Әл-Фараби атындағы Қазақ
Ұлттық Университеті
Философия және саясаттану
факультеті
Мәдениеттану 3
курс
Орындаған: Әріпбек Диана
Ғабитқызы
Жетекші: Аликбаева Маржан
Башановна
Дүнген ұлтының
маргинализациясы
Дүнген деген қандай
ұлт?
Дүнгендер – Қазақстан, Қытай,
Қырғызстан, Өзбекстан жерлерінде тұратын ұлт. Өздерін "Хуэй"
атайды. Ол – Орталық Азия ұлттарын басты төркін ете отырып,
миграциялық көшу және сауда қарым-қатынастары арқылы Қытай жерінде
біртіндеп қалыптасқан, бірлікке келген, әрі ислам мәдениет дәстүрін
сақтаған ұлттық топ. Дүнгендер ұлт болып қалыптасып, даму
барысында, Қытай тілін өз ұлтының ортақ тілі ретінде таңдап алды.
Дүнген — Қытай аз ұлттары арасындағы халық саны көбірек, бытырай
қоныстанған ұлт. 2000 жылғы санаққа қарағанда, Қытайда 9 млн. 816
мың 805 дүнген бар екен. Дүнген Қытайдың барлық жерінде бар. Дүнген
– Қытайда "Кең көлемде бытырап, шағын көлемде шоғырланып"
қоныстанған халық.
Дүнгендердің ең арғы тегі б.з.
VII ғасырдағы (Таң — Сұң династиялары дәуірі) Қытайға сауда
байланысымен келіп қоныстанып қалған шетелдік мұсылман ұрпағы; Ал
дүнгендердің басты тегі — б.з. ХІІІ ғасырда моңғолдар батысқа жорық
жасағанда, сонымен бірге Юан династиясы дәуірінде, түрлі салауатпен
Парсы, Орта азия және Араб елдерінен топ-тобымен куәлікпен келген
немесе өз бетімен шығысқа ауып келген әр ұлт мұсылмандары. Дүнген
ұлт болып қалыптасып, даму барысында Қытай тілін өз ұлтының ортақ
тілі ретінде таңдап алды. Алайда, ислам дінінің ықпалымен,
сөйлегенде Араб тілінің және Парсы тілінің сөз — сөйлемдерін
көбірек қосып айтады. Сонымен бірге, дүнгендер туғанда, Арабша азан
шақырып ат қояды. Ислам діні дүнгендер арасында ұзақ уақыт
сақталып, дүнгендердің саяси, экономикасына елеулі ықпал жасаған.
Оның үстіне, олардың қоғамдық өмірінің және ғұрып-әдеттерінің әр
қайсы жақтарына сіңіп Дүнгендердің дәстүрлі мәдениетінің маңызды
құрамдас бөлігіне айналған. Тарихтағы Дүнгендердің ұлт болып
қалыптасып, дамуы барысындағы біртіндеп бытырауына байланысты,
мешіттер де Қытайдың жер — жеріне салынған, мұның ішінде,
Гуаңжоудағы Хуайшың мешіті, Чуанжоудағы Шыңйоу, Хаңжоудағы Жынжяу
мешіті, Яңжоудағы Шианхы мешіті бар. Бұлар оңтүстік және шығыс
теңіз жағалауындағы "Төрт ірі ерте заман мешіттері " деп аталады.
Жоғарыда айтылған мешіттер, Қытайдың ішкі өлкелеріндегі өздерінің
ислам діні ерекшелігін алған құрылыс стилімен Қытай ерте заман
мәдениет қазынасындағы құнды мұраға айналып, Қытай сәулетшілігі
тарихында маңызды орын
иелейді.
Қазақстанға келу
тарихы
Дүнгендердің Қазақстан аумағына алғашқы қоныс
аударуы 1877 жылдың желтоқсан айында басталды. Сол жылы Қытай
жазалаушыларынан қашқан 4 мыңға жуық дүнген Жетісу жеріне жетіп
жығылды. Қоныс аударушы дүнгендердің алғашқы толқынын Бый Янь Ху
басқарды. Екінші толқын 1884 жылы өтті. Ал ұйғырлардың Жетісу
жеріне қоныс аударуы 1881 жылғы күзде басталып, 1884 жылға дейін
жалғасты. Олардың бір бөлігі көршілес Қырғызстанға барып
қоныстанды.
Ұйғырлар мен дүнгендерді Қазақстан мен Орта
Азияға қоныстандыруда патша үкіметі екі түрлі мақсат көздеді:
біріншіден, Қытайдың Құлжа өңіріндегі экономикалық базасын әлсірете
түспек болды; екіншіден, әскери-саяси жағдай шиеленіскен жағдайда
оларды Қытайға қарсы әскери күш ретінде пайдалануды мақсат етті.
Алайда, патша үкіметі бұл жөнінде жергілікті қазақ халқының
пікірімен санаспады. Бұл кезде Жетісу жері мемлекеттік меншік деп
жарияланып қойған болатын.
Ұйғырлар мен дүнгендер белгілі бір аумақта өз
алдарына жеке қоныстануды қалады. Сөйтіп қоныс аударушылар
негізінен Жетісу жеріндегі Верный және Жаркент уездеріне
орналастырылды.
Қазақстан аумағындағы ұйғырлар
мен дүнгендердің саны бірте-бірте арта түсті. Мәселен, 1897 жылы
Қазақстанда 56 мың ұйғыр, 14 мың дүнген болса, 1907 жылы ұйғырлар
64 мыңға, ал дүнгендер 20 мың адамға
жетті.
Қазақстандағы дүнгендердің
маргинализациясы
2020 жылғы 7 ақпанда
Қазақстанда соңғы жылдары ең ауқымды этносаралық қақтығыс – дүнген
Масанчи, Сортөбе, Бұлар Батыр және Аухатты ауылдарына жүздеген
бүлікшілердің шабуылы болды. Назарбаевтың тұсында
қазақстандықтардың бойында өсірілген "бейбітшілік пен достықта
әртүрлі халықтар өмір сүретін жұмақ орны" ретінде өз елі туралы
әдеттегі идеяның аясында Қордай ауданындағы трагедия туралы
жаңалықтар әлеуметтік желілерді бұзып, БАҚ-та ең көп талқыланатын
тақырыпқа айналды.
Жанжалда зардап шеккен
тараптың кім болғандығы туралы анық айтады: 10 дүнген мен 1 қазақ
қаза тапты, дүнгендерге тиесілі жойылған және бүлінген мүліктен
(үйлер, шаруашылық құрылыстар, сауда объектілері, көлік құралдары)
келтірілген залал миллиондаған долларды құрайды. Антидүнген
бүліктің ұзақ мерзімді және өте ауыр салдары балалар мен
ересектердің – зардап шеккен ауылдардың тұрғындарының қатты
психологиялық күйзелісі, қауіпсіздік сезімін жоғалту және
басқаларға деген сенім болды. Алайда, Қазақстан билігі әлі күнге
дейін қақтығыстың ұлттық мәні бар екенін жоққа шығарады, болған
оқиғаны жаппай тәртіпсіздіктер деп атайды және дүнгенді жәбірленуші
тарап деп танымайды.
