сонымен бірге бұлшық еттердің күш – қуатының әлсірейтіндігі байқалады. Тілдің бұлшық етінің іс жүзіндегі жағдайы дыбыстардың айтылуындағы толып жатқан алмастыруға себеп болады. Міңгірлеп өте түсініксіз және көмескі сөйлейді. Сопақша ми дизартриясы бар баланың бет әлпеті келіссіз келеді.
Ми қыртысы асты дизартриясы – бұл бас ми қыртысының астындағы ядролардың зақымдануынан пайда болады. Ми қыртысы асты дизартриясы бұлшық еттер күш – қуатының ширығуының әсер етуінен және гиперкинезімен сипатталады. Гиперкинез дегеніміз баланың бақылауынсыз сөйлеу тілі мүшлеріндегі және мимкалық бұлшық еттерінің еріксіз күшпен қимылдауы. Бұндай қимылдар тыныш тұрған жағдайда байқалады, бірақ әдетте бұл қимылдар сөйлеген кезде күшейеді.


Бұлшық еттердің өзгертіп тұратынн ерекшелігі мен гиперкинездің бар болуы сөйлеу тілі мүшелеріндегі және дыбыстардың айтылуындағы кемістіктіктердің өзгешіліктермен байланысты. Бала ойнау барысында, жақвндарымен немесе көңіл – күйінің басқа жағдайда әсерленіп тұрғандағы әңгімелесу кезінде жеке дыбыстарды, сөздерді және қысқа сөйлемдерді дұрыс айтуы мүмкін, бірақ ізінше сол дыбыстардың біреуінде айта алмай қалатын жағдайға ұшырайды. Сөйлеу мүшелері құрысады, тілі тартылады дауысы үзілмелі болады. Кейде еріксіз айқайлап дыбыстардың көмейді бұзып – жарып шығатыны байқалады. Балалар сөзді, сөйлемді жылдамдатып тез – тез сөйлейді немесе керісінше сөздерін бөліп – бөліп айтады. Сөзінің анық естілуді ыбыстарды айтқан кезде сәйлеу тілі мүшелерінің бір қалыпты қимылай алмауынан, сонымен бірге дауысының күші мен саздылығының бұзылуынан болады.Ми қыртысы асты дизартриясы ерекшелігі сөйлеу тілінің шапшаңдығы, ырғағы, сарыны жағынан ұйқастығының бұзылыуымен сипатталады.Сөйлеу тілі мүшелерінің қозғауының бұзылуы дауысының және сөйлеуіндегі тыныс алуының бұзылуылармен сай келу баланың құбылмалы жағдайының көріністеріне байланысты дыбыстардың айтылуындағы ерекше бір ақаулықтардың шығуына себеп болады да, ол ең алдымен тіл қатынасы қызметінде әсерін тигізеді.Кейде ми қыртысы асты дизартриясы бар балалардың сөйлеу тіліндегі аақулықтардың асқынып кетуіне себеп болатын есту қабілетінің нашарлауы.
Мишық дизартриясы – бұл қысқа қайырылатын келте сөздермен, кейде жеке дыбыстардың шаңқылдап қатты естілуімен сипатталады. Мишық дизартриясының таза түрі балаларда сирек кездеседі.Ми қыртысы дизартриясы – бұл басқалардан ажыратып тану жәнне бөліп алу өте қиын ақаулық. Ми қыртысы дизартриясында сөйлеу мүшелерінің дыбыстардың айтылуындағы көріністер бойынша қозғауышы алалияға ұқсастығы бар, себебі ең алдымен сөздің буындық – дыбыстық айтылыуы бұзылады. Балалардың бір дыбыстан екінші дыбысқа, сөйлеу тілі мүшелерінің бір қалыптағы түрінен екіншісіне қозғалып қимылдау қиындайды. Балалардың дыбысатрды жеке тұрғанда анық айтуға қабілеті бар, ал сөйлегенде сөздерінң құрамындағы сол дыбыстарды орындарын алмастырып шатастырып, әсіресе тіркесіп келегн дауыссыз қтары бұзылып, жылдамдатып тез – тез сөйлегенде тұтықпаға ұқсап кекештеніп қалады.
















Логопедиялық массаж

Массаж — бұл баланың денесінде барлық әр түрлі механикалық бұзылыстардан пайда болған, оны алдын алу шарасы мен емдеу әдісі. Массаж бұлшық еттерге жақсы әсерін тигізіп, айту жолдарын жақсартады. Комплекстік жүйеде түзету мекемеде логопедиялық массаж — артикуляцилық,тыныс алу және дауыс гимнастикалары жасайды. Логопедиялық практикада, мысалы: дизартрия,ринолалия,афазия,тұтықпа,алалия сияқты әр түрлі коррекциялық бұзылыстары бар жұмыстарды атқарады. Дұрыс таңдаған массаж баланың артикуляциялық, моториканы,айтылу сөйлеумдерін қалпына реттейді.



Дизартриясы бар бұзылыстары балаларда логопедиялық массаж коррекциялық міндеттерге бөлінеді:
Гипогипертонусының мимикасы және артикуляциялық бұлшықеттерінің тонусының қалпына реттелуі;
Патологиялық симптоматикасын,мысалы сияқты гиперкинез,синкенез,девиация және т.б. бұзылыстарды түзету;
Жағымды кинестезияларды ынталандыру;
Артикуляциялық қимыл сапаларды жақсарту (нақтылық,көлем және т.б.)
Бұлшық еттерінің күшінің ұлғаюы;
Артикуляциялық мүшелердің жұқа дифференциясы бар қимылдарын белсендіру, сонымен қатар олардың дыбыс айтылу бұзылуын коррекция жасау.



Мидың массажы

№1 жаттығу
Мақсаты: Иық бұлшық еттерінің мажырауы.
Сипатамасы: Миды үстінен астына дейін ұқалау өткізеді.
Әдістемелік нұсқаулар: Ұқалау қозғалыстары екі қолмен жасалынады.
Сонымен ұқалап сипау қимылдары жеңіл және максималды бұлшық еттер мажырауы болу керек. Масаждық қимылдар 6–8 рет немесе күніне 2–3 рет жасалуы тиіс.

(№1 сурет ).

Маңдай массажы
№ 2 жаттығу
Мақсаты: Маңдай бұлшық еттерің тыныштық қалпыныа келтіру
Сипаттамасы: Самай маңдайға орталыққа дейін ұқалау.
Әдістемелік нұсқаулар: Нұсқаулық,ортаңғы және атаусыз саусақтардың екі қолдарымен ұқалау қимылдары жасау тиіс. Ұқалау қимылдары 6–8 рет немесе күніне 2–3 рет жасалуы тиіс.
(№2 сурет).

№3 жаттығу
Мақсаты: Маңдай бұлшық еттерің тыныштық қалпына келтіру.
Сипаттамасы: Шаштың түбірінен бастап қастың түзуне қарай жеңіл ұқалау.
Әдістемелік нұсқаулар: Нұсқаулық,ортаңғы және атаусыз саусақтардың екі қолдарымен ұқалау қимылдары жасау тиіс. Ұқалау қимылдары 6–8 рет немесе күніне 2–3 рет жасалуы тиіс.
(№3 сурет).
Беттік массажы
№ 4 жаттығу
Мақсаты: Бетті ұқалау бұлшық еттерін тыныштық қалпына келтіру.
Сипаттамасы: Бетін үстінен айналу ұқалау қимылдарын өткізеді.
Әдістемелік нұсқаулар: Масаждық ұқалаулар нұсқаулық және ортаңғы саусақтардың қимылдарымен өткізеді.Жақсы нәтижеге жету үшін,беті ауыздың ішінен айналу қимылдары сағат бойынша жасау. Ұқалау қимылдары 6–8 рет немесе күніне 2–3 рет жасалуы тиіс.
(№4 сурет).
№ 5 жаттығу
Мақсаты: Бұлшық еттерді тыныштық қалпына келтіру, ауыздың бұрышынан көтерілуінен басталады.
Сипаттамасы: жақтарды құлақ - мұрыннан бастап жеңіл ұқалау қимылдарын жасайды.
Әдістемелік нұсқаулар: Нұсқаулық,ортаңғы және атаусыз саусақтардың екі қолдарымен ұқалау қимылдары жасау тиіс. Ұқалау қимылдары 7–10 рет немесе күніне 2–3 рет жасалуы тиіс.
(№5 сурет).
№ 6 жаттығу
Мақсаты: Бұлшық еттерді тыныштық қалпына келтіру, ауыздың бұрышынан көтерілуінен басталады.
Сипаттамасы: Беттік құлақ - мұрыннан бастап жеңіл ұқалау қимылдарын жасайды.
Әдістемелік нұсқаулар: Сипау қимылдары ортаңғы және атаусыз саусақтардың екі қолдарымен ұқалау қимылдары жасау тиіс. Ұқалау қимылдары 3–4 рет немесе күніне 2–3 рет жасалуы тиіс.

(№6 сурет).
Жақ бұлшық еттерінің массажы

№7 жаттығу
Мақсаты: Жақ бұлшық еттерді тыныштық қалпына келтіру.
Сипаттамасы: Беттік құлақ - мұрыннан бастап жеңіл ұқалау қимылдарын жасайды.
Әдістемелік нұсқаулар: Сипау қимылдары жеңіл болу керек,масаждық қимылдар 6–8 рет немесе күніне 2–3 рет жасалуы тиіс.
(№7 сурет).

Ерін бұлшық еттерінің массажы
№8 жаттығу
Мақсаты: Ерін бұлшық еттері және оның ортаңғы жақтарын қалпына келтіру.
Сипаттамасы: Ерін бұлшық еттерінің бұрышынан бастап,орталыққа масаж жасау.
Әдістемелік нұсқаулар: Екі қолдарымен ұқалау қимылдары жасалуы тиіс. Ұқалау қимылдары 6–10 рет немесе күніне 2–3 рет жасалуы тиіс.
(№8 сурет).
№9 жаттығу
Мақсаты: Ерін бұлшық еттерін қалпына келтіру.
Сипаттамасы: Ерін бұлшық еттерінің бұрышынан бастап,орталыққа масаж жасау.
Әдістемелік нұсқаулар: Екі қолдарымен ұқалау қимылдары сипау массаждармен жасалуы тиіс. Ұқалау қимылдары 3–4 рет немесе күніне 1 рет жасалуы тиіс.
(№9 сурет).

№10 жаттығу
Мақсаты: Ерін бұлшық еттерін масималды жағдайына қалпына келтіру.
Сипаттамасы: Ерін бұлшық еттерін айналу қимылдарын жасау.
Әдістемелік нұсқаулар: Ұқалау қимылдары екі қолдарымен жасалуы тиіс. Ұқалау қимылдары 6–8 рет немесе күніне 2 – 3 рет жасалуы тиіс.
(№10 сурет).

Тіл бұлшық еттерінің массажы

№ 11 жатығу
Мақсаты: Тіл бұлшық еттерін қалпына келтіру.
Сипаттамасы: Тіл бұлшық еттерін жеңіл сипау қимылдарын жасалуы тиіс.
Әдістемелік нұсқаулар: Бұл зонд Шарик арқылы нұсқаулық саусақпен,қалақшамен бірге, сипалау қимылдарын жасайды.Ұқалау қимылдары 6–8 рет немесе күніне 2 – 3 рет жасалуы тиіс.
(№11 сурет).

№ 12 жатығу
Мақсаты: Тіл бұлшық еттерінің түбірін қалпына келтіру.
Сипаттамасы: Екі саусақпен бірге астыңғы жақ сүйегін жеңіл вибраңия жасалуы тиіс.
Әдістемелік нұсқаулар: Екі қолдың нұсқаулық саусақтармен бірге, айналып басу қимылдарын астыңғы жақ сүйегіне қарай басу. Ұқалау қимылдары 6–8 рет немесе күніне 2 – 3 рет жасалуы тиіс.

(№12 сурет).

Белсенді және енжар артикуляциялық гимнастика

Артикуляциялық гимнастика – алдымен енжар түрде өткізіледі, содан кейін еңжар – белсенді, кейін пассивті белсендіде және белсенді пішінде өткізіледі.
Енжар артикуляциялық гимнастика
Енжар артикуляциялық гимнастика массаждан кейін өткізіледі. Логопед артикуляцияның мүшесінің енжар қозғалыстарды орындайды. Оның мақсаты бұлшықеттің жаңа топтарын артикуляциялық үдерісіне қосу, бұдан бұрын әрекет етпеген немесе бұлшық еттердің интенсифтігінің көбеюі, бұрын қосылған. Бұл сөйлеу бұлшық етінің ерікті қозғалыстарының қалыптасуына жағдай жасайды. Енжар қозғалыстардың бағыт, көлем және траикториясы белсенділіктегідей. Олар белсенді қозғалыстардан осылай ажыратылады: қозғалыстардың қосылуы мен өшуі, бекітілуі балаға байланысты болмайды.


Бала артикуляциялық қозғалыстарды механикалық әсер көмгімен – логопедтің қол қысымы қалақша және зонд арқылы щығарады. Енжар қозғалыстарды майысып ақырын жасау керек, жүктің ақырын және ақырындап көбеюі.
Логопед артикуляциялық қимылдардың сызбасын хаттайды, мүмкіндігінше балаға түсіндіреді және көру – бақылауын талап етеді. Енжар жаттығулар 3-5 қимылдар арқылы жүзеге асырылады. Балаға әрбір қимылдың 3 кезеңін ұсынады: кіру, бекіту және шығу. Біраз уақыттан кейін баланың көру бақылау қабілетін тәрбиелеу және әрбір қимылын бағалау, сезіну мен оны есте сақтау керек. Енжар гимнастика көру бақылауы мен сөйлеу нұсқау ( Сенің тілін қазір астында. Айнаға қара, осы қалпынды сезін).
Тілдің енжар гимнастикасы
Ауыздан тілді алға қарай шығару.
Тілді артқа қарай тарту.
Тілді төмен түсіру ( астынғы ерінге).
Тілді үстіне көтеру ( үстінгі ерінге).
Тілді шетке шығару ( оңға солға).
Тілдің ұшын ауыс қуымына қарай басу.
Тілдің ұшын қатты таңдайға көтеру.
Тілдің жеңіл, серпімді, қозғалмалы жаң - жақты қимылдары.




Еріннің енжар гимнастикасы

Үстінгі еріннің жиналуы ( екі қолдың нұсқаулық саусақтарын ауыз қуысына кіргізу, ортанғы сызыққа қимыл өткізеді)
Астынғы еріннің жиналуы
Ерінді құбырша сияқты жинау, орта сызыққа қарай қимыл жасайды.
Ерінді күлкі сияқты созу, саусақтарды еріннің шетіне бекіту
Үстінгі ерінді көтеру
Төменгі ерінді түсіру
Кинестетикалық сезінулерін жабық ауыз кезіңде еріннің айқасуынын реттелуі.
Ерін арқылы әртүрлі уқалаулар жасау дауысты дыбыстарды айту үшін қажет [а],[о], [у], [и], [ы], [э].







Белсенді артикуляциялық гимнастика
Артикуляциялық гимнастиканы өткізгенде тактильді – проприоцептивті ынталандыруға үлкен мағына беріледі, статико – динамикалық сезінулердің және нақты артикуляциялық кинестезияларының дамуына қабілет болады. Орын толтыру қағидасын жүзеге асырылады, алғашқы жұмыстың кезендерінде максималды әртүрлі анализаторлар қосылады ( көру, есту, тактильді).



Тактильді анализатор кинестетикалық қабылдауда маңызды рөл атқарады, сондықтан массаж және енжар гимнастиканы артикуляциялық гимнастиканың алдында жасалынады. Нақты және дефференциялды дамуы үшін, артикуляциялық кинестезияларды біраздан тактильді анализаторды, көру мен естуді шығарады. Көптеген жаттығуларды жабық көзбен жасауға болады, баланың проприоцептивті сезінулеріне назар аударылады.
Белсенді артикуляциялық жаттығуларды орындау барысында мимикалық, еріндік және тілдік бұлшық еттерінің қимылын толық көлемін қалыптастыру маңызды. Әртүрлі бұлшық еттердің дифференциялды қосылуы, қимылдың серпімділігі, қосылу мен ауыстырып қосылуының жылдамдығы.
Мимикалық беттін бұлшық еттерін дамытуға арналған жаттығулар:
Көздің жабылуы мен ашылуы
Қабақтың тиілуі
Қастардың көтерілуі ( әжімдердің пайда болуы)
Беттің тымыраюы
Сілекейді жұту
Ауыздың ащылып жабылуы
Шайнау қимылдары

Тіл бұлшық еттеріне арналған жаттығулар:


Тілдің ұшын астынғы шеткі тістерге тигізу


Тілді алдына созу


Тілді ішке қарай тарту


Тілді астына түсіру


Ауызды ашып тілді ішке тарту,ауызды жабып тілді шығару


Ауызбен үрлеу тілді ішіне тартк

Қолдың ұсақ моториканың дамуы
Ұсақ моторика қарапайым түрде сәби кезінен бастап жалпы моториканың базасы бойынша дамиды. Алдымен бала заттарды ұстап алады, содан кейін қолды қолға салу дағдысы пайда болады,екі жасқа қарай ол сүрет салуға,қылқаламды мен қасықты ұстауды біледі. Мектепке дейінгі жаста және жастағы моторлы дағдысы әртүрлі және күрделі болып келеді. Әрекеттің бөлігі көбейеді, екі қолдың келісілген әрекеттерді талап етеді.
Уақыт өзін ережесін айтады , бізді көптеген жұмыстардан құтқарады.Япония жаңа технологияарды ойлап шығарудан алдыңғы қатарда болғандықтан балалары көп уақытын компьютерге жұмсап хатты пернетақта көмегімен жазып үйреніп сөйлеуді қойыпты.




Қолдың ұсақ моторикасы баланың миын жақсартып оны зейінге,ойлау машығына ынталандырады. Себебі осы аймақтардан сөйлеу қызметінің уақытылы және дұрыс қалыптасуы байланысты болады.
Міне сондықтан соңғы уақыттарда ұсақ моториканың дамуына педагогтар мен психологтар көп көңілі соған бөледі бастаған. Бәрі қарапайым тұрмыс тіршілігі,қолмен саусақтарды дамуы. Олар қазір татын көп мөлшерде Қазіргі уақытта лайық емес ұмытылған. Кім қазір мысалға , дақылдарды тазалауға кіріседі. Ал бұл уақыт өткізу отбасыдағы кішілері бекітілген. асыққан саусақтар мен өткір көздер — ең жақсы көмекшілер.
Жидектерді теру, тұшпараны жапсыру, өрім өру,тоқу,тігу, кірді жуу, ағаштан жасалған заттар, балшықтан фигуралар жасау.Барлық үйдің жұмысы қолмен жасалады.



Қолдың ұсақ моторикасын дамыту тәсілдері

Қолдың массаждары (Күнделікті қол ұшына массаж жасау )

Күнделікті саусақ ойындары(тақпақтармен,жаңылтпаштармен)

(қайшы,ермексаз,конструктор,қысқыштар,моншақтар және т.б)

Саусақ театры

Күрделі емес геометриялық фигураларды салу,қолмен әріптерді ауада салу,содан кейін басқа қолмен және екі қолмен бірге,кезек бойынша әрбір саусақпен сурет салу содан соң басқа қолмен сурет салу


Конструкциялау мен пазлдармен,мозаикамен жұмыс


Тыныс алу гимнастикасы

Тыныс алу гимнастикасы – автоматты, рефлекторлы түрде өтетін аса маңызды физиологиялық үрдіс. Жүйке жүйесінің тыныстық орталығы арқылы жүзеге асатын тыныс алу үрдісі үш фазадан тұрады: тыныс шығару, үзіліс және тыныс. Олар үздіксіз және ритмикалық тұрғыда бірінен кейін бірі кезектен жүреді. Тыныстың алғашқы фазасы тыныс шығару болып табылады. Ағзаның қалыпты жұмысына қажет ауаның жаңа мөлшерін алу үшін тыныс алу жолдарында оған арнап орын босатып қою қажет, бұл тыныс шығару арқылы жүзеге асады.
Сөйлеу тыныс алумен тығыз байланысты, ал жергілікті сөйлеу мүшелері сонымен қатар тыныс мүшелері болып табылады. Тыныс аппаратының кейбір бөліктері иіс сезу (мұрын қуысы) және ас қорыту (тіс, тіл, таңдай, жұтқыншақ) мүшелеріне жатады.



Сөйлеу актісінде бір – бірімен байланысын 3 қызмет арқылы ажыратылады:
1. Ауа ағымының пайда болуы
2. Дауыстың пайда болуы (фонация)
3. Сөйлеу дыбысының пайда болуы
Сөйлеу - тыныс шығару фазасында пайда болады. Толық мағыналары үзінділерді (сөйлем, синтагма) біркелкі айту үшін ұзақ тыныс шығару қажет; ал тыныс алу керісінше сөйлем үзіктерінің арасындағы үзілісті азайту үшін ұзақ тыныс шығару қажет; ал тыныс алу керісінше сөйлем бөліктерінің
Баланың дұрыс сөйлеу тынысы сөйлеу дағдысының даму процесінде қалыптасады.Тыныс алу мен тыныс шығаруды жүзеге асыратын бұлшықеттер жұмысындағы үйлесімсіздік баланың тыныс алу кезінде сөйлеу әрекетін тудырады, бұл тыныстық қозғалыстарды сөзді айту кезінде бақылауды, сонымен қатар, тыныс, фонация және артикуляция арасындағы қоординацияны одан сайын бұзады. Сондықтан логопед балалардың тынысы үстіртін, жиі және артикуляциялық болып келеді.



Тыныс алу жаттығулары

Бұлтитсiн және терiлген ауа ұстап қалу


Бетті ішіне тарту содан кейін қалпынга келтіру


Мақтаға үрлеу,сол арқылы ол жылжу қажет


Үстелдің үстінде жатқан жеңіл затттарға үрлеу


Үстелде тұрған стақан мен дуды арқылы суға үрлеу


Сөйлеу дамуына арналған ойындар

Ойын — балалардың оқуға еңбекке деген белсенділігін артырудағы басты құрал. Балалар игерген білімдерін ойынға пайдалана білуі керек. Оқытып үйрену барысында олар біртіндеп ойын іс — әрекетінен таным іс — әрекетін орындауға бейімделуі тиіс. Сабақ барысында пайдаланылатын практикалық ойындар және қызықты тапсырмалар арқылы жүзеге асырылады. Ойындар арнайы мақсатты көздейді және нақты міндетті атқарады. Ойынның мақсаты — бағдарламада анықталған білік және дағдылар жайында түсінік беріп, оларды қалыптастыру тиянақтау және бекіту, кайталау және пысықтау немесе тексеру сипатында болып келеді.



Ойындардың тиімділігі олардың сабақты әр кезеңіндегі орны мен міндеті және мақсатын дәл анықтауға, оны қолданудың теориясы мен практикасын мұғалімнің жетік игеруіне, шеберлік танытуына, ойынға қажетті материалдардың жиынтығын алдын — ала дайындап алуға, оку процесінде окушыларды белсенді қатыстыруына байланысты сабак материалына лайықты алған ойынды алып, тек қана оқушының орындай алатын іс — әрекетімеп шектелу жеткіліксіз.
Сөйлеу дамуына арналған ойындар балалар ойын арқылы естіген дыбыстарды,заттарға қарап оларды атап сол арқылы ойлау,зейін,танымдық қабіллеттері қалыптасады. Түзету ойындары — бұл оку аркылы танымдық әрекеттің дамуы, окушыларлың математикаға деген ынтасын арттырып, оны дамыту көптеген әдістемелік жұмыстарының нәтижесінде ғана іске асады. Соныц ішіндс сабактын кызыкты еліктеуіне қамтамасыз ететін бір әдіс — дидактикалык ойындар, жақты ойластырылуы керек. Мәселен ойынды жасына қарай өткізу аралық және ауытқу нәтижелерін көрсету үшін сигналды карточкаларды, әртүрлі шартты белгілерді кеспе цифрлар мен таңбаларды т.б. заттарды пайдалану. Сонымен бірге ойын түрлеріндегі көрнекі құралдарды да сабақтың қай кезінде өткізілуіне орай өзгертіп тұру керектігін ескерген жөн.


№1 ойыны
А дыбысы
Ойының мақсаты:1.Баланы әліппеге үйрету.
2.Оқу дағдығысын қалыптастыру
Ойының көрнекілігі: Суреттегі әріп пен заттар.
Ойынның барысы: Бала А әріппінен басталатын заттарды таңдау керек,сонымен бала атаған заттарды айту керек.






№2 ойыны
Сөздерді тасымалда
Ойының мақсаты:1.Баланы сөздерді тасымалдауға үйрету.
2.Оқу дағдығысын қалыптастыру.
Ойының көрнекілігі: Суреттегі әріп пен тасымал.
Ойынның барысы:Тәрбиеші әріп пен сһөздердің суреттерін тақтаға іледі. Бала әр түрлі әріптерді тасымалдап буынға бөледі.Астында жазылған тасымалдарды керекті заттарға қояды.Сол арқылы бала тасымалдаған сөздер үшін ұнаған әріпті мен суретті алады.



















№3 ойыны

Әріпті қой
Ойының мақсаты:1.Баланы әліппеге үйрету.
2.Оқу дағдығысын қалыптастыру
Ойының көрнекілігі: Суреттегі әріп пен жануарлар.
Ойынның барысы: Тәрбиеші үстелдің үстінде жатқан әр түрлі әріптерді көрсетіп,сонымен суреттегі жануарлар. Бала әріпті алып, суреттегі жануарларға қандай әріп екенін тиісті орыға қояды. Бала жануарларды атап, сонымен қатар алған әріпті айтады.













Түлкі Қасқыр Қоян








Күшік Піл












№4 ойыны

Дауысты дыбыстарды тап
Ойының мақсаты:
1.Баланы әліппеге үйрету.
2.Оқу дағдығысын қалыптастыру
3.Дауысты дыбыстарды дауыссыз дыбыстарды ажыратуға үйрету.
Ойының көрнекілігі: Суреттегі әріптерлер.
Ойынның барысы: Тәрбиеші үстелдің үстінде әріптерді карточкамен қойып,соның ішінде дауыссты мен дауыссыз дыбыстардың әріптері. Бала дауысты дыбыстарды жұлдызшаға жинайды.



















№5 ойыны

Дауыссыз дыбыстарды тап
Ойының мақсаты:
1.Баланы әліппеге үйрету.
2.Оқу дағдығысын қалыптастыру
3.Дауысты дыбыстарды дауыссыз дыбыстарды ажыратуға үйрету.
Ойының көрнекілігі: Суреттегі әріптерлер.
Ойынның барысы: Тәрбиеші үстелдің үстінде әріптерді карточкамен қойып,соның ішінде дауыссты мен дауыссыз дыбыстардың әріптері. Бала дауыссыз дыбыстарды жұлдызшаға жинайды.




Қорытынды:

Дизартрия бар болғанда сөйлеудің бұзылуының ерекшеліктері олардың патогенетикалық ортақтықпен артикуляциялық моторика болып табылады.
Сонымен қатар дизартрияда әрқашан тыныс алу бұзылады. Оларда ауыр потогенез болады, олардың координациясының бұзылуымен, олардың тонусының өзгеруімен, тыныс алу бұлшық еттерінің сал болуымен байланысты, сонымен қатар тыныс алу жүйесі қызметінің өсуінің тежелуімен де байланысты.
Дизартриясы бар балалар үшін жеткіліксіз терең тыныс алу алмау және үлкен жиелілік тән. Сонымен қатар, тыныс алу ритмінің бұзылуы да тән:
сөйлеу кезеңінде тыныс алу қиындайды, дыбыстарды шығарғаннан кейін бала үстіртін тез – тез дем алады. Көбінесе тыныс алу мен артикуляция арасындағы үйлесімділік бұзылады. Барлық жағдайларға белсенді тыныс шығару бұзылады, ол ауыздың әр дайым ашық тұратынына қарамастан, мұрын арқылы шығарылатын жол қысқарған. Тыныс алудың бұзылуының ауырлығы көбінесе жалпы қозғалыстың бұзылу ауырлығына сәйкес келеді.
Дизартриядағы ерекшелік дауыстың бұзылуы болып табылады. Методика – интонациялық бұзылуға көбінесе дизартрияның күшті белгілері жатады. Нақ солар сөйлеудің анықтылығына, мәнерлілігіне әсер тигізеді. Дауыстың бұзылуы тіл бұлшық етінің, таңдайдың, көмей бұлшық етінің кесілуінен сезіледі. Көбінесе дауыстың жеткіліксіз күшінен көрінеді. Дауыс қырылдаған, жылдамдатылған, үзік-үзік болуы мүмкін, әлсіз мәнерлілік немесе дауыс үнінің жоқ болуы мүмкін.
Әдістемелік құралда логпедиялық масаждар, белсенді және енжар гимнастикалары, ұсақ моториканың дамуы,тыныс алу гимнастикалары,ойындар ұсынылған. Қорыта келгенде, логопед дизартрияға шалдыққан балаларды дұрыс тәсілдермен мен әдістерімен дұрыс шараларды қолданып емдеу қажет.








Пайдаланылған әдебиеттер:

1.Архипова Е.Ф. Методы коррекции речевого и психического развития у детей с церебральным параличом в раннем возрасте: Кн. Для логопеда, воспитателя, родителей детей с ДЦП.– М., 1997.
2.Белая Н.А. Массаж лечебный и оздоровительный.– М., 1998.
3.Блыскина И.В., Ковшиков В.А. Массаж в коррекции артикуляторных расстройств.– СПб., 1995.
4.Блыскина И.В. Логопедический массаж. Методическое пособие.– СПб., 2004.
5.Бортфельд С.А., Рогачева Е.И. Лечебная физическая культура и массаж при детском церебральном параличе.– Л., 1986.
6.Васичкж В.И. Сегментарный массаж.– СПб., 1997.
7.Вербов А.Ф. Лечебный массаж.– М., 1997.
8.Глезер О.Н., Далихо В.А. Сегментарный массаж.– М., 1965.
9.Гольдблат Ю.В. Точечный и линейный массаж в неврологии.– Л., 1989.
10.Дунаев Н.В. Основы и частные методики рефлекторно сегментарного массажа при различных заболеваниях.– М., 1985.
11.Дедюхина Г.В., Могучая Л.Д., Янышина Т.А. Логопедический массаж и лечебная физкультура с детьми 3–5 лет, страдающих детским церебральным параличом.– М., 1999.
12.Лувсан Г. Очерки методов восточной рефлексотерапии.– 1991.
13.Мастюкова Е.М., Ипполитова М.В. Нарушение речи у детей с церебральным параличом.– М., 1985.
14.Новикова Е.В. Зондовый массаж: коррекция звукопроизношения: наглядное практическое пособие.– М., 2000.
15.Панченко И.И. Дизартрические и анартрические расстройства речи у детей с церебральными параличами и особенности логопедической работы с ними.– М., 1974.
16.Репина З.А., Балахонов А.О. О проведении массажа мягкого неба с помощью тренажера // Дефектология.– 1992.– №5–6.
17.Рогачева Е.И., Лаврова М.С. Лечебная физкультура и массаж при детских церебральных параличах.– Л., 1977.
18.Семенова К.А., Махмудова A.M. Медицинская реабилитация и социальная адаптация больных ДДП.– Ташкент, 1979.
19.Семенова К.А. Лечение двигательных расстройств при детских церебральных параличах. М.,– 1976.
20.Скворцов И.А. Методика склеромерного массажа в комплексной терапии спастических форм детских церебральных параличей.– М., 1991.
21.Сухарев В.И. Массаж лечебный.– М., 1970.
22.Синельников Р.Д., Синельников Я.Р. Атлас анатомии человека. Т.2.– 1990.
23.Тенк Г. Практикум по китайской акупунктуре и точечному массажу для детей.– Таганрог, 1995.
24.Чарели Э.М. Упражнения и массаж по развитию детского голоса.– Свердловск, 1990.
25.Физическая реабилитация детей с нарушениями функций опорно-двигательного аппарата.– М., 2000.
.





















Ұш - ақ

Қал- ам

Қон - жық

Кі - тап











Қ

К

Т

П

Дауыссты дыбыстар

Г

А

Д



Б

К

У

О

И

Э

Д

с

Ш

Ы