Ежелгі Римнің саяси-әлеуметтік жүйесі: Республика және Империя

Абай атындағы қазақ ұлттық педагогикалық университеті

Мақала

Ежелгі Римнің саяси-әлеуметтік жүйесі: Республика және Империя

Орындаған:Қордаш Әсет

Алматы 2024

Жоспар:

1.Кіріспе

1.Негізгі бөлім

Рим Республикасы саяси жүйесі

Рим Республикасы Әлеметтік топтар

Рим Империясы Саяси жүйесі

Рим Империясы Әлеуметтік топтар

Кіріспе

Бұл мақала ежелгі полис пен ежелгі демократияны, халық билігін және олардың өкілді органдарын зерттеуге арналған үлкен ұжымдық жобаның бөлігі болып табылатын біз ойластырған зерттеулер сериясының біріншісі. Демократия әрқашан республикалық жүйемен, яғни билік (кем дегенде теориялық түрде) сайланбалы және әдетте алқалы органдарға тиесілі мемлекеттік құрылыммен тығыз байланысты болды. Республикада күшті атқарушы билік болуы мүмкін, бірақ онымен қатар, әдетте, заң шығару немесе бақылау функцияларын орындайтын алқалы кеңес немесе парламент бар.

Римдiк империяның хронологиялық шеңбері Август бiрiншi императорының басқаруынан бастап, екi бөлiкке бөлуiне дейiн қамтиды. Яғни б.з.б. 27 жылдан 476 жылдар аралығы. Римдiк империя тарихының периодизациясы өзгешеленедi.

Осылай, қарастыру кезiнде құрылымның мемлекеттiк-құқықтысымен екi негiзгi кезең көзге түседi: 1. Қағидашы – мемлекеттiк құрылымның республикалық және монархиялық формалары, б.з.б. I ғасырда — б.з. III ғасыр. Қағидашы мерзiмiне байланысты келесiдей кезеңдерге бөлiнедi.

Негізгі бөлім

Римдіктердін қоғамдық әлеуметтік құрылымы

• Патриций -Римнін ежелгі тургындары,әскер болу, дауыс беру құқығы бар азаматтар

• Плебейлер – 1. Ежелгі Римдегі бос халықтың бір табы, бастапқыда не азаматтық, не саяси құқықтары жоқ қарапайым халық;

2. халықтан шыққан, тегі жоқ адамдар.

.• Курия- 10 кауымнан куралады

• Триба – 10 куриядан куралган.• Пагрицилердін аксакалдары сенат цен аксакал кенесіне сайланды. Онда адамнын саны 300 дейін жеткен.

Ежелгі Рим мемлекеті Жерорта теңізіндегі Апенин түбегінде қалыптасты. Аңыз бойынша оның алғашқы патшасы Ромул болды. Патшалық дəуір б.з.б. 753-509 жылдарды қамтыды. Тарквиний Римнің соңғы патшасы болды, ол туралы Рим тарихшысы Тит Ливий былай деп жазған: «Ол өте қатал, адамгершілігі төмен, көптеген римдіктерді дарға асып, Римнен қуып жіберген.» Халық бұған наразылық көрсетіп, Тарквинийді отбасымен елден қуып жіберді. Римдіктер енді ешқашан патша сайламауды ұйғарды. Римді республика деп жариялайды.

Римнің өте ертедегі тұрғындарының ұрпақтары патрицийлер деп аталды. «Патер» әке деген сөз, яғни қаланың негізін өздерінің әкелері қалағанын патрицийлер мақтан еткен. Олар ортақ егіндік жері мен жайылымдығы бар қауым болып тұрды. Әрбір отбасын латынша фамилия деп атады.

Римдіктер арасынан ірі жерлері бар, шаруашылығында көптеген құлдарды ұстайтын ақсүйектер шықты. Халықтың ең жоғарғы тобын – аристократтар құрады. Олар өзінің шығу тегі жағынан бұрыннан ауқаттылардың қатарына жататын ежелгі ұрпақ, ата-бабасының даңқы шыққан адамдары болды. Қоғам олар туралы үнемі жоғары пікірде болып, мемлекеттің маңызды істерін сеніп тапсырды.

Рим тарихын үш кезеңге бөлеміз: патшалық кезең, Республикалық және империялық кезеңдер. Римнің алғашқы патшасы Ромул болды. Римдегі патшалық кезең б.з.д. 753-509 жылдарды қамтиды.

Римнің соңғы патшасы Тарквиний өте қатал, адамгершілігі төмен болды. Ашынған Римдіктер патшалық билікті жойып, патшаның өзін отбасымен елден қуады. Римді республика деп жариялады, ол - «жалпыхалықтық іс» деген сөз. Б.з.д. 509-27 жылдары Рим республикасы өмір сүрді. Бұл Рим тарихының екінші және ең ұзақ дәуірі болды.

Рим республикасында патрицийлердің ақсақалдары құрған кеңес-сенат Рим өмірінде ерекше орын алды. Оның мүшелерін сенаторлар деп атады. Олар осы қызметті өмір бойы атқарды. Сенат құрамы 300 адамнан құралды. Жоғарғы мемлекеттік деңгейге жетті. Сенаттың билігі үлкен болды. Сенатта қаражат, соғыс бітім, келісім мәселелері кеңінен қаралды.

Рим республикасында халық жиналысының 3 түрі болды: Курия- ру бірлестіктерінің жиыны, центуриат – патрицилер мен плебейлердің жиналысы, трибалар – халық жиналысының соңғысы. Атқарушы өкімет билігін жүргізушілерді магистраттар деп атады.

Отбасыны басында әке «патер»

Деп аталып – онын билігі шексіз болды. Ол өзінін отбасы мушелерін сатуға, кұлдыққа беруге, тіпті жазағс тартуға құқылы еді. Жер барлық қауымның ортақ меншігіне айналды.

Бірнеше патрицийлік отбасылар кауым атанды

10 кауым курияны кураса, 10 курия трибаны құрады.Барлығы 3 триба болды.Барлық ер азаматтар курияның жиналысына қатысты онда: көсемді сайлау,соғыс жариялау, бейбіт келісімге келу секілді маңызды сұрақтар шешілетің

Басқару нысаны бойынша Рим V-VI ғғ. BC. Ақсүйектер республикасы болды, оның басқару органдарына:

1. Ұлттық жиналыс 3 түрлі (куриат комиссиялары (асырап алу, діни рәсімдерді өткізеді), центуриаттық комиссия (әскер жиындары), трибута (аумақтық принцип бойынша азаматтар жиналысы – жалпы және плебей).

2. Сенат қоғамдық қауіпсіздікке, мемлекеттік және әскери шығыстардың бюджетіне қатысты қабылданған заңдарды, өкімдерді бекітті, сыртқы саясатты жүргізді.

3. Атқарушы билікті жүзеге асыратын магистратура (өкімін орындамаған жағдайда мәжбүрлеу, тәртіп бұзушыларды ұстау, сотқа тарту, мүлікке тыйым салу). Магистраттар қарапайым (консулдар, преторлар, цензорлар, трибундар, адильдер, квесторлар) және төтенше (диктатор, атты әскер бастығы) болып бөлінді.

.Рим Империялық кезең

Доминат кезеніндегі мемлекет кұрылысы. Жоғары билік императордын қолында шо-ғырланды. Императорлар республикалык дестурлерді жойып, мемлекетті жеке-дара баскарабастады. Принцепс титулынын, орнына dominus, ягни «кожайын», «мырза» атты титул қолда-нылатын болды. Император мемлекетті зан жобаларын дайындайтын кенесші орган – мемлекеттік кенес жене орталык ведомстволар аркылы баскарды. Мемлекеттік аппарат өатан сипатқа ие болып, ол бір жылға тағайындалатын шенеуліктерден турды. Шендердін иерархиясы калыптасты. Провинциялар ездерінін кенселері бар екілдермен баскарылды.Доминаттын орнауы саяси-экономикалыкдардарыстан етуге тырыскан императорДиоклетианнын атымен байланысты. Ол империянын баскаруын жаксартатын жэне әскерді нығайтатын біркатар реформалар жүргізді. Онын бастысы – мемлекеттік баскару реформасы болды. Империяда «тетрархия» деп аталатын баскару жуйесі енгізілді. Ол бойынша билік терт тулага берілді. Империянын Батысы мен Шығысын билейтін екі Августка жане олар ездеріне кемекші ретінде тагайындайтын екі Цезарьге берілді. Жиырма жылдан сон Августтар биліктіЦезарьларта ұсынуы тиіс болды. Бұл жүйе мемлекеттік биліктін сабактастығы мен басыпалудан сақталғандығын камтамасыз етті.Империя аумағының баскарылуын жақсартуға реформа септігін тигізді.Диоклетиан мемлекет аумағын 101 провинцияга бөлді . Сепаратизмді әлсірету ұшін провинциялардағы префектілердін колында шоғырланган әскери және азаматтық билікті бөліп тастады. Провинцияларды ректорлар баскаратын болды. Бірнеше провинция викаримен баскарылатын диоцездерге бірікті.Император билігінде әскерге сүйенгендіктен әскери реформанын да манызы зор болды.Жер иеленушілер әскерге саны олардын жерлерімен ондагы халык санына пропорционалды жауынгерлерді жіберетін болды. Әскердін, саны үштен бір белікке артты. Екіншіден, аскер екіге белінді. Бірінші бөлігі тұрақты түрде империя шегараларында орналасты, ал екінші белігі ішкікауіпсіздікті камтамасыз етті.Елдегі тұрактылыкты қамтамасыз ету ушін экономикалык турактылыктын манызы зорболды.

Экономикалык реформаларды Диоклетиан акша реформасынан бастады. Ол толықҚұнды алтын монета шығарды. Сонымен бірге Диоклетиан салык жуйесін реформалады.Ол азык-тулікпен теленетін адам басынан алынатын салык енгізді. Мемлекеттін, ныгаюына христиан діні кемектесер еді, алайда Диоклетиан оган мемлекеттік билікке басекелес ретіндекарап, карсыласына айналды.Доминаттын толык орнауы Константин императордын атымен байланысты. Мемлекетаумагы терт префектурага белінді. Оларды император тагайындайтын азаматтык лауазымга айналган префектілер баскарды. Эскерді баскару терт аскери магистрге берілді. Преторий преторы жене аскери магистрлер тікелей императорга багынды. Аумактын провинциялар мен диоцездерге белінуі сакталды.Мемлекет біртутастыгынын ныгаюына Константиннін шіркеулік реформасы септігін тигізді.Басында ол христиандыкты баска діндермен тен жене еркін насихатталатын дін деп таныды.Ал кейін мемлекеттік дін деп таныды.375 жылы Рим империясы астанасы Римде болган Батыс жэне астанасы Константинопольболган Шытыс беліктеріне белініп кетті. 476 жылы Одакар баскаран герман тайпалары БатысРим империясын басып алды. Ал Шыгыс Рим империясы – Византия 1452 жылы туріктердін кол астына өтті.

ҚОРЫТЫНДЫ

Әлем тарихында ерекше орын алатың ірі держава тарихын зерттеу және оған баға берудің өзі тақырыптың өзектілігін көрсетеді .Ежелгі Рим империясы Қазақстанда ғана емес әлем тарихына деген үлесі көп , оны зерттеу қазіргі таңдағы манызды міндет.

Ежелгі Рим империясы кезеңі қай кезде болсың зерттеушілерді қызықтыратың тақырып . Ежелгі Рим саяси-эканомикалық және шаруашылық қатынастарының қалыптасуы туралы көп мәліметтер Антикалық авторларының еңбегінде кездеседі.

Зерттеу жұмысының мақсаты: Римнің Республикалық және Империялық кезіңдегі саяси әлеуметтік жүйесіңе сипаттама беру және соларды талдау

Зерттеу міндеттері: Римнің Республикалық кезіңдегі басқару жүйесің анықтау және талдау

Римнің Империялық кезіңдегі басқару жүйесі мен әлеуметтік топтарына сипаттама беру.

Пайдалынылған Әдебиеттер тізімі :

ИсториРима. Учебник. Под редакцией В. И. Кузищина. 2-е изд., перераб. И доп. М., 1982. 336 с:

Глава XI. Социально-политическая борьба в Римской республике на рубеже II–I вв. до н.э. С. 128–139.

Глава XIII. Кризис республиканского строя в Риме в 70–50-х годах I века до н.э. С. 148–172.

Главы XVI–XVII. Римская империя в Iстолетии н.э. Римская империя во II веке н.э. «Золотой век». С. 197–226.

Глава XXIII. Реформы Диоклетиана и Константина по укреплению империи. Установление системы домината. С. 294–306.

История Европы. Т. 1. Древняя Европа. М.: Наука, 1988. С. 347–373, 462–481, 534–589, 639–647.

Прудников М. Н. История государства и права зарубежных стран: учебник для бакалавров. 6-е изд., перераб. И доп. М.: Издательство Юрайт; ИД Юрайт, 2013. С. 167–189.

Маяк И. Л. Римляне ранней республики. М.: Изд-во МГУ, 1993. С. 9–22.

Нетушил И. В. Обзор Римской империи. Харьков: Типография «Печатник», 1912. С. 220–227.

Утченко С. Л. Идейно-политическая борьба в Риме накануне падения республики. (Из истории политических идей I века до н.э.). М.: Изд-во АН СССР, 1952. С. 27–52.