Ежелгі Грециядағы соғыстар және соғыс өнері: Афина демократиясы спартандық тәртіпке қарсы

Мақала авторы: Мұрат Асылжан Ерланұлы

Ғылыми жетекшісі:Нұрмұхан Еңлік Тұрсынбекқызы

Мақала тақырыбы: Ежелгі Грециядағы соғыстар және соғыс өнері: Афина демократиясы спартандық тәртіпке қарсы

Жоспар

I-Кіріспе.

II-Негізгі бөлімі:

1.Спарта грек полисі ретінде

2. Афина грек полисі ретінде

3. Пелопоннесс одағы

Қорытынды

1. Пайдаланылған әдебиеттер

Кіріспе

Ежелгі Грецияда әртүрлі қала-мемлекеттер арасындағы қақтығыстарға әкелетін басқару нысандары мен өмір салты әртүрлі болды. Ең әйгілі және ұзаққа созылған қақтығыстардың бірі демократия мен мәдениеттің символы болған Афина мен әскери тәртібімен және қаталдығымен танымал Спарта арасында болды.

Афины демократиясы азаматтардың маңызды мәселелер бойынша шешім қабылдауға қатысуы, сондай-ақ азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау принципіне негізделген. Спартандық жүйе әскери дайындық пен тәртіпке бағытталған болса, онда жаттығулар мен әскери жаттығуларға назар аударылды.

Бұл қақтығыс 25 жылдан астам уақытқа созылған Пелопоннес соғысы деп аталатын бірқатар соғыстарға әкелді. Бұл соғыстар әртүрлі саяси және әлеуметтік жүйелермен ғана емес, соғыс өнеріне деген әртүрлі көзқарастармен де соқтығысқандықтан, тарихи оқиға болды.

Афина өзінің мәдениеті мен қабілетін басқа қала-мемлекеттерді оның дұрыс екеніне сендіру үшін пайдаланды, ал спартандықтар өздерінің күші мен тәртібіне сүйенді. Екі жақ соғыста әртүрлі тактикаларды қолданып, соғыс өнеріне көзқарастардағы айырмашылықтарын атап көрсетті.

Сайып келгенде, Пелопоннес соғысы Грецияның саяси және әлеуметтік өмірінде өзгерістерге әкелген Спарта жеңісімен аяқталды. Алайда, бұл қақтығыста екі жақ бір-бірінен сабақ алып, ежелгі Грецияда соғыс өнерінің дамуына үлес қосты.

Спарта грек полисі ретінде

Спарта (көне грекше: Σπάρτη, лат. Sparta) немесе Лакедемон (көне грекше: Λακεδαίμων, лат. Lacedaemon) – ежелгі грек қала-мемлекеті (полис), алғашында Эврот өзенінің алабында (Лаконика аймағы) орналасқан, кейін б.з.д. VІ – І ғасырларда Пелопоннестің оңтүстік бөлігін қамтыған. Гомердің «Иллиада» шығармасына қарағанда, Спарта Лакониканың ахейлік 12 қауымының бірі. Б.з.д. он екінші ғасыр шамасында дорийліктер Пелопоннеске басып кіріп, Спарта қоныстарын қиратты. Археологиялық мәліметтер бойынша жаңа Дорий қонысы Спарта деген атпен б.з.д. Х–ІХ ғасырларда Эврот өзеннің жағасында пайда болған. Б.з.д. VІІІ–VІ ғасырларда Спарта көрші аймақтар: батыста Мессанияны, шығыста Клаурияны жаулап алды. Спартаның барлық жері мемлекет меншігіне алынды. Бұл жерлер Спартаның толық құқылы азаматтары – спарталықтарға мұра ретінде пайдалануға берілді. Жерді басыбайлы құлдар – илоттар өң- деді. Спартаның бұрынғы жергілікті халқы – периэктер (жеке басы ерікті, бірақ саяси құқығы жоқ) қолөнермен және саудамен айналысты.

Спарталықтардың өздері жеті жасынан әскери қызметке тартылды. Спартаның саяси құрылысы рулық-тайпалық сипатта болды. Халық жиналысы (апелла) жоғарғы орган саналды. Мемлекетті екі әулеттен (Еврипоний және Ашад) шыққан екі патша басқарды. Олар әскери жасақтарға жетекшілік етіп, бірқатар діни міндеттерді жүзеге асырып отырды, ал ішкі және сыртқы саясаттың аса маңызды мәселелерін ақсақалдар кеңесі (герусия) шешті.

Экономикалық жағынан Спарта қолөнер мен саудасы нашар дамыған, рулық қатынастар сақталған аграрлық қауым болды. Сәулет өнері мен өнерге мән берілмеді. Заңдар өте қатал болды. Б.з.д. VІ ғасырдың аяғында Спарта Пелопоннес одағын басқарып, бүкіл Грекияда билік жүргізу үшін Афинымен Пелопоннес соғысын (б.з.д. 431 – 404 жж.) жүргізді. Спарта жеңіске жетіп, біраз уақыт Грекияда үстемдік құрды. Бірақ билеушілердің ішкі дағдарысы Спартаның соғыс күшін әлсіретті. Ол б.з.д. 371 – 362 жылдары болған соғыстарда өз қарсыластарынан күйрей жеңілді. Б.з.д. 338 жылы Спарта Македонияға, ал б.з.д. 146 жылы Римге бағынып, мемлекет ретінде жойылып кетті.

Афина грек полисі ретінде

Афина қаласы ежелгі өркениет орталықтарының бірі, Грекияның астанасы. Эгей теңізінің жағасында, Аттика түбегіндегі төбелі жазықта орналасқан. Ол өзімен іргелес жатқан ең ірі теңіз порты — Пиреймен қосылып, үлкен Афинаны құрайды (аумағы 433,28 км²). Афина — Жерорта теңізінің жағалауындағы ең ірі қалалардың бірі. Афина – ежелгі Грекия тарихында Спартамен қатар жетекші рөл атқарған қала-мемлекет. Қала Зевстің қызы әйел құдай Афина Палладаның есімімен аталған. Қала-мемлекеттің қалыптасу тарихын баяндайтын негізгі еңбек — Аристотельдің «Афина политиясы». Афиналықтар шежіресі бойынша, қала Афина акрополінің төңірегінде, бұл жерде микен дәуірінің кезінде-ақ бекініс тәрізді елді мекендер мен б.з.д. ХVІ — ХІІІ ғасырларда салынған сарайлар таңдаулы рулық қауымдарды біріктірудің нәтижесінде пайда болған. Б.з.д. V ғасырдың екінші жартысында бұған дейін бірнеше әлеуметтік-саяси реформаларды басынан өткерген Афина мәдени гүлденудің «Периклдің алтын ғасыры» деп аталатын ең биік деңгейіне жетті. Афинада көрнекті ғалымдар, суретшілер мен ақындар: тарихшы Геродот, философ Анаксагор, мүсінші Фидий, ақындар – Эсхил, Софокл, Еврипид, комедияшы Аристофанның өмір сүрген жері. Афиналық жазушылардың тілі — аттика диалектикасы бүкіл эллиннің әдеби тіліне айналды. Әсем үйлер салынды. Гипподам жобасы бойынша салынған тұтас бекіністің Акрополь ансамблін құрайтын негізгі ғимараттары — әлемдік сәулет өнерінің озық үлгілерінің бірі Парфенон храмы б.з.д. 438-447 жж. салынған. Фидийдің мүсіндері бейнелеу өнерінің туындылары кейінгі ғасырлар суретшілері үшін шеберлік мектебі іспеттес болды. Алайда, «алтын ғасыр» ұзаққа созылған жоқ.

Адамзат өркениеті ошағының бірі болған Афина ішкі жанжалдардың, алауыздықтың салдарынан, 176 жылы Римнің қол астына өтті. Рим үстемдігіне қарсы бас көтерген Афинаны Корнелий Сулланың әскерлері жаулап, қалаларын қиратты. Б.з. ІІІ ғасырында сыртқы жаулардың шапқыншылығынан Афина біржола дербестігін жоғалтты. Қазіргі Афинада ежелгі грек, рим заманы мен орта ғасырлардың сәулет ескерткіштері жақсы сақталған.

Пелопоннесс одағы

Грецияда қалыптасқан бірінші әскери-саяси бірлестік Спартаның жетекшілігімен Пелопоннесс одағы болды. Б.д.д. V ғ. ортасында сыртқы жаулардан қорғану үшін құрылған Пелопоннесс одағын басқарды. Спартаның көршісі Мессении аймағын жаулап алуы, Пелопоннессте Аргос ықпалының жойылуы Пелопоннесс одағының қалыптасына түрткі болды. Спарта алдымен Тегееймен келісім жасады. Өзге полистер Аргос пен Ахайиден басқасы Тегеей үлгісін қабылдады. Мегара мен Эгина да осы жолмен жүрді. Одақтастық келісім ережесі бойынша Одақтың барлық мүшелерінің территориясы мен автономиясының бүтіндігі сақталды.

Одақтық кеңесте симмахияның әрбір мүшесі бір дауысқа ие болды, шешім дауыс басымдылығымен анықталды, дауыс беру барысында Спартаның басымдылық ықпалы болды. Спарта өз шешімі бойынша одақтық мемлекеттің өкілдерін соғыс пен бейбітшілік мәселесін шешуге, өзге полистермен одақтастық мәселелерін шешуге шақыра алатын.

Соғыс қимылдары басталған кезде одақтың әрбір мүшесі азаматтық жасақтық екіден бірін шығаруға тиіс болды. Әскердегі жоғарғы қолбасшылық спарта патшаларының үлесінде болды. Одақтастардың шығарылуға тиісті әскерінің санын да Спартандықтар анықтады. Теңізде соғысу үшін теңізге жақын орналасқан одақ мүшелері кемелер дайындаса, территориясы теңізден алшақ орналасқандары кемені материалдық жағынан жабдықтауға тиісті болды. Әскери теңіз флотын спартандық әскербасшы – наварх басқарды. Күнделікті іспен де спартандық эфорлар айналысты.

Спартаға бағынышытылығына қарамастан, барлық одақтастар өз тәуелсіздігін сақтап қалды. Жалпы одақтық қазына болған жоқ, одақтастар мүшелік салығын төлеген жоқ. Егер кейбір полистер әскери соғыс қимылдарын қолдаудан бас тартса, оларға тек ақшалай салық қана салынатын.

Пелопоннесс одағы өзінің гүлдену деңгейінің жоғарғы шегіне грек-парсы соғыстары кезінде (б.д.д. 500-449 жж.) қол жеткізді. Ол кезеңде Спарта барлық Эллада мен гректердің жалғыз қорғаушысы ретінде қабылданды. Б.д.д. 431-404 жж. Афина теңіз державасымен Пелопоннесс соғысы барысында Спарта жеңіске қол жеткізді. Одақтастар сыртқы саясат мәселесінде аристократия мен олигархияның мүддесін қорғап, демократиялық тәртіптермен күресті. Б.д.д. 371 жылы Спартаның Фивамен соғысындағы жеңілісінен кейін, Пелопоннесс одағы ыдырай бастады, б.д.д. 365 жылы толығымен тарап кетті.

Қорытынды

Ежелгі Грецияда аймақтағы үстемдік үшін үздіксіз күресіп жатқан екі қуатты қала-мемлекет Афина және Спарта болды. Олардың арасындағы соғыстар сөзсіз болды және әр қала өзінің әскери тактикасы мен стратегиясын жасады.

Афина өзінің демократиясы мен дамыған мәдениетімен танымал болды. Олардың әскері онда ерікті түрде қызмет еткен азаматтық сарбаздардан тұрды. Олар қалқан мен найзаны, сондай-ақ атыс қаруын қолдануды үйренді. Соғыстағы афиналық тактика көбінесе фалангты қолданудан тұрды - үлкен қалқандармен қорғалған жаяу әскерлердің тығыз құрамы. Олар сондай-ақ күшті триремаларының арқасында әскери-теңіз күштерінде маңызды артықшылыққа ие болды.

Спарта өзінің әскери тәртібімен және қаталдығымен танымал болды. Спарталық жауынгерлерді дайындау бала кезінен басталып, олар қатарда берік тұруға, жақын шайқаста ұрысқа, ауыр жүкке төтеп беруге жаттықты. Спартандықтар да ұрыста фалангты пайдаланды, бірақ олардың тактикасы қатаң тәртіп пен жауынгерлік рухқа негізделген.

Нәтижесінде Афина мен Спарта арасындағы соғыстар Афина билігінің құлауына және Грециядағы спартандық ықпалдың күшеюіне әкелген Пелопоннес соғысы деп аталатын бірқатар қақтығыстарға әкелді. Дегенмен, екі қала да әскери өнер мен тактиканың дамуына елеулі үлес қосты, бұл кейінгі тарихи оқиғаларға әсер етті.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Амусин И.Д. Рукописи Мертвого моря. М., 1960.

2. Амусин И.Д. Кумранская община. М., 1983.

3. Амусин И.Д. Проблемы социальной структуры древнего Ближнего Востока (І тыс. до н.э.) по библейским источникам. М., 1993.

3. Антонова Е.В. Очерки культуры древних земледельцев Передней и Средней Азии: Опыт реконструкции мировосприятия. М., 1984.

4. Белова Г.А. Египтяне в Нубии. М., 1988.

5. Берлев О.Д. Трудовое население Египта в эпохи Среднего царства. М., 1972.

6. Берлев О.Д. Общественные отношения в Египте эпохи Среднего царства. М., 1978.

7. Бикерман Э. Хронология древнего мира: Ближний Восток и античность. М., 1975.

8. Вейнберг И.П. Рождение истории: Историческая мысль на Ближнем Востоке середины І тысячилетия до н.э. М., 1993.

9. Горелик М.В. Оружие древнего Востока. ІҮ тысячелетие – ІҮ век до н.э. М., 1993.