Экологияның негізгі факторлары

ЭКОЛОГИЯНЫҢ НЕГІЗГІ
ФАКТОРЛАРЫ

■ Экологиялық факторлар жалпы сипаттама

■ Экологиялық фактор – кез келген орта жағдайына тіршілік
иелерінің бейімделу қабілетімен жауап қайтара алуы.
Экологиялық фактор тірі организмдерге олардың жеке
дамуының бір ғана кезеңінде болса да тікелей немесе
жанама әсер ете алатын, ортаның кез келген әрі қарай
бөлшектенбейтін элементі саналады. Табиғи
жағдайда организм көптеген факторлардың ықпалына
ұшырап отырады. Экологиялық фактордың қайсысы
болмасын табиғатта тұрақты емес. Барлық Экологиялық
фактор екі санатқа: популяция тығыздығына тәуелсіз және
популяция тығыздығына тәуелді болып бөлінеді.

■ Экологиялық факторлардың түрлері:

■ Биотикалық

■ Абиотикалық
■ Антропогендік

■ Абиотикалық факторлар дегеніміз –
организмдерге әсер ететін бейорганиҝалық ортаның
җиынтығы. Олар химиялық(атмосфераның
химиялық құрамы теңіз және тұщы сулар шөгінділер
т.б.) және физикалық (температура қысымы ылғал
жел радиацият.б.) деп бөлінеді.Сол сияқты жердің
рельефі геологиялық және геоморфологиялық
құрылымы ортаның сілтілік немесе қышқлдығы
космостық сәулелер т. б. факторлар организм үшін
әртүрлі деңгейде әсер етеді.

■ Биотикалық факторлар дегенміз – тірі
организмдерің бір-біріне және ортаға жағымды
немесе жағымсыз әсер етуі. Бұл өте күрделі процестер
жиынтығы.Өйткені, тірі организмдер бір-бірімен
қоректену, бәсекеге ,парзиттік,жыртқыштық,
селбесіп тіршілік ету арқылы алуан түрлі қарым –
қатнаста болады. Аталған қарым – қатнастар өсімдік
жануар мен өсімдік немесе жануарлар мен жануар
арасында болуы мүмкін.

■ Антропогендік факторлар дегеніміз – айнала қоршаған
ортаға тигізетін адам баласы іс- әрекетінің тікелей немесе
жанама әсері. Адам баласы өзінің матералдық игілігі үшін
табиғат байлықтарын игеруге мжбүр болады. Нәтижесінде ірі
кешендер, өнеркәсіп, зауыт, Кен байыту, автокөліктер, ауыл
шаруашылығы салалары дами түседі. Ал олардан зиянды әр
түрлері газдар, қалдқтар, лас сулар, химиялық зиянды
қосынды заттар айнала қоршаған ортаға түседі.Зиянды
заттардың көпшілігі табиғатта айналымға түспей,
жинақталып бүкіл тіршілік кері әсерін тигзеді. Яғни
атмосфера ауасының ластануы, суайналасының бұзылуы,
жердің құнарсыздануы, қуаңшылық өзен -көлдердің таралуы,
өсімдіктер мен жануарлардың сиреп немесе құрып кетуі Адам
баласының денсаулығының бұзылуы және жалпы биосфера
шегіндегі бұрын – сонды болмаған климттың өзгеру
құбылыстары үдей түседі.

Барлық экологиялық
факторларды қоса есептегенде,
олардың кейбіреулерінің ғана
тіршілік етуге маңызы бар.
Эволюция барысында
организмдер олардың әсеріне
қатысты бейімдеушілік жасады.
Организмнің қоршаған орта
өзгерістеріне бейімделу
дәрежесі экологиялық
шыдамдылық немесе
толеранттылық деп аталады.
Сондықтан түрлерде ол орта
өзгерістерінің диапазонында
көрініс береді, оның
шекарасында берілген түр
дараларының тіршілік әрекеті
сақталады.

Тіршілікке маңызды
функциялардың әсеріне
қарай әр биологиялық түрге
қатысты өзіндік оптимум мәні
болады, қалыпты тіршілік ету
аймағы және төзімділік
аралықтары.

Тірі организмдердің алуантүрлері бірдей емес
экологиялық төзімділікке ие болмайды. Үлкен
экологиялық төзімділікке ие топтар, яғни
фактордың оптималды мәнінен ауытқуға
төзімділер эврибионттар деп аталады, ал
төзімділігі аз болса стенобионттар деп аталады.
Эврибионтты организмдер мысалы ретінде,
актинияны айтуға болады, ол тропиктік те,
арктикалық та теңіздерде тіршілік ете алады.
Стенобионтты организмдерге мысалы, тек қана
жылы теңіздерде тіршілік ететін коралл
полиптері, гренландиялық кит — тек арктикалық
теңіздерде тіршілік етеді.