Енбек корғау және ӨЭН -оқу құралы

1

2

3

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ………………………………........................…..……..................................... 4
1 бөлім. Еңбекті қорғаудың жалпы мәліметтері.
1.1 Еңбекті қорғаудың құқықтық негіздері және техника қауіпсіздігі бойынша
нормативтік құжаттар......................................................................................................


6
1.2 Еңбекті қорғауды ұйымдастыруды жоспарлау және басқару. ............................. 9
1.3 Қауіпсіздік техникасы бойынша нұсқамалар......................................................... 12
1.4 Мұнай өндіру мекемелеріндегі еңбекті қорғауды басқару................................... 13
1.5 Өндірістік жарақаттану және олардың алдын-алу шаралары............................. 14
1.6 Жазатайым оқиғаларды рәсімдеу және тіркеу....................................................... 16
1.7 Жазатайым оқиғаларды зерттеу және тіркеу.......................................................... 21
1.8 Электроқауіпсіздік негіздері.................................................................................... 22
1.9 Ток соғудан жеке қорғау құралдары........................................................................ 26
2 бөлім. Мұнай және газ скважиналарын пайдалану кезі ндегі техника
қауіпсіздігі.
2.1 Скважиналарды сынау және игеру кезіндегі қауіпсіздік ережелері...................


29
2.2 Скважиналарды пайдалану кезіндегі қауіпсіздік ережелері................................. 30
2.3 Скважинаның түп аймағын жылумен, ыстық сумен және бумен өңдеу
кезіндегі қауіпсіздік ережелері......................................................................................

32
2.4 Скважинаның түп аймағын термогазохимиялық өңдеу кезіндегі техника
қауіпсіздігі.........................................................................................................................

33
2.5 Қабатты су арынымен ажырауы кезіндегі техника қауіпсіздігі........................... 33
2.6 Күкіртсутегінің мөлшері көп кенорындарындағы скважиналарды пайдалану
кезіндегі қауіпсіздік талаптары.......................................................................................

34
3 бөлім. Өндірістік санитария.
3.1 Еңбек гигиенасы және өндірістік санитария туралы түсінік.................................

36
3.2 Өндірістік шу, ультрадыбыс, діріл және олардың параметрлерін қалыпқа
келтіру................................................................................................................................

40
3.3 Өндірістік жарықтандыру және оны қалыпқа келтіру........................................... 43
3.4 Өндіріс жағдайын қалыпқа келтіру және өндірісті санитарлық-гигиенамен
қамтамасыз ету.................................................................................................................

46
3.5 Жеке қорғаныс құралдары......................................................................................... 51
4 бөлім. Өрт қауіпсіздігі негіздері.
4.1 Өрт қауіпсіздігі туралы жалпы түсініктер...............................................................

54
4.2 Өрт қауіпсіздігі талаптары........................................................................................ 58
4.3 Өрт қауіпсіздігін қамтамасыз ету бойынша ұйымдастыру шаралары................. 60
4.4 Өртке қарсы құралдар мен өрт техникасы............................................................... 63
5 бөлім. Өнеркәсіптік экология
5.1 Өнеркәсіптік экология туралы тусінік.....................................................................

70
5.2 Қоршаған ортаны қорғау бойынша жұмыстарды ұйымдастыру........................... 72
5.3 Өнеркәсіптің зиянды лақтырыстарынан атмосфераны қоршаған ортаны
қорғау. Атмосфераға лақтырылатын өнеркәсіп лақтырыстарымен күресу
жолдары.............................................................................................................................


75
5.4 Су қоймаларын өнеркәсіп лақтырыстардан қорғау................................................ 76
Қолданылған әдебиеттер................................................................................................. 80

4

КІРІСПЕ

Еңбекті қорғау дегеніміз құқықтық, әлеуметтік экономикалық, ұйымдастыру
техникалық, санитарлық гигиеналық, емдеу профилактикалық, оңалту және өзге де іс
шаралар мен құралдарды қамтитын еңбек қызметі үдерісінде қызметкердің өмірі мен
денсаулығын қамтамасыз ету жүйесі болып табылады. Қазіргі уақытта еңбекті қорғау
аумағында келесі терминдер мен негізгі түсініктер анықтамалары қолданылады.
Қауіпті өндірістік факторлар дегеніміз еңбекшініңосы фактор әсерінен
уақытша немесе тұрақты жұмыс істеу қабілетін жоғалтуы (еңбекке жарамсыз немесе
кәсіптік ауру) немесе өліміне әкеп соқтыруы болып табылады.
Зиянды өндірістік факторлар деп еңбекшінің ағзасына әсерінен оның кәсіби
науқасқа шалдығуына немесе жұмыс істеу қабілетінің төмендеуіне әкеліп соқтыратын
өндірістік факторды айтамыз.
Қауіпті факторлар мысалдары ретінде жабдық бөлшегінің ашық ток желілері,
қозғалыстағы машина мен механизмдердің бөлшектері, сығылған ауа, газ толтырылған
ыдыстар және т.б. кіреді.
Зиянды факторлар мысалдары ретінде ауадағы зиянды қосылыстар, ауа райы
жағдайының келеңсіз болуы, шу, діріл, сәулелік, иондаушы және лазерлік сәулелену
және т.б. жатады.
Қауіпті және зиянды факторлар арасында асқан шекара жоқ. Біріншісі және
екіншісі де жазатайым оқиғаның болуына әкеп соқтырады.
Өндірістік бөлмелер деп адамдардың өндірістің әртүрлі түрлеріне қатысуына
байланысты мерзімді түрде (жұмыс күні ішінде) немесе тұрақты (ауысыммен) еңбек
қызметін атқаратын арнайы жобаланған ғимараттар мен құрылымдардағыжабық
кеңістіктер.
Жұмыс алаңы - еденнен немесе аумақтан 2 метр биіктікте
орналасқан,жұмысшылардың тұрақты немесе уақытша жұмыс орындары орналасқан
жер.
Жұмыс орны - жұмыс барысында еңбек міндеттерін орындау кезінде
қызметкерді тұрақты немесе уақытша табу орыны.
Тұрақты жұмыс орны дегеніміз жұмысшының өз жұмыс уақытының (> 50%
немесе 2 сағаттан артық) көп бөлігін өткізетін орны. Егер жұмыс әртүрлі жұмыс
аймағының нүктелерінде жүзеге асырылса, онда тұрақты жұмыс орны деп барлық
жұмыс аймағы есептеледі.
Еңбек гигиенасы - қызметкерлердің денсаулығын сақтау,өндірістік орта мен
еңбек процесінің қолайсыз әсерінің алдын алу жөніндегі санитарлық -
эпидемиологиялық шаралар мен құралдар кешені.
Еңбек қатынастары - Қазақстан Республикасының еңбек заңнамасында,еңбек
шартында,ұжымдық шартта көзделген құқықтар мен міндеттерді жүзеге асыру үшін
қызметкер мен жұмыс берушінің арасында туындайтын қатынастар.
Еңбек қауіпсіздігі - еңбек қызметі процесінде қызметкерлерге зиянды және
қауіпті өндірістік факторлардың әсерін болғыщбайтын іс-шаралар кешенімен
қаматасыз етілген қызметкерлердің қорғалу жай-күйі.
Арнаулы киім - қызметкерлерді зиянды және қауіпті өндірістік факторлардан
қорғауға арналған киім,аяқ киім,бас киім,қолғап,өзге де нәрселер
Ауыр жұмыстар - қызметкердің ауыр заттарды қолмен көтеруіне немесе
жылжытуына байланысты қызмет түрлері не 250 ккал/сағаттан астам күш -қуат
жұмсалатын басқа да қол жұмыстары
Ауысымдық жұмыс - тәулік ішінде екі немесе төрт жұмыс ауысымындағы
жұмыс

5

Еңбекке ақы төлеудің ең төменгі стандарты (ЕАТС) - ауыр жұмыстарда,еңбек
жағдайлары зиянды,қауіпті жұмыстарда істейтін қызметкердің айлық жалақысының
сақталуына кепілдік берілген ең төменгі мөлшері,бұған жұмыс процесінде зиянды және
қауіпті өндірістік факторлардың әсеріне ұшырайтын қызметкердің өмірлік күші мен
қуатын қалпынакелтіруге қажетті азық-түлік өнімдерінің,тауарлар мен көрсетілетін
қызметкердің ең төменгі жиынтығы кіреді.

Бақылау сұрақтары:
1. Еңбекті қорғау дегеніміз не?
2. Кімнің еңбекті қорғауда құқығы бар?
3. Нақты өндірістік жағдайлар қалай сипатталады?
4. Қауіпті өндірістік факторлар
5. Өндірістік бөлмелер дегеніміз не?

6

1 бөлім. Еңбекті қорғаудың жалпы мәліметтері.
1.1 Еңбекті қорғаудың құқықтық негіздері және техника қауіпсіздігі
бойынша нормативтік құжаттар.
1. Еңбекті қорғау. Еңбекті қорғау бойынша заңдылықтар. Қауіпсіздік техникасы.
2. Еңбекті қорғау құқықтық сұрақтары. Жұмыс уақытының режимі және
демалыс.
3. Қызметкердің және жұмыс берушінің еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау
саласындағы міндеттері:
4. Еңбекті қорғау ережелерін бұзғандағы жауапкершілік.

1. Еңбекті қорғау – дегеніміз құқықтық, әлеуметтік экономикалық,
ұйымдастыру техникалық, санитарлық гигиеналық, емдеу профилактикалық, оңалту
және өзге де іс шаралар мен құралдарды қамтитын еңбек қызметі үдерісінде
қызметкердің өмірі мен денсаулығын қамтамасыз ету жүйесі болып табылады.
Еңбекті қорғау құрамына шартты түрде кіреді:
 Өндірістегі қауіпсіздік және еңбекті қорғау заңдылықтары;
 Қауіпсіздік техникасы;
 Өндірістік санитария және еңбек гигиенасы;
 Өрт қауіпсіздігі.
Еңбекті қорғау, қауіпсіздік пен гигиенаны қамтамасыз ететін қызметкерлердің
құқықтарын қамтамасыз ететін негізгі құжаттар болып табылады:
 Қазақстан Республикасының Конституциясы 30.08.95 ж.;
 28.02.2004 ж. № 528-11 «Қауіпсіздік және еңбекті қорғау туралы» ҚР Заңы;
 «Қазақстан Республикасының еңбек туралы заңы» 10.12.99 ж., № 493-1,
сондай-ақ Қазақстан Республикасы ратификациялаған бірқатар халықаралық
конвенциялар мен келісімдер, олардың заңды күші ұлттық заңдардан жоғары;
 «Қауіпті өндірістік объектілерде өнеркәсіптік қауіпсіздік туралы» Заңы
3.04.2002 ж.;
 «Қазақстан Республикасы халқының санитарлық -эпидемиологиялық
жағдайы туралы» Заңы, 1994 жылғы 8 шілдедегі № 110-Х] II, 8.12.99 ж.
өзгерістерме;
 «Өрт қауіпсіздігі туралы» Қазақстан Республикасының Заңы;
 «Табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлар туралы» Қазақстан
Республикасының Заңы.
Қазақстан Республикасының Конституциясы (24-бап) республикадағы әрбір
қызметкердің қауіпсіздік пен гигиена талаптарына жауап беретін еңбек жағдайлары бар
екенін жариялайды.
Еңбекті қорғау заңдылықтары қауіпсіз жоғары сапалы еңбек жағдайларын
жасауға бағытталған ұйымдастырушылық, техникалық және санитарлық-гигиеналық
шаралардың құқықтық негізі болып табылады. Қазақстан Республикасының қауіпсіздік
және еңбекті қорғау туралы заңнамасы Қазақстан Республикасының Конституциясына
негізделеді және «Еңбекті қорғау және қорғау туралы» Қазақстан Республикасының
Заңынан және Қазақстан Республикасының өзге де нормативтік құқықтық актілерінен
тұрады.
28.02.2004 жылы күшіне енген «Еңбекті қорғау және денсаулық туралы» жаңа
заң Қазақстан Республикасындағы денсаулық сақтау және қауіпсіздік саласындағы
қоғамдық қатынастарды реттейді және еңбек қауіпсіздігі мен еңбекті қорғау процесінде
қызметкерлердің өмірі мен денсаулығын сақтауға бағытталған, сондай-ақ мемлекеттік
саясаттың қауіпсіздік және еңбекті қорғау саласы негізгі принциптерін белгілейді.
Қауіпсіздік техникасы - қызметкерлердің қауіпті және зиянды факторларға
ұшырауына жол бермейтін ұйымдастырушылық-техникалық шаралар мен құралдардың

7

жүйесі, яғни белгілі бір жағдайларда жарақаттануға немесе денсаулықтың кез-келген
күрт нашарлауына әкелетін факторлар.
2. Еңбекті қорғаудың нормативтік-құқықтық негізі Қазақстан Республикасының
Конституциясымен, Қазақстан Республикасы Конституциясының баптарына
негізделген стандарттар, нормалар, ережелер, жарлықтар, нұсқаулықтар және басқа да
құжаттармен реттеледі.Бұл мақалалар жұмысқа, демалысқа, денсаулықты қорғауға
кепілдік береді. Еңбекті қорғау бойынша негізгі нормативтік-техникалық құжаттама:
еңбек қауіпсіздігі стандарттары, құрылыс нормалары мен ережелері (ҚНмЕ),
санитарлық нормалар (СН), қауіпсіздік техникасы және өндірістік санитария ережелері,
нұсқаулар, нұсқаулықтар т.б.
Кәсіпорындардағы қалыпты жұмыс уақыты - аптасына 41 сағат; зиянды еңбек
жағдайлары бар адамдар үшін - 36 сағат. Мереке алдындағы күндерде жұмыс күні 1
сағатқа қысқартылады. Қызметкерлер мен әкімшіліктің келісімі бойынша жұмыс
уақытының ұзақтығына немесе өндіріс көлеміне қарай еңбек ақысын төлеу арқылы
толық емес жұмыс уақыты белгіленуі мүмкін.
Мерекелік және демалыс күндері бойынша жұмыс айрықша жағдайларда
кәсіподақ комитетінің келісімімен әкімшілікке жазбаша түрде жол беріледі. Алдағы екі
аптада демалыс күндері жұмыс жасау үшін демалыстың тағы бір күні ұсынылады, егер
бұл мүмкін болмаса, олар қосарлы төлем жасайды.
3. Қызметкердің еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау саласындағы міндеттері:
1. Өндірісте болған әрбір жазатайым оқиға,кәсіптік аурудың белгілері, сондай-ақ
адамдардың өмірі мен денсаулығына қауіп төндіретін жағдай туралы өзінің тікелей
басшысына дереу хабарлауға;
2. Міндетті мерзімді медициналық тексеруден және ауысым алдындағы
медециналық куәландырудан,сондай-ақ өндірістік қажеттіліке байланысты басқа
жұмысқа ауысу үшін не кәсіптік ауырудың белгілері пайда болған кезде медициналық
куәландырудан өтуге;
3. Жұмыс беруші беретін жеке және ұжымдық қорғану құралдарын қолдануға және
мақсатқа сай пайдалануға;
4. Медициналық мекемелер ұсынған емдік және сауықтыру іс-шараларын жұмыс
беруші қаржыландырған жағдайға соларды орындауға;
5. Еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау жөніндегі нормалардың, ережелердің
және нұсқаулардың талаптарын,сондай-ақ жұмыс берушінің өндірістегі жұмыстарды
қауіпсіз жүргізу жөніндегі талаптарын сақтауға міндетті.
Жұмыс берушінің еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау саласындағы
құқықтары:
1. Қызметкелерді жұмыс орнындарында қолайлы еңбек жағдайларын жасағаны,
қауіпсіз еңбек жағдайларын жасау жөніндегі өнертапқыштық ұсыныстары үшін
ынталандыруға;
2. Еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау жөніндегі талаптарды бұзатын
қызметкерлерді осы Кодексте белгіленген тәртіппен жұмыстан және тәртіпік
жауапкершілікке тартуға құқылы.
Жұмыс берушінің еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау саласындағы
міндеттері:
1. Профилактикалық шаралар жүргізу, өндірістік жабдықтар мен технологиялық
процестерді олардың неғұрлым қауіпсіз түрлерімен ауыстыру жолымен жұмыс
орындарында және технологиялық процестерде кез келген тәуекелдерді болғызбау
жөніндегі шараларды қабылдауға;
2. Қызметкерлерді еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау бойынша оқыту мен
даярлаудан өткізуге;

8

3. Еңбек қауіпсіздігі және еңбекті жөніндегі ұйымдастыру-техникалық іс-
шараларын жүргізуге;
4. Нұсқаулар ьеруге,өндірістік процесс пен жұмыстарды қауіпсіз жүргізу
жөніндегі құжаттармен қамтамасыз етуге;
5. Еңбек жөніндегі уәкілетті мемлекеттік орган бекіткен ережелерге сәйкес
білімін тексеруден өтуге және басшылар мен мамандардың еңбек қауіпсіздігі және
еңбекті қорғау мәселелері бойынша білімдерін тексеруді ұйымдастыруға;
6. Қызметкерлерге қажетті санитарлық -гигиеналық жағдайлар
жасауға,қызметкерлердің арнаулы киімі мен аяқ киімін беруді және жөндеуді,еңбку
жөніндегі уәкілетті мемлекеттік орган белгіленген нормаларға сәйкес қызметкерлердің
профилактикалық өңдеу,жуу және зарарсыздандыру құралдарымен, медициналық
қобдишамен, сүтпен, емдеу-профлиактикалық тағамдармен жабдықтауды қамтамасыз
етуге;
7. Еңбек жөніндегі уәкілетті мемлекеттік органға және оның аумақтық
бөлімшелеріне, санитарлық-эпидемиологиялық қызмет органдарының лауазымды
адамдарына,қызметкерлердің өкілдеріне солардың жазбаша сауалы бойынша
ұйымдардағы еңбек қауіпсіздігі мен еңбек жағдайлары және еңбекті қорғаудың жай-
күйі туралы қажетті ақпарат беруге;
8. Мемлекеттік еңбек инспекторларының нұсқамаларын орындауға;
9. Өндірістегі жазатайым оқиғалар мен кәсіптік ауруларды тіркеуді,олардың
есебін жүргізуді және талдауды жүзеге асыруға;
10. Еңбек жөніндегі уәкілетті мемлекеттік орган бекіткен ережелерге сәйкес
қызметкерлер өкілдерінің қатысууымен өндірістік объектілердегі еңбек
жағдайларының жай-күйі бойынша бес жылда бір реттен сирек болмайтындай етіп
мерзімдік аттестаттауды өткізуге, сондай-ақ реконструкциядан,жаңғыртудан,жаңа
техника немесе технология орнатудан кейін міндетті аттестаттауды өткізуге;
11. Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген тәртіппен өндірістегі
жазатайым оқиғаларды тексеруді қамтамасыз ету;
12. Еңбек міндеттерін атқару кезінде қызметкердің өмірі мен денсаулығына зиян
келтірілгені үшін жауапкершілікті сақтандыруға;
13. Қатты улану жағдайлары туралы халықтың санитарлық-эпидемиологиялық
ахуалы саласындағы уәкілетті мемлекеттік органның тиісті аумақтық бөлімшесіне
хабарлауға;
14. Қауіпсіз еңбек жағдайларын қамтамасыз етуге
15. Қазақстан Республикасының заңнамасында көзделген жағдайларда, сондай-ақ
еңбек жағдайларының өзгеруіне байланысты басқа жұмысқа ауыстыру кезінде не
кәсіптік аурудың белгілері пайда болғанда өз қаражаты есебінен қызметкерді міндетті,
мерзімдік медициналық тексеруден және ауысым ал дындағы медициналық
куәландырудан өткізуге;
16. Авариялық жағдайының өршуін және жарақаттайтын факторлардың басқа
адамдарға әсер етуін болғызбау жөніндегі шұғыл шараларды қабылдауға міндетті;
17. Қызмет ерекшеліктері мен жұмыстардың түрлері ,айрықша қауіптілік
көздерінің болуы ескеріле отырып,еңбек шартында не ұжымдық шартта жұмыс
берушінің қосымша міндеттері көзделуі мүмкін.
4. Еңбек қауiпсiздiгi және еңбектi қорғау саласындағы мемлекеттiк басқару,
бақылау және қадағалауды Қазақстан Республикасының Үкiметi, уәкiлеттi орган және
оның аумақтық бөлiмшелерi, сондай-ақ өнеркәсiптiк қауiпсiздiк саласындағы уәкiлеттi
мемлекеттiк орган және өзге де уәкiлеттi органдар жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасының еңбек қауiпсiздiгi және еңбектi қорғау туралы
заңнамасын бұзғаны үшiн кiнәлi адамдар Қазақстан Республикасының заңдарына
сәйкес жауапты болады.

9

Кәсіпорында еңбек қорғау немесе қауіпсіздік шаралары бұзылған жағдайда,
лауазымды тұлғалар жауапкершілік көтереді:
- тәртіптік;
- әкімшілік;
- қылмыстық;
- материалдық.
Еңбекті қорғау бұзушылықтары ауыр зардаптарға әкеп соқтырмаған жағдайда,
олар тәртіптік жауапкершілікке тартылады (сөгіс, қатаң сөгіс, басқа лауазымға ауысу).
Еңбек қауiпсiздiгi туралы заңдарды бұзғаны үшiн әкiмшiлiк жауапкершiлiк
кiнәлi лауазымды адамдарға ақшалай айыппұл салу (айыппұлдарды Қазақстан
Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтiк қорғау министрлiгiнiң инспекторлары,
Қазақстан Республикасы Төтенше жағдайлар министрлiгiнiң өрт қауiпсiздiгiн
қамтамасыз ету комитеті, Мемэпидбақылау) жүктеген.
Еңбекті қорғау туралы ережелерді бұзу адамдардың немесе басқа да дене
жарақаттарының салдарын тудыруы немесе әкелуі мүмкін болған жағдайда, кінәлі
адамдар қылмыстық жауапкершілікке тартылады.
Материалдық жауапкершілікте еңбек қорғау ережелерін бұзғаны үшін кінәлі
лауазымды тұлғалардың жауапкершілігі осындай бұзушылық нәтижесінде кәсіпорын
жәбірленушіге белгілі бір ақшалай соманы жазатайым жағдайдан немесе әлеуметтік
сақтандыру органынан төлеуге міндетті. Бұл сомалар кінәлілердің ішінара немесе
толығымен жиналған.

Бақылау сұрақтары:
1. Жауапкершілік түрлерін атап беріңіз.
2. Кәсіпорындағы қалыпты жұмыс уақытының ұзақтылығы.
3. Еңбекті қорғау нормативті-құқықтық негіздері қалай реттеледі?
4. Қауіпсіздік техникасы дегеніміз не?
5. «Қауіпсіздік және еңбекті қорғау» Заңы қай кезде күшіне енді?
6. Еңбекті қорғау заңдылықтары нені сипаттайды?
7. Қызметкердің құқығын қамтамасыз ететін негіз құраушы құжаттарды атап беріңіз.

1.2 Еңбекті қорғауды ұйымдастыруды жоспарлау және басқару.

Еңбекті қорғау және еңбек гигиенасы саласындағы мемлекеттік қадағалау және
бақылау органдары:
- Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау
министрлігінің Еңбек қорғау және еңбек қатынастары бөлімі;
- Қазақстан Республикасы Төтенше жағдайлар министрлігі, оның құрамына Өрт
сөндіру комитеті кіреді;
- Қазақстан Республикасы Денсаулықсақтауминистрлігініңбас санитарлық-
эпидемиологиялықдепартаменті.
Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің жүйесінде мемлекеттік
еңбек инспекциясы, негізінен облыстық еңбек және халықты әлеуметтік қорғау
облыстық дирекцияларының құрылымында жұмыс істейді. Еңбек қорғаудың
мемлекеттік қадағалау және бақылау органдары және олардың уәкілетті лауазымды
тұлғалары – мемлекеттік еңбек инспекторлары өз қызметінде жұмыс берушілерге,
шаруашылық жүргізуші органдарға, қоғамдық бірлестіктерге, жергілікті өзін-өзі
басқару органдарына және басқаруға тәуелді емес.
Еңбек қорғау және еңбекті қорғау саласындағы мемлекеттік еңбек инспекторы:
- алдын ала ескертусіз және кәсіпорынның кез келген уақытында иелену мен
басқару нысанына қарамастан еркін келуге;

10

- министрліктерден, басқа да орталық және жергілікті мемлекеттік органдардан,
кәсіпорындардан, жұмыс берушілерден қажетті ақпаратты алуға;
- кәсіпорындардың атқарушы басшыларына және басқа да лауазымды
тұлғаларына мәжбүрлі бұйрықтарды беру;
- кәсіпорындардың, жеке өндірістердің, шеберханалардың, учаскелердің, жұмыс
орындарының және жабдықтардың жұмысын тоқтата тұруға (тыйым салуға);
- лауазымдық тұлғаларға, лауазымды тұлғаларға, жұмысшы кәсіпорындарына
еңбек жөніндегі заңнамалық және өзге де нормативтік актілерді бұзғаны үшін, олардың
аталған лауазымды тұлғалардың қызметінен босатылу туралы ұсыныс жасағаны үшін
айыппұл салу және қажет болған жағдайда материалдарды прокуратура органдарына
қылмыстық жауапкершілікке тарту мәселесін шешу үшін беру.
Жұмыс беруші мемлекеттік еңбек инспекторына өзіне жүктелген функцияларды
орындау үшін барлық қажетті жағдайлармен қамтамасыз етуге міндетті.
Кәсіпорындарда еңбекті қорғауды жүзеге асыру мониторингін жүргізу үшін
белсенді кәсіподақ еңбек қауіпсіздігі саласындағы барлық қадағалаушы ұйымдармен
байланыс орнататын штаттан тыс инспекторлардың жұмысына белсенді түрде
қатысады.
Әрбір кәсіптік топқа еңбек қорғау бойынша қоғамдық инспектор сайланады, аға
қоғамдық инспектордың міндеттері кәсіподақ комитетінің еңбек қорғау комитетінің
төрағасы болып тағайындалады.
Ішкі ведомстволық бақылауды министрліктерде, ведомстволарда, тресттерде,
кәсіпорындарда және оларға жөнделген ұйымдарда бар еңбек қорғау бөлімшелері
жүзеге асырады. Бұл қадағалау түрі өте маңызды, өйткені еңбек заңнамасына сәйкес
барлық шаруашылық субъектілері еңбек жағдайлары бойынша сенімді және қауіпсіз
еңбек жағдайларын қамтамасыз етуге жауапты.
Еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау және өнеркәсіптік қауіпсіздік
саласындағы кәсіпорындар, цехтар мен учаскелердің әкімшіліктерінің негізгі
міндеттері:
- технологиялық және өндірістік процестер мен операцияларды жүзеге асыруда
қауіпсіз еңбек жағдайларын жасау;
- қауіпсіз, өнеркәсіптік гигиена, ауыр, қауіпті және қауіпті жұмыстарды
механикаландыру және автоматтандыру жөніндегі іс-шараларды уақтылы жүзеге
асыру;
- қызметкерлер мен қызметкерлер орналасқан үй -жайларда қалыпты
температура мен ылғалдылық жағдайларын, тазалық пен ауаны қамтамасыз ету;
- қызметкерлерді қажетті арнайы киіммен және жеке қорғаныс құралдарымен
қамтамасыз ету.
Кәсіпорындағы еңбек қорғауды кәсіпорынның әкімшілік -техникалық
қызметкерлері жүзеге асырады:
- бүкіл кәсіпорын ішінде – директор, бас инженер;
- цех учаскелерінде, зертханаларда – цех, учаскелердің, зертханалардың
басшылары.
Бұл адамдар еңбекті қорғау жағдайы, қауіпсіздік ережелерін және өнеркәсіптік
санитарияны жүзеге асыруға жауап береді.
Еңбекті қорғауды басқару мәні және мазмұны
Мемлекеттің негізгі міндеттерінің бірі - толық және қауіпсіз еңбек жағдайларын
жасау - барлық деңгейлерде, жұмыс орнынан бастап кәсіпорын басшылығына дейін
еңбек қорғауды басқару әдістерін жетілдірумен тығыз байланысты.
Кәсіпорындағы еңбекті қорғауды басқару кәсіпорынды басқарудың жалпы
жүйесінің шағын жүйесі болып табылады.

11

Жалпы алғанда, басқару белгілі бір ақпарат негізінде таңдалған әрекеттер
жиынтығы ретінде анықталады және қолданыстағы бағдарламаға (алгоритмге) немесе
әрекет мақсатына қарай объектінің жұмыс істеуін қолдауға немесе жақсартуға
бағытталған.
Кез келген басқару жүйесінде, ең алдымен, басқарылатын нысан, сондай-ақ
басқаратын орган бар. Басқару процесінде бұл орган басқарылатын объектінің жай-күйі
туралы және басқарылатын объект орналасқан және ол байланысты болған сыртқы орта
жай-күйі туралы белгілі бір ақпаратты алады.
Бұл ақпараттың негізінде басқарушы орган бақылау ақпараты өңдейді, яғни
шешім қабылдайды. Қабылданған шешім негізінде кейбір атқарушы орган
басқарылатын объектіге бақылауды жүзеге асырады. Жиі менеджер мен атқарушы
орган бірыңғай тұжырымдамаға - басқару тақырыбына біріктіріледі, содан кейін
басқару жүйесі екі кіші жүйеден тұрады: басқару және басқару.
Басқару әрқашан нақты мақсатқа жету үшін жүзеге асырылады. Еңбекті
қорғауды басқарудың мақсаты жұмыс процесінде қауіпсіздікті, денсаулықты және
адамның жұмысын қамтамасыз ету болып табылады.
Өз кезегінде басшылықтың мақсаты белгілі бір басқару функцияларын орындау
арқылы қол жеткізуге болады. Басқару функциясы басқару объектісіне мақсатты әсер
ететін басқару органы жүзеге асыратын өзара байланысты кешенді әрекеттер
жиынтығы. Басқару функциялары басқару жүйесінде кім және не істеу керек деген
сұраққа жауап береді.
Еңбекті қорғауды басқару объектісі жұмыс орындарында, өндірістік алаңдарда,
цехтарда және тұтастай алғанда кәсіпорында қауіпсіз және сау жұмыс жағдайларын
қамтамасыз ету үшін мекеменің функционалдық қызметтері мен құрылымдық
бөлімшелерінің қызметі болып табылады.
Кәсіпорындағы (қауымдастығында) еңбек қорғауды басқаруды кәсіпорын
басқарушысы жүзеге асырады. Функционалдық қызметтер мен құрылымдық
бөлімшелерде басшылық олардың басшыларымен жүзеге асырылады.
Қалыпты жұмыс істеу және басқаруды басқару жүйесін жетілдіру басқару
объектісінің жай-күйі туралы ақпарат болған жағдайда ғана мүмкін болады. Ақпарат
жекелеген жұмыс орындарындағы және өндіріс аудандарындағы жұмыс қауіпсіздігі
жағдайын сипаттайтын сандық және сапалық көрсеткіштер түрінде болуы керек.
Кәсіпорындағы еңбекті қорғауды басқару функциялары:
- еңбекті қорғау жөніндегі жұмысты жоспарлау;
- еңбекті қорғау саласындағы жұмыстарды ұйымдастыру және үйлестіру;
- еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғауды басқару жүйесінің жұмыс істеу
жағдайын есепке алу және талдау;
- еңбекті қорғау жағдайын және басқару жүйесін басқаруды бақылау;
- еңбекті қорғауды жақсарту жөніндегі жұмысты ынталандыру.

Бақылау сұрақтары:
1. Кәсіпорында еңбекті қорғауды басқарудың функциялары.
2. Еңбекті қорғауды қадағалау дәне бақылау мемлекеттік органды атап беріңіз.
3. Кәсіпорында еңбекті қорғауды кім басқарады?
4. Жоспардан тыс нұсқаулық не үшін қажет?
5. Еңбекті қорғау аумағында мемлекеттік басқару қандай функцияны орындайды?
6. Қазақстан Республикасындағы еңбекті қорғау саласындағы мемлекеттік басқаруды
жүзеге асыратын органдарды атаңыз.
7. Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің
қызметі қандай?
8. Еңбекті қорғауды мемлекеттік қадағалау және бақылау органдарын атаңыз.

12


1.3 Қауіпсіздік техникасы бойынша нұсқамалар

Өткізу сипаты мен уақыты бойынша жұмыс жасайтындарға арналған нұсқаулар
жұмыс орнында бастапқы, қайталама, жоспардан тыс және ағымдағы болып бөлінеді.
Еңбекті қорғаудағы кіріспе оқыту, жаңадан қабылданған барлық
қызметкерлермен, олардың біліміне қарамастан, осы мамандықтағы немесе
лауазымында жұмыс тәжірибесі, уақытша жұмысшы, оқуға түсетін студенттер,
студенттер мен студенттерді кәсіптік оқытуға немесе тәжірибеге келген студенттерге,
сондай-ақ, оқу зертханаларында, семинарларда, учаскелерде, полигондарда
зертханалық және тәжірибелік жұмыстың басталуы.
Кәсіпорындағы кіріспе нұсқама еңбек қауіпсіздігі бойынша инженер шешімі
бойынша ұсынған адам, сондай-ақ оқытушы немесе кәсіптік оқу шебері оқу
орындарында оқитын студенттермен осы міндеттерді атқарған адаммен жүзеге
асырылады. Кіріспе нұсқама кіріспе журналында тапсырылған және нұсқаушы
тұлғаның міндетті түрде қол қоюымен, сондай-ақ жалдау туралы құжатта (Т-1
формасы) кіріспе брифинг жасалады. Журналмен бірге оқу үшін жеке картаны
пайдалануға болады.
Өндірістік қызметтің басталуына дейін жұмыс орнындағы бастапқы нұсқауды:
 кәсіпорынға жаңадан жіберілген, бір бөлімшеден екіншісіне ауыстырылған
жұмысшыларға жүргізеді;
 жаңа жұмыс жасайтын қызметкерлерге, уақытша жұмыс істейтін
қызметкерлерге, іссапармен келгендерге жүргізеді;
 жұмыс істеп тұрған кәсіпорын аумағында құрылыс-монтаждау жұмыстарын
құрылысшыларға жүргізеді;
 оқу-әдістемелік зертханалар, кабинеттер, цехтардың, учаскелердiң, ортада
сабақтан тыс іс-шаралар кезінде, тәжірибелік сабақтар, әрбір жаңа тақырыпты
оқуға жұмыстың жаңа түрлерін жүзеге асыратын, сондай-ақ бұрын лауазымдық
оқыту немесе тәжірибесіне қатысқан студенттерге жүргізеді.
Жұмыс орнындағы алғашқы нұсқама әр қызметкермен немесе оқушыларға жеке-
жеке және қауіпсіз әдістер мен жұмыс әдістерін көрсетумен жүргізіледі. Бастапқы
нұсқаулық бірдей жабдықтар түрінде жұмыс істейтін адамдар тобымен және жалпы
жұмыс орнында жүргізілуі мүмкін.
Қайталама нұсқама барлық қызметкерлерге алты айда кемінде бір рет
біліктілігіне, біліміне, қызмет ету ұзақтығына, орындалатын жұмыстардың сипатына
қарамап өткізеді.
Кәсіпорындар мен ұйымдар кәсіподақ комитеттері мен тиісті жергілікті
мемлекеттік қадағалаушылармен келісе отырып, қызметкерлердің кейбір санаттары
үшін қайталама нұсқамасы ұзағырақ уақытты (1 жылға дейін) алады.
Қайталама нұсқамасы жеке немесе бірдей жабдықтар түрімен жұмыс істейтін
қызметкерлер тобымен және жалпы жұмыс орнынд а бастапқы нұсқама
бағдарламасында толығымен жүзеге асырылады.
Жоспардан тыс нұсқама:
1) жаңа немесе қайта қаралған нормалар, ережелер, еңбек қорғау жөніндегі
нұсқаулықтар, сондай-ақ оларға енгізілген өзгерістер енгізілген кезде;
2) технологиялық процесті ауыстырған кезде, жабдықтың, құрал-саймандардың
және құрал-саймандардың, шикізаттың, материалдардың және жұмыс қауіпсіздігіне
әсер ететін басқа да факторлардың орнын ауыстыру немесе жаңғырту;
3) еңбекке жарамсыздықты, аварияны, жарылысты немесе өрттің шығуына,
улануына немесе келтірілуіне әкелуі мүмкін еңбекшілердің және студенттердің
талаптарын бұзған;

13

4) қадағалау органдарының өтініші бойынша; 5) жұмыстағы үзілісте - қосымша
30 күнтізбелік күннен артық қосымша (күшейтілген) талаптарға, ал басқа жұмыс
орындарына - 60 күнге дейін жұмысты орындау үшін.
Жоспардан тыс нұсқама жеке немесе сол мамандықтағы жұмысшылар тобымен
жүзеге асырылады. Нұсқаманың көлемі мен мазмұны әрбір нақты жағдайда, оны
жүргізуді қажет ететін себептер мен жағдайларға байланысты анықталады.
Ағымдағы нұсқама мамандығы бойынша тікелей міндеттеріне жатпайтын
(жүктеу, түсіру, аумақты тазалау, кәсіпорыннан тыс біржолғы жұмыс, цех және т.б.) бір
реттік жұмыс кезінде жүзеге асырылады; апаттардың, табиғи апаттар мен апаттардың
зардаптарын жою; киім, рұқсат және басқа құжаттар шығарылатын жұмысты орындау;
кәсіпорында экскурсия жүргізу, студенттермен жаппай іс-шараларды ұйымдастыру
(экскурсиялар, жорықтар, спорт жарыстары және т.б.).
Қосымша нұсқама қажет болады, егер:
а) технологиялық процестерге, жабдықтарға және т.б. өзгеріс енсе;
б) қызметкерлерге нұсқау жеткіліксіз болғанда, жазатайым оқиғалар мен кәсіби
аурулар бар кезде;
в) қауіпсіздік шаралары туралы ережелер мен нұсқаулары бұзылған мезгілде.
Қызметкерлерді еңбек қауіпсіздігі және қорғау мәселелері бойынша оқытуды,
нұсқама беруді және білімдерін тексеруді жұмыс беруші өз қаражаты есебінен
жүргізіледі.
Қызметкерлерді еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау мәселелері бойынша
оқыту, нұсқама беру және білімдерін тексерудің тәртібі мен мерзімін еңбек жөніндегі
уәкілетті мемлекттік орган қызметтің тиісті салаларындағы өзге де уәкілетті мемлекттік
органдармен келсім бойынша айқындалады.
Жұмысқа қабылданған адамдар кейіннен олардың еңбек қауіпсіздігі және
еңбекті қорғау мәселелері бойынша білімі міндетті түрде тексеріле отырып, жұмыс
беруші ұйымдастратын алдын ала оқытудын міндетті түрде өтеді. Еңбек қауіпсіздігі
және еңбекті қорғау мәселелері бойынша алдын ала оқытудан, нұсқама беруден және
білімін тексеруден өтпеген қызметкерлер жұмысқа жіберілмейді.
Өндірістік ұйымдардың басшы қызметкерлері мен еңбек қауіпсіздігін және
еңбекті қорғауды қамтамасыз етуге жауапты адамдарды мезгіл-мезгіл, үш жылда бір
реттен сирек болмайтындай етіп тисті білім ұйымдарында біліктілігін арттыру
курстарында еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау мәселелері бойынша оқудан және
білімін тексеруден өтуге міндетті.

Бақылау сұрақтары:
1. Нұсқаулықтар түрлері.
2. Кәсіпорында кіріспе нұсқаулығын кім жүргізеді?
3. Жоспардан тыс нұсқама қай кезде өткізіледі?
4. Ағымдағы нұсқама дегеніміз не?
5. Қосымша нұсқама қай кезде қажет болады?

1.4 Мұнай өндіру мекемелеріндегі еңбекті қорғауды басқару.
1. Еңбекті қорғауды басқару.
2. Еңбекті қорғауды басқару міндеттері.

1. Еңбек қорғауды басқару жүйесі - бұл тіршілік қауіпсіздігі бойынша
нормативтік және нұсқаулық құжаттармен реттелген және еңбектің қауіпсіз
жағдайларын қамтамасыз етуге бағытталған ұйымдастыру техникалық, санитарлы
гигиеналық және әлеуметтік экономикалық шаралар кешкені. Басқару мақсаты болып

14

еңбек процесінде адам қауіпсіздігі, денсаулығын сақтау мен жұмыс қабілеттілігін
қамтамасыз ету болып табылады.
Басқару функциясы - бұл басқару объектісі мен басқару субъекті мақсатты
әрекетпен жасалатын бір бірімен байланысты әрекеттер кешені. Басқару мақсаты
кешекні негізгі міндеттері:
Барлық бөлімшелерде өндіріс процесінің барлық этаптарында денсаулықты,
қауіпсіз өмір сүру жағдайларын жасау және бұның негізінде еңбектің өнімділігін
жоғарлату;
Қауіпсіз техникасы бойынша сұрақтарды шешуге жүйелік жолды жағдайларды,
еңбек қорғауды және санитарлық - профилактикалық шараларды жетілдіру , жобаларда
қарастырылатын қойылған мақсаттарды нақты жасалу үшін қоғамдық ұйымдар мен
әкімшілік қатынасын қамтамасыз ету;
Еңбек қорғау жүйесіне мыналар кіреді:
1) жұмысшыларды еңбек қауіпсіздігіне оқыту.
2) өндіріс жабдықтардың, процестердің , ғимараттардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету;
3) еңбектің санитарлы - гигиеналық жағдайларын нормалау;
4) жұмысшыларды жеке қорғаныс құралдарымен жабдықтау;
5) жұмысшылардың жұмыс пен демалыс оптималды режимдерін қамтамасыз ету;
6) жұмысшылардың емдеу - профилактикалық кызметін ұйымдастыру.
2. Еңбек туралы заң негіздеріне сәйкес барлық кәсіпоындарда, мекемелерде,
ұйымдарда әкімшілік еңбектің қауіпсіз жағдайларын жасауы тиіс. Әкімшілік өндірістік
жарақаттанудан сақтандыратын қауіпсіздік техникасының осы заманғы құралдарын
енгізуге және жұмысшылар мен қызметкерлердің кәсіби ауруларға шалдығуына жол
бермейтін санитарлық гигиеналық жағдайларын қамтамасыз етуге міндетті,
әкімшілікке барлық жұмыс орындарын тиісті техникалық жабдықтармен қамтамасыз
ету және бұл орындарда еңбекті қорғау жөніндегі ережелерге сай келетін жұмыс
жағдайларын жасау жауапкершілігі жүктеледі. Әкімшілік жұмысшыл ар мен
қызметкерлерге қауіпсіздік техникасы, өндіріс, өрттен сақтау және еңбекті қорғаудың
басқадай ережелері бойынша нұсқау беруге жауапты, сонымен қатар еңбек қорғау
жөніндегі нұсқаулардың барлық талаптарын қызметкерлердің орындауын тұрақты
түрде бақылап отырады.
Ережелер бойынша жұмысшылар мен қызметкерлер жұмыс істеу ережесін
белгілейтін еңбек қорғау жөніндегі нұсқауларды,сонымен қатар машиналармен және
механизмдермен жұмыс істеудің белгіленген жеке қорғану құралдармен жұмыс
істеудің белгіленген жеке қорғану құралдармен пайдалану талаптарын орындауға
міндетті.
Еңбек жағдайыы зиянды жұмыстарды, сондай ақ ерекше температура
жағдайында немесе лас жұмыстарда істейтін жұмысшылар мен қызметкелерге
белгіленген нома бойынша тегін арнайы киім, арнаулы аяқ киім және басқа да жеке
қорғану құралдары беріледі.
Қазіргі іс жүзінде ережелер бойынша еңбекті қорғау және қауіпсіздік техникасы
жөніндегі жұмыстарды ұйымдастыруға басшылық ету және жауапкершілік әкімшілікке
жүктеледі. Қауіпсіздік техникасы, өндірістік санитария және еңбекті қорғау жөніндегі
заңдардың орындалуын бақылауды іске асыратын тікелей басшы, өзге міндеттерден
босатылған, қауіпсіздік техникасы жөніндегі инженер болып табылады.

1.5 Өндірістік жарақаттану және олардың алдын-алу шаралары
1. Өндірістік жарақаттану және олардың жіктелуі
2. Өндірістегі жазатайым оқиғалардың біліктілігі

1. Грек тілінен аударғанда жарақат - жарақат, зақым.

15

Өндірістік жарақат - бұл қауіпті өндіріс факторымен туындаған адам денесінің
тіндеріне немесе мүшелеріне кенеттен болатын физикалық зақым.
Өндірістік жарақаттар - жұмысқа байланысты жарақаттардың жинағымен
сипатталатын құбылыс.
Жарақаттар болады:
Механикалық (ауыртып алу, кесіп алу, сынық, шығарып алу және т.б.);
Термиялық (күйік, үсік);
Химиялық (химиялық күйік, улану);
Электрлік (электрлік күю, тері металдануы, электрофтальмия, электрлік
белгілер, электрлік соққылар);
Психологиялық (күйзеліс, қорқыныш, жүйке жүйесінің соққысы, қорқу).
Жарақаттар уақытша немесе тұрақты еңбек қабілеттілігінің жоғалтуына әкелуі
мүмкін. Бұл жағдайда жәбірленуші жалпы еңбекке жарамсыздықты немесе кәсіби
жоғалтуы ғана болуы мүмкін. Кәсіби қабілетін жоғалтқан кезде, ол мамандық бойынша
жұмыс істей алмайды, бірақ басқа жұмыс орындарында қолданыла алады. Жалпы
жұмыс қабілеттілігі жоғалған жағдайда жәбірленуші кез-келген жұмысты орындау
мүмкіндігін ішінара немесе толық жоғалтады.
Қызметкердің зиянды өндірістік факторлардың тұрақты немесе ұзаққа созылған
әсерінің салдарынан қызметкердің денсаулығына зиянын тигізу кәсіби ауру деп
аталады. Олар уақытша, ұзаққа созылған немесе тұрақты еңбекке қабілетсіздікке
(мүгедектікке) себеп болуы мүмкін. Кәсіптік аурудың ерекше жағдайлары - кәсіби
улану (өткір немесе созылмалы).
Этиологиялық қағидатқа сәйкес (шығу принципі) кәсіптік ауруларды
ажыратады:
• физикалық факторлар әсеріне байланысты (және т.б. діріл ауруы, бел
радикулиті, есту қабілетінің жоғалуына);
• шаң (өкпе фиброзы, созылмалы шаңды бронхит);
• химиялық (жедел және созылмалы улану, тері аурулары - дерматит, экзема,
токсидермия);
• биологиялық факторлардың (инфекциялық және паразиттік аурулар -
бруцеллез, маңқа, сібір жарасы, кене энцефалиті, туберкулез, аусыл ауруы, құтыру,
туляремия, және аллергиялық аурулар).
Қызметкердің денсаулығына зиян келтірілген кез-келген қызметкер жұмыста
немесе қайтыс болғанда уақытша немесе тұрақты еңбекке жарамсыздыққа әкеп соқса,
жұмыс кезінде жазатайым оқиға ретінде қарастырылады, оның жағдайлары мен
себептері Қазақстан Республикасы Үкіметінің 03.03.2001 жылғы №326 қаулысымен
бекітілген «Жұмысшылардың денсаулығына және басқа да зиянды жағдайларды тергеу
және есепке алу ережесіне» сәйкес жүргізіледі.
Кәсiптiк ауру - бұл өзiнiң жұмысының (жұмысының) мiндеттерiн орындауға
байланысты зиянды өндiрiстiк факторлардың қызметкерiне әсер етуден туындаған
созылмалы немесе өткiр ауру.
Кәсiби аурудың ерекше жағдайы - бұл кәсiби улану. Кәсіптік улану - өткір және
созылмалы.
Жұмысшы ауру әдетте қолайсыз жағдайларда ұзақ немесе ұзақ уақыт жұмыс
істегендіктен туындайды, сондықтан жарақаттан басқа, аурудың басталу сәтін дәл
анықтау мүмкін емес.
2. Әрбір оқиға үшін жәбірленуші немесе куәгер жұмыс берушіге немесе
жұмысын ұйымдастырушыға дереу хабарлауға міндетті.
Жұмыс беруші немесе жұмысын ұйымдастырушы міндетті:
1) жәбiрленушiге алғашқы медициналық көмек көрсетудi және оны денсаулық
сақтау ұйымына жеткiзудi;

16

2) тергеу басталғанға дейін жазатайым оқиға болған жерде жағдайды; апаттық
жағдайдағыдай жабдықты және тетіктерді, сондай-ақ құралдарды сақтауға (егер бұл
қызметкерлердің өмірі мен денсаулығына қауіп төндірмесе және өндірістің
үздіксіздігін бұзу апақа әкелмесе) сақтауға.
Денсаулық сақтау ұйымдарының жауапты лауазымды тұлғалары жұмыс
берушілерге жарақаттанудың немесе басқа жұмыскерлердің денсаулығына зиян
келтірудің, сондай-ақ өткір кәсіби аурулардың (уланудың) жағдайлары бойынша
мемлекеттік санитарлық-эпидемиологиялық қызмет органдарына, денсаулық сақтау
саласындағы уәкілетті органға (бұдан әрі - Мемсанэпидқызмет) хабарлау керек.
Жұмыс беруші қызметкердің денсаулығына зиян келтіргені немесе басқа жұмыс
кезінде жазатайым оқиға туралы дереу хабарлайды:
1) қауiптi өндiрiстiк объектiлерде болған жазатайым оқиғалар кезiнде уәкiлеттi
мемлекеттiк еңбек жөнiндегi уәкiлеттi органның аумақтық бөлiмшелерiне (бұдан әрi -
аумақтық бiрлiк);
2) ұйым қызметкерлерінің (кәсіподақтардың) өкілдеріне;
3) сақтандыру ұйымымен тиісті келісімшарт болған кездесақтандыру ұйымына;
4) мемлекеттiк санитарлық-эпидемиологиялық қызметтiң кәсiби ауруы немесе
улану фактiлерi туралы жергiлiктi органдарына.

Бақылау сұрақтары:
1. Әсер ету түріне және нәтиже дәрежесіне байланысты жарақат қандай түрлерге
бөлінеді?
2. Кәсіптік ауруға анықтама беріңіз.
3. Өндірістік жарақаттар мен кәсіби аурулар көрсеткіштерін атаңыз.
4. Өндірістік жарақаттар мен кәсіби ауруларды талдау кезінде анықталған
себептердің топтарын белгілеңіз.
5. Өндірістік жарақаттар мен кәсіби ауруларды талдау кезінде қандай әдістер
қолданылады?

1.6 Жазатайым оқиғаларды рәсімдеу және тіркеу
1. Н-1 сертификатын ресімдеу
2. H-1 формасынтолтыру

1.Өндіріспен байланысты әрбір апат, қызметкерге (жұмысшыларға) кем дегенде
бір күн жұмыс істеуге қабілеттілігін жоғалтқан медициналық қорытындыға (ұсынымға)
сәйкес жұмыс орнындағы қызметкердің денсаулығына жазатайым оқиғалар туралы акті
немесе Н-1 нысанындағы қажетті көшірмелерде (әрбір жәбірленуші үшін) акт
рәсімделеді.
Денсаулық сақтау ұйымы белгіленген тәртіппен бекітілген кәсіптік аурулар мен
улану жағдайлары да H-1 нысанындағы акт тіркеледі.
H-1 нысанындағы акт толтырылады және жұмыс берушімен бекітілген және
ұйымның мөрімен куәландырылған еңбек қорғау қызметінің басшылары мен ұйымдық
бөлімше қол қояды. Кәсіптік ауру (улану) жағдайында, H-1 формасы бойынша
қолданысқа мемлекеттік санитарлық-эпидемиологиялық қызмет немесе жұмысшы
патологиясы орталығының өкілдері, сондай-ақ ұйым қызметкерлерінің өкілдері қол
қояды. Егер жұмыс беруші жеке тұлға болса, онда H-1 формасындағы акт жұмыс
берушімен толтырылады және қол қойылады және нотариуспен куәландырылады.
Әрбір бақытсыз оқиға туралы тергеу аяқталғаннан кейін жұмыс беруші үш күн
ішінде жәбірленушіге немесе оның уәкілетті тұлғасына акт жасайды. Бұдан басқа, H-1
нысанындағы куәліктің бір данасы жұмыс берушімен, екіншісі мемлекеттік еңбек
инспекторына жіберіледі.

17

Кәсіптік ауру және улану жағдайында, H-1 түріндегі сертификаттың көшірмесі
Мемсанэпидқызмет кеңсесіне беріледі.
Тергеу нәтижесімен келіспеген немесе куәлікті H-1 түрінде уақтылы
орындамаған жағдайда, жәбірленуші ұйым қызметкерлерінің өкілі немесе басқа
мүдделі тұлға жұмыс берушіге жазбаша түрде жазбаша түрде жазбаша түрде жазбаша
түрде жазбаша түрде 10 күн ішіндеоның өтінішін қарауға және оның мәні туралы
шешім қабылдауға құқылы.
Жұмыс берушінің арасындағы тергеу барысында болған оқиғаларды тексеру,
рәсімдеу және тіркеу туралы келіспеушіліктер қызметкер және мемлекеттік еңбек
инспекторы немесе төтенше жағдайлардың алдын алу және жою жөніндегі мемлекеттік
инспектор, қауіпті өндірістік объектілерде болған жағдайларда тиісті инспекция
басқармасының бағыныстылығына аумақтық органның немесе Қа зақстан
Республикасының төтенше жағдайлардың алдын алу және жою жөніндегі мемлекеттік
еңбек инспекторы және бас мемлекеттік инспекторы немесе сот тәртібімен
қарастырылады.
Қазақстан Республикасының Бас мемлекеттік еңбек инспекторының жазатайым
оқиғаларды тергеу және олардың өндіріспен байланысты емес жіктелуі туралы шешімі
қорыиындысы түрінде рәсімделеді.
Апатты ауыр немесе өлім-жетіммен, топтық жазатайым оқиғалармен және
жұмысшылардың өткір кәсіптік ауруы (улану) жағдайлары туралы арнайы акт арнайы
түрде ресімделеді.
Н-1 нысандағы актісі қайғылы оқиғаны зертттеу материалдарына сәйкес
рәсімделеді. Егер комиссия мүшесінің біреуіқайғылы оқиғаны зерттеу шешімдерімен
келіспесе, онда ол тергеу материалына енгізу туралы өзінің дәлелді пікірін білдіреді.
Арнайы тергеу актісіне «арнайы пікірді қараңыз» ескертуімен қол қойылады.
Егер еңбек мемлекеттік инспекторы пікірімен комиссия мүшелерінің
көпшілігінің пікірі өзгеше болса, ол тұжырымы (кірікбет) актқа қол қоюға міндетті.
Оның дәлелді қорытындысын тергеу материалдарына енгізу керек.
2. №1 Қосымша
МЫСАЛ
Н-1 формасы
Бір көшірмесі жарақаттанушыға немесе оның сенімді өкіліне беріледі

БЕКІТЕМІН
«Пример» ЖШС бас директоры
Иванов И.И.
(жұмыс берушінің қолы, фамилиясы, аты-
жөні (оның өкілі))
“ ” ж.
Мөр
ӨНДІРІСТЕГІ ЖАЗАТАЙЫМ ОҚИҒАНЫҢ
№1 АКТІ
1. Жазатайым оқиғаның уақыты мен күні

Жұмыс басталғаннан кейінгі жалпы сағат саны –7 сағат.
(жазатайым оқиғаның күні, айы және уақыты,

жұмыс басталғаннан кейінгі жалпы сағат саны)
2. Жарақаттанушы қызметкер болған кәсіпорын (жұмыс беруші )

«Пример» Жауапкершілігі шектеулі серіктестігі.

18


(атауы, орналасу орны, заңды мекен-жайы, ведомстволық және салалық

тиесілігі (ОКОНХ негізгі әрекеттер түрлері); жұмыс берушінің фамилиясы, аты-жөні

жеке тұлғаның)
Құрылымдық бөлімшенің атауы



3. Қызметкерді жіберген кәсіпорын


(атауы, орналасу орны, заңды мекен-жайы,

салалық тиесілігі)
4. Жазатайым оқиғаларды тергеуді жүргізген адамдар:

(фамилиясы, аты-жөні, қызмет орны жәнежұмыс орны)


5. Жәбірленуші туралы ақпарат:
фамилиясы, аты, әкесінің аты

жынысы (ер, әйел)

туған күні

кәсіби мәртебесі

кәсібі (лауазымы)

жазатайым оқиға орын алған кездегі жұмыс өтілі

,
(толық жыл және ай саны)
сонымен бірге осы кәсіпорында
(толық жыл және ай саны)
6. Нұсқаулықтар мен еңбекті қорғау туралы оқыту жөнінде ақпарат
Кіріспе нұсқауы
(күн, ай, жылы)
Жұмыс орнындағы нұсқаулық:
(бастапқы, қайталама, жоспардан тыс, мақсатты)
(астын сызу керек)
Жазатайым оқиға орын алған жұмыс түрі немесе кәсібі бойынша

жүргізілмеген
(күні, айы, жылы)
Тағылымдама: «__» __________20__ж.дан «__»____________20__ж.дейін

19


жүргізілмеген
(егер жүргізілмесе – көрсету)

Кәсіби немесе жұмыстың түрі бойынша еңбек қорғау бойынша оқыту

Жазатайым оқиға «__»__________20__ж.дан «__»___________20__ж.дейін

жүргізілмеген
(егер жүргізілмесе – көрсету)

Жазатайым оқиға орын алған жұмыс түрі немесе
кәсібі бойынша еңбекті қорғау білімін тексеру
(күні, айы, жылы, хаттама №)
7. Жазатайым оқиға болған орынның (объектінің) қысқаша сипаттамасы

(жазатайым оқиға орнын тексеру хаттамасы құрамындағы оқиға орнының қауіпті және
зиянды

өндірістік факторларын көрсететін оқиғаның қысқаша сипаттамасы)


Жазатайым оқиғаға әкеп соқтырған жабдық

(атауы, түрі, маркасы, шыққан жылы, дайындаушы-кәсіпорын)

8. Жазатайым оқиғаның мән-жайлары

(жазатайым оқиғаға әкеп соғатын жағдайдың қысқаша мазмұны, тергеу кезінде
анықталған

жазатайым оқиғамен байланысты жарақаттанушының және де басқа адамдардың
әрекеттері мен

іс-шараларының сипаты)






8.1. Оқиға түрі


8.2. Алынған жарақаттардың және зақымдалған органның сипаты, денсаулыққа
зиянның ауырлығы туралы медициналық есеп
___________________________________________________________________________
8.3. Жәбірленушіні алкоголь немесе есірткі мас жағдайында табу

20

(жоқ, ия – белгіленген тәртіпте жүргізілген сауалнаманың қорытындысы бойынша

қорытындысына сәйкес маскүнемдіктің жай-күйін және дәрежесін көрсету)

8.4. Жазатайым оқиғаның куәгерлері


(фамилиясы, аты-жөні, тұрақты мекен-жайы, үй телефоны)

9. Жазатайым оқиғаның себептері
(негізгі және қосымша себептерін көрсету)
Жазатайым оқиғаның негізгі себебі:
___________________________________________________________________________
______
Жазатайым оқиғаның қосыма себептері:

жазатайым оқиғаның заңнамалық және өзге де нормативтік құқықтық актілердің,
жергілікті

нормативтік актілердің бұзылған талаптарына сілтеме жасай отырып)








10. Еңбекті қорғау талаптарын бұзған адамдар:

(фамилиясы, аты-жөні, осы Заңның 9-тармағында көрсетілген жазатайым оқиға
себептері болған

бұзушылықтар үшін жауапкершілікті көздейтін заңнамалық және өзге де нормативтік-
құқықтық

және жергілікті нормативтік актілердің талаптары бойнша лауазымы (кәсібі) көрсету;

жәбірленуші кінәсінің деңгейін елеусіз абайсыздығын анықтаған кезде пайызбен
көрсету)


Қызметкерлері болып табылатын кәсіпорын (жұмыс беруші

(атауы, мекен-жайы)

11. Жазатайым оқиға себептерін жою шаралары, мерзімі

21






Жазатайым оқиғаның тергеуін
жүргізген адамдардың қолы
(фамилиялары, аты-жөні, күні)



1.7 Жазатайым оқиғаларды зерттеу және тіркеу
1. Жазатайым оқиғаларды тергеу және тіркеу тәртібі
2. Жазатайым оқиғалар статистикасы және талдау

1. Қауіпті өндірістік объектілерде болған апаттар жағдайында төтенше
жағдайлардың алдын алу және оларды жою жөніндегі мемлекеттік инспектор, қажет
болған жағдайда апатқа себеп болатын себептер бойынша оның келіспеушілігі арнайы
тергеу материалдарына қоса берілген техникалық қорытынды түрінде рәсімделеді.
Жазатайым оқиғаны арнайы тергеу материалдары арнайы тергеуактісімен қатар:
 H-1 нысаны туралы акт;
 Тағылымдамадан өту туралы және еңбек қорғау туралы нұсқаулық, сондай-ақ
алдын ала және мерзімді медициналық сараптама туралы ақпарат;
 Жазатайым оқиғалардың куәгерлерінің сұхбаттары мен түсіндірмелерінің
хаттамалары, сондай-ақ жұмыс берушінің еңбек қорғау ережелерімен және
ережелерімен сәйкестігіне жауапты лауазымды тұлғалары;
 Оқиға орнының жоспарлары, диаграммалары және фотосуреттері;
 Нұсқаулардан, ережелерден, негіздерден үзінділер;
 Еңбек қауіпсіздігі мен қауіпсіз еңбек жағдайларын қамтамасыз ету үшін
лауазымды тұлғалардың қауіпсіздік талаптарын, міндеттері мен міндеттерін
реттейтін басқа да актілер және т.б.;
 Зардап шеккен адамның денсаулығының сипаты мен ауырлығы туралы
медициналық қорытынды (қайтыс болу себебі);
 Зертханалық және басқа зерттеулердің, эксперимент-сараптаманың, талдаулардың
және т.б. нәтижелері;
 Оның қатысуымен мемлекеттік инспектордың (бастығының) еңбек қорытындысы;
 Жұмыс берушіге келтірілген материалдық зиян туралы мәліметтер;
 Жәбірленушінің (отбасы мүшелерінің) денсаулығына келтірілген зиянды өтеу
туралы жұмыс берушінің бұйрығы және жібер ілген іс бойынша жауапты
лауазымды тұлғалар;
 Қоса берілген құжаттар тізімі.
Арнайы тергеуге жататын жазатайым оқиға болған жағдайда жұмыс беруші
дереу хабарлайды:
 жазатайым оқиға болған жерде құқық қорғау органына;
 өндіріс және ведомстволық бақылау және қадағалау құзыретті органдарына.
Кәсiби немесе өткiр кәсiби сырқаттар (улану) жағдайында, мемлекеттiк
санитарлық-эпидемиологиялық қызметтiң немесе кәсіби патологиясы орталығының
өкiлдерi комиссияның тергеуiне қатысады.
Жедел кәсіптік ауру (улану) жағдайларын Мемлекеттік санитарлық-
эпидемиологиялық қызметтің немесе Кәсіби патологиясы орталығының өкілдері, ал

22

созылмалы кәсіптік ауру - жеті хабарламаны алған күннен бастап, 24 сағат ішінде жеке
зерттеу керек.
2. H-1 нысаны бойынша тіркелген әрбір апат жұмыс орнындағы жазатайым
оқиғалар мен басқа да жарақаттар тізіліміне енгізіледі және жұмыс берушінің қолы
қойылған (7-Т нысаны) және статистика органдарымен белгіленген тәртіппен
ұсынылған жұмысқа байланысты жарақаттарға байланысты уақытша еңбекке
жарамсыздығы туралы статистикалық есепте қамтылады.
H-1 түріндегі актілерге сәйкес жұмыс беруші белгіленген нысандағы сәйкес
тиісті еңбекке уақытша есептеу нәтижесі бар ұйымда болған жазатайым оқиғалар
туралы мәліметтерді орталық уәкілетті еңбек органының аумақтық органдарына беруге
міндетті.
Егер жазатайым оқиғадан уақытша еңбекке жарамсыздық кезінде
жәбірленушінің қайтыс болуы орын алса, жұмыс беруші мемлекеттік еңбек
инспекторын хабардар етуге міндетті және статистикалық есепті тиісті мерзімге
қажетті өзгерістер енгізуге міндетті.
Жұмыс берушілер жазатайым оқиғалардың себептерін жыл сайынғы кешенді
талдауды жүргізіп, қажетті шараларды қабылдап, қызметкерлерді оның нәтижелері
туралы хабардар етеді. Орталық және жергілікті атқарушы органдар кәсіптік
жарақаттану себептерін талдайды, апаттардың алдын алу бойынша жұмыс тәжірибесін
зерттейді және жинақтайды, осы негізде тиісті ұсыныстарды әзірлейді және мезгіл-
мезгіл оларды жұмыс берушілердің, қызметкерлердің және олардың өкілдерінің
назарына жеткізеді. Аймақ бойынша және ел бойынша жазатайым оқиғалар туралы
статистикалық деректер жыл сайын жариялануға жатады.

Бақылау сұрақтары:
1. Жазатайым оқиғаға анықтама беріңіз.
2. Өндірістегі жазатайым оқиғаларды тергеудің тәртібін сипаттаңыз.
3. Қандай жазатайым оқиғалар арнайы тергеуге жатады?
4. Жазатайым оқиғаларды жұмысқа тіркеу және тіркеу тәртібі.
5. Қызметкерлердің жарақаттануы және басқа да жарақаттар қандай жағдайларда
өндірістік ретінде тіркелмейді?
6. Жұмыс кезінде жазатайым оқиғаларды талдау статистикалық деректер қалай
жүргізіледі?
7. Жазатайым оқиғаны арнайы тергеп-тексерудің негізгі материалдарын атап беріңіз.

1.8 Электроқауіпсіздік негіздері
1. Электр тогы соғудан қорғау
2. Бөлмелерді электр тоғының қауіптілік дәрежесі бойынша жіктеу
3. Қорғайтын жерге қосу, нөлге келтіру, өшіру

1. Электр желілері мен қондырғылардың ток беруші бөліктері кездейсоқ
байланысқа қол жетпейтін етіп жобалануы тиіс.
Ток беруші бөліктердің қол жетпейтін жерде болуы олардың сенімді
оқшаулануы, қорғаныш қорғау құралдарын (корпустар, қақпақтар, торлар және т.б.)
пайдалану, қол жетпейтін биіктікте орналасуы арқылы жүзеге асырылады.
1000 В дейінгі кернеулі қондырғыларда оқшауланған сымдарды пайдалану
арқылы жеткілікті қорғаныс қамтамасыз етіледі. Ток ұстаушы бөлшектерді сенімді
оқшаулау немесе қоршауларға қол жеткізу мүмкін болмаған жағдайда, адам қауіпті
аймаққа кіргенде, қауіпті кернеуді автоматты түрде өшіру үшін құлыптар (электрлік
және механикалық) қолданылады. Қоршаудың құрылысы орнату кернеуіне
байланысты.

23

Қоршаулар кілттер немесе құралдардың көмегімен ашу немесе алып тастауға
қолайлы болу керек. Тұрғын үй, қоғамдық және басқа бөлмелердеток беруші
бөлшектердің торлы кедергілеріне жол берілмейді. Қоршау мұнда қатты болуы керек.
Кіші кернеулерді қолдану. ПОТ РМ 016-2001 / RD 153-34.0-03.150-00 «Электр
қондырғыларын пайдалану кезіндегі еңбек қорғау (салалық қауіпсіздік ережелері)»
салалық нормалары әртүрлі санаттағы бөлмелер үшін қолмен ұсталатын ток
қабылдауыштың кернеуін белгілейді.
Ерекше қауіпті үй-жайлар үшін:
• қол құралдары - кернеуі 50 В;
• ауыспалы шамдар - 12 В кернеуі;
• шахтер шамдары - 2,5 В кернеуі.
Қауіптілігі жоғары бөлмелер үшін:
• Қол құралдары - 50 В;
• шамдар - 50 В кернеуі.
Егер 50 В кернеуді қолдану мүмкін болмаса, қорғаныс жабдығын немесе
қорғағыш жабдықты (қолғаптарды, кілемшелерді) міндетті түрде пайдалану арқылы
электр құралының корпусын сенімді жерге қосу арқылы U = 220 В электр құралына
пайдалануға рұқсат етіледі.
Кіші кернеу көздері ретінде қауіпсіз оқшаулау трансформаторлары
қолданылады. Автотрансформаторларды ауыспалы электр құралдарын жеткізу үшін
төмен кернеу көздері ретінде пайдалануға тыйым салынады.
Қос оқшаулау. Қос оқшауланған жағдайда, ағымдағы токөткізгіш бөліктердің
негізгі жұмыс оқшаулануынан басқа, оқшаулаудың басқа қабаты стресс жағдайында
болуы мүмкін металл өткізбейтін бөлшектерді жабу үшін қолданылады. Оқшаулағыш
материалдан (пластиктен, капроннан) жасалған электр жабдықтарын өндіруге болады.
Қос оқшаулауды кеңінен қолдану пластмасса мен механикалық зақымға төзімді
қаптамалардың болмауына байланысты шектелген. Сондықтан қос оқшаулауды
қолдану саласы шектеулі. Ол төмен қуаттың электр жабдығында (аспаптар, портативті
ток коллекторлары, тұрмыстық техника) қолданылады.
Әлеуетті теңестіру. Бұл әдіс электр беру желілері, қосалқы станцияларда жұмыс
істеген кезде қолданылады. Жоғары вольтты қосалқы станцияларда потенциалды
теңестіру жерлендіргіштерді жерге тұйықтағыш құралдың айналасында бір-бірінен
кішкене қашықтықта орналастыру арқылы жер үстіндегі қосқыштарды орналастыру
арқылы жүзеге асырылады және жер бетіне көлденең жолақтар салынады.
Жерге қосу коммутаторының шекарасынан ішкі электрлік қондырғының ішкі
бөлігіне дейінгі қашықтық кемінде 3 м болуы керек, же рге тұйықтаушы
ажыратқыштардың таралу алаңдары біріктіріліп, тізбектегі жер бетіндегі кез келген
нүкте елеулі әлеуетке ие. Нәтижесінде тізбек ішіндегі нүктелер арасындағы
потенциалды айырмашылық азаяды және байланыс кернеуінің коэффициенті бірліктен
әлдеқайда аз. Қадамдық кернеу коэффициенті максималды мүмкін мәннен де аз.
Жоғарыдан төменге қарай кернеуді ауыстыру қауіпінен қорғау. Номиналды
кернеуден әлдеқайда жоғары желідегі кернеудің пайда болуы оқшаулау осы кернеу
үшін әзірленмеген және қызметкерлердің тоқ соққысына әкеліп соқтыруы мүмкін,
себебі бұл жағдайда әдетте қысқа тұйықталу корпусы пайда болады және қауіпті тию
және кернеу кернеуі пайда болады.
1000 В дейінгі кернеулі желілерді қорғау осы жоғары кернеу желісіне ауысу
мүмкіндігінен оқшауланған бейтарапқа қол жеткізуді сақтандырғышты орнату арқылы
жүзеге асырылады.
Жерлендірілген бейтарап сақтандырғыштарда сақтандырғыштар орнатылмаған.
Қауіпсіздік R3 жердің кедергісін дұрыс таңдау арқылы қамтамасыз етіледі.

24

Назар аударудан қорғау, бағдарлау және дұрыс емес әрекеттер. Бұл қорғаныс
құлыптау, дабыл беру, арнайы жабдықты бояу, таңбалау, қауіпсіздік белгілері арқылы
қамтамасыз етіледі.
2. ПЭС-ге сәйкес адамдарға электр тоғының қауіптілігі дәрежесі бойынша үй-
жайлар мынадай түрлерге бөлінеді:
1) Қауіптілігі жоғары үй-жайлар.
Төмендегі шарттардың біреуінің болуымен сипатталады:
• өткізгіш шаң;
• өткізгіш қабаттар (металл, жер және т.б.);
• жоғары температура (1 күннен артық 35 ° C жоғары);
• салыстырмалы ылғалдылық (75 күннен жоғары 1 күннен астам);
• бір жағынан ғимараттың металл конструкцияларына, бір жағынан байланысқа
түсетін технологиялық жабдыққа және бір жағынан электр құрал-жабдықтардың
металл конструкцияларына адамның бір мезгілде тиіп кету мүмкіндігі.
2) Қауіптілігі жоғары бөлмелер.
Ток соғу қаупін тудыратын келесі шарттардың біреуінің болуы:
• арнайы ылғалдылық (ылғалдылығы шамамен 100%);
• оқшаулау кезінде әрекет ететін химиялық белсенді немесе органикалық ортасы
(қышқылдардың, сілтілердің, құйындылардың, саңырау құлақтардың және т.б.);
• қауіпті бөлмелерге арналған екі немесе одан да көп жағдайлардың бір мезгілде
болуы.
3) Қауіптілігі аз бөлмелер.
Оларда үлкен немесе ерекше қауіп тудыратын жағдайлар жоқ.
3. Қорғайтын жерлендіру - жерге немесе оның баламасы металл өткізбейтін
бөліктерге әдейі электрлік қосылыс, ол қуатталуы мүмкін. Қорғаныш жерлендірудің
мақсаты әдетте кернеу астында болмайтын жабдықтың металл бөліктеріндегі жерге
қатысты кернеудің қауіпсіз деңгейін төмендету болып табылады. Тұйықталған
жабдықты корпусқа қысқартып, сенсорлық кернеу және соның салдарынан адамға
тиетін ток корпусты ұстаған кезде қысқартылады.
Қорғайтын жерге тұйықтау тек жердегі ток ағынының жер үсті қарсыласуының
төмендеуімен жерге тұйықталу ток күшейе бермесе тиімді болады. Бұл тек қана
оқшауланған бейтарап желілерде мүмкін, онда қысқа тұйықталу жағдайында I3 тогынан
R3 кедергісінен тәуелсіз, бірақ негізінен сымдар оқшаулау қарсыласуымен анықталады.
Жерге қосу құрылғысы қашықтан және контурдан тұруы мүмкін.
Қашықтан жерге тұйықтау құрылғысы шағын жерге тұйықталу токтарында
пайдаланылады, және жерге тұйықтау құрылғысы үлкен жерге тұйықталу токтарында
қолданылады.
ПУЭ -ге сәйкес, қондырғыларды жерге қосу керек:
• Барлық электр қондырғыларында 50 В айнымалы кернеу, 120 В және одан
жоғары кернеу үшін;
• 25 В айнымалы кернеуден жоғары және 60 В жоғары кернеу үшін - қауіпті,
әсіресе қауіпті және сыртқы қондырғылардағы бөлмелерде;
• барлық кернеулерде жарылыс аймағында.
Жерге қосу құрылғылары үшін, ең алдымен, табиғи жерге тұйықтағыштарды
пайдалану керек:
• жер үстіне қойылған су құбырлары;
• жермен сенімді байланысқа ие ғимараттар мен құрылыстардың металл
конструкциялары;
• металдан жасалған қаптамалар (алюминийден басқа);
• артезиан ұңғымаларының корпусы.

25

Жерлендірушілер ретінде жанармай сұйықтықтар мен газдар, жылу жүйелері
құбырлары бар жылутрассасының құбырларын пайдалануға тыйым салынады.
Табиғи жерлендіру қосқыштары кем дегенде екі түрлі жерде жерге қосылатын
жерге қосылуы керек. Жасанды жерге қосқыштар ретінде пайдаланылады:
• 3,5 мм қабырғасының қалыңдығы 2-3 м болатын болат құбырлар;
• қалыңдығы кемінде 4 мм жолақты болат;
• қалыңдығы 4 мм кем емес бұрыштық болат;
• диаметрі кемінде 12 мм, ұзындығы 5 м және одан жоғары мырышталған
болаттар.
Жерге қосу қондырғысының барлық элементтері дәнекерлеу арқылы бір-бірімен
байланысқан, дәнекерлеу орындары битумды лакпен жабылған. Жерлендіргіштерді
болттар көмегімен электр жабдығының корпусына жалғауға болады.
Зерлеу (зануление) металл емес өткізбейтін бөліктердің нөлдік қорғаныс
өткізгішіне әдейі электрлік қосылыс. Нөлдік қорғаныс өткізгіш - нөлдік бөліктерді ток
көзінің немесе оның эквивалентінің орамасының бейтарап нүктесіне байланыстыратын
өткізгіш.
Зерлеу 1000 В дейін желілерде жерлендірілген бейтарап (TN жүйесі)
қолданылады. Фазалық бөліну жағдайында электр жабдығының металл корпусында бір
фазалы қысқа тұйықталу пайда болады, бұл қорғаныстың жылдам жұмыс істеуіне
әкеледі және осылайша зақымдалған құрылғыны электр желісінен автоматты түрде
өшіреді. Мұндай қорғаныс: қысқа тұйықталу токтарынан қорғайтын сақтандырғыштар
немесе максималды автоматты құрылғылар; аралас шығарылымдары бар автоматты
машиналар.
Қауіпсіздікті өшіру – бұл адам электр тоғының соғу қаупі болған кезде (жерге
тұйықталған кезде, оқшаулау кедергісі төмендегенде, жерге тұйықтау немесе нөлдік
қалпына келтіру кезінде) электр қондырғысын автоматты түрде ажырататын қорғаныс
жүйесі. Қорғауды тоқтату, кейбір жағдайларда кей жерлерде қиындықтар туындағанда
немесе оны қалпына келтіру қиынға соғылған жағдайда қолданылады.
Қорғауды тоқтату реакциясы енгізілетін кіріс мәніне байланысты қорғаныс
өшірілімінің схемасы таңдалады: жерге қатысты корпустың кернеуі; жерге тұйықталған
ток; кернеу немесе нөлдік тізбектің ток; фазалық кернеу жерге қатысты; тұрақты және
айнымалы ток ағымдары үшін; аралас.
Нөлдік тізбектегі кернеуге жауап беретін құрылғылар үш сымды желілерде 1000
В дейінгі кернеулі оқшауланған бейтарап және шағын ұзындықтарда қолданылады.
Ақаулық тогына реакция беретін қалдық ток тізбегі, корпустың жерінен оқшауланған
қондырғыларда (қолмен электр құралдары, жылжымалы қондырғылар және т.б.)
қолданылады.
Қалдық ағынға жауап беретін құрылғы жерге қосылған және бейтарап
оқшауланған желілерде пайдаланылады.

Бақылау сұрақтары:
1. Қосарланған оқшаулау дегеніміз не?
2. Қауіптілігі жоғары бөлмелер қалай сипатталады?
3. Нөлдендіру қандай жағдайда қолданылады?
4. Қауіпсіздікті өшіру дегеніміз не?
5. Жасанды жерге қосуды қалай қолданады?
6. Өте қауіпті бөлмелер қалай сипатталады?
7. Кернеуі 1000-ға дейінгі қондырғыларды қорғауды не қамтамасыз етеді?

26

1.9 Ток соғудан жеке қорғау құралдары
1. Жеке қорғану құралдары.
2. Адамдардың электр тогымен зақымданғанда көрсетілетін алғашқы
медициналық көмек.

1. Белгілі бір жағдайларда электр қондырғыларын пайдалану процесінде тіпті ең
заманауи шаралар қорғалған, конструкцияда баяндалған немесе ПЭК ұсынатын,
қызметкерлердің қауіпсіздігін қамтамасыз ете алмайды. Сондықтан ПЭК қолданыстағы
электр қондырғыларын ұстауда қорғаныш жабдығын міндетті пайдалануды
қарастырады.
Қорғаныс заттарына электр қондырғыларынан, электр доғасынан, жану
өнімдерінен, электромагниттік өрістерден, биіктіктен құлаған және т.б. электр
қондырғыларында жұмыс істейтін қызметкерлерді қорғауға қызмет ететін құрылғылар,
аппараттар, ауыстырылмалы және тасымалданатын құрылғылар мен аспаптар кіреді.
Олар оқшаулау, қоршау және көмекші қорғау құралдарына бөлінеді.
Оқшауланғыш заттар – негізгі және қосымша – жабдықты және жерді
ағымдағы немесе тасымалданатын бөліктерден адамның электроқшаулауын
қамтамасызету. 1000 В дейінгі электрқондырғыларында негізгі оқшаулағыш
құралдарды диэлектрлік қолғаптар, оқшаулағыш және ток қысқыштары,
оқшаулағыштұтқалары бар құралдар, ток детекторлары, қосымша диэлектрлік
галошлар, кілемдер, оқшаулағыш стендтер бар.
Қосымша оқшауланған қорғаныс құралдары олар қолданылатын негізгі
қорғаныс құралдарының қорғаныш әсерін күшейтуге қызмет етеді. Бұл қорғаныс
құрылғылары жеткілікті оқшаулауға ие емес және электр тоғымен зақымдануды дербес
қамтамасыз ете алмайды. Бұдан басқа, олар кернеудің кернеуінен қорғау үшін
қолданылады. Барлық операциялардағы негізгі және қосымша қорғаныс құралдары
бірлесіп қолданылуы керек және бір негізгі және қосымша қосымша құралдарды
қолдану жеткілікті
Қоршалған қорғаушы заттар ағымдағы кездейсоқ бөліктерді уақытша
қоршауға арналған, олар кездейсоқ тиіп кетуі немесе қауіпті қашықтыққа жақындауы,
сондай-ақ коммутациялық құрылғылармен дұрыс жұмыс істемеуі мүмкін. Бұл
қорғаныстарды уақытша ауыспалы қоршаулар (қалқандар, торлар), оқшаулағыш
қақпақтар, қақпақтар, уақытша ауыспалы жерге қосу және ескерту плакаттар кіреді.
Көмекші қорғаныс құралдары - жарық, жылу және механикалық әсерден,
сондай-ақ қышқылдар мен сілтілердің әсерінен жеке қорғау үшін қызмет ететін
көзілдіріктер, газ маскасы, арнайы қолғаптар, етік және т.б.
Оқшаулау, қоршау және көмекші қорғаныс жабдықтарын таңдау ПТБ
жұмысының әр түрі үшін реттеледі. Барлық қорғаныс жабдығы зауыттық сипаттамаға
сай болуы және оң сынақ нәтижесіне мөр қоюы керек.
Диэлектрлік қасиеттерін тексеру үшін барлық оқшауланған қорғаныс
құрылғылары өндірілгеннен кейін 50 Гц жоғары кернеумен және мезгіл-мезгіл жұмыс
істегенде электр сынақтарына ұшырайды.
Барлық қорғаныш оқшаулағыш заттар үйде сақталады және ылғалдан, шаңнан
және механикалық зақымдан қорғалған. Қолғап галогендері мен кілемшелер күн
сәулесінен химиялық заттардың әсерінен және қыздыру құрылғыларынан жылудан
қорғалуы тиіс, әйтпесе резеңке зақымдануы мүмкін.
2. Статикалық мәліметтерге қарағанда электр жарақатының үштен біріне жуығы
адамдардың салбырап немесе үзілген өкізгішке жанасуынан болады. Үзілген немесе
салбырап тұрған өткізгіштен 5 – 8 м қашық жүру керек. Электр қондырғыларын жөндеу
жұмыстарын атқарған кезде сатыларды пайдаланады. Тегіс жерде орналастырылған

27

сатының резинамен қапталған табаны және жерге тірелер ұштарында үшкір темір
болады. Жалғанған және металл сатыларды пайдалануға рұқсат етілмейді.
Жұмыс істеп тұрған электр қондырғыларына қызмет көрсететін адамдар бас
мамандық тобына бөлінеді. Бұл ең кемі 18 жаста болуы керек, тек І және ІІ топтарға 17
жастан жұмыс істеуге рұқсат етіледі.
Адам денесіне электр тогы өткенде ол күйдіруі, естен тандыруы, тыныс алуын
тоқтатуы, тіпті мерт қылып жіберуі мүмкін.
Күші 50 Гц айнымалы ток адамның бүкіл денесін аралап қолынан қолына немесе
аяғына өткенде 100 МА шама 3 секунд әсер еткенде жүрек соғуын тоқтатуы мүмкін.
Ток мөлшері 30 – 50 МА болса, едәуір ұзақ әсер етсе тыныс алуды тоқтатады.
20 – 25 МА шамадағы ток қол аралықтарын немесе қол мен аяқ аралықтарынан
өткенде саусақтар қарысып, қолы жансызданып, токтан өз бетінше босана алмайды.
Ток соққан кезде адам үні шықпай, маңайындағыларды көмекке шақыра да алмайды.
Бірінші кезекте шамалы электрлік соққылар адам ағзасына қауіпті, өйткені өкпе,
жүрек, жүйке жүйесі сияқты органдарға электр тогының соғуы дереу пайда болмайды,
бірақ біраз уақыттан кейін.
Алғашқы көмек - жәбірленушінің денсаулығы мен өмірін қалпына келтіруге
бағытталған іс-шаралар. Медициналық персоналға келгенге дейін жәбірленушінің
немесе жәбірленушінің жанында тұрған адам қамтамасыз етеді.
Электр тоғының соғу дәрежесі адам ағзасы арқылы ағымдық ағынның, электр
қондырғысының кернеуінің шамасының, адамның физикалық жағдайының, сондай-ақ
алғашқы медициналық көмек уақытылы және сапалы қалай жүзеге асырылатынына
байланысты.
Жәбірленушіге алғашқы медициналық көмек көрсету шаралары:
1) жәбiрленушiнi электр тогының қолданылуынан босату.
Егер сіз адамның стресске ұшырағанын байқасаңыз, ең алдымен зардап
шегушіні электр тогынан мүмкіндігінше тезірек босату керек, әсіресе егер адам қолын
жалаңаш сыммен ұстаса және өздігінен электр қондырғымен байланысын үзе алмаса.
Электр тоғы соққының ауырлығы тікелей ағзадағы ағымның ұзақтығына
байланысты. Ол үшін электр қондырғысын арнайы жобаланған құрылғылармен
(ажыратқыштар, пышақ қосқыштар, сақтандырғыштар) ажырату керек.
Егер жылдам ажырату мүмкіндіктері болма са, импровизацияланған
құралдардың көмегімен электр қондырғыларын жәбірленушімен жылдам ажырату үшін
жағдай жасау қажет. Бұл әуе линиясында соққы болуы мүмкін, кабельді немесе
электрбұйымды балтадан үзіп, сақтандырғыштарды құрғақ шүберекпен және т.б.
тәркіледі.
1000 В дейінгі электр қондырғыларында алғашқы көмек көрсету кезінде
жәбірленушіні тірі бөліктерден бөлу үшін электр энергиясын (құрғақ тақтай, таяқ,
арқан) өткізбейтін импровизацияланған құралдарды пайдалануға рұқсат етіледі.
Жәбірленушінің киімін кешіруге болады. Зардап шеккендерге алғашқы көмек көрсету
үшін 1000 В жоғары электр қондырғыларында оқшаулағыш штангаларды пайдаланып,
қорғаныс жабдығын, диэлектрлік қолғапты және боттарды қолданған жөн. Сонымен
қатар, өз қауіпсіздігің ережелерін сақтау керек, көмек көрсететін адам, ол өзі тірі
бөліктермен байланыста болмайтынын қамтамасыз етуі керек.
2) жәбірленушінің жағдайын бағалау.
Жәбірленуші жарақаттанған фактордың ықпалынан босатылғаннан кейін оның
физикалық жағдайын бағалау қажет. Шартты бағалау ке зінде келесі негізгі
ерекшеліктерге назар аудару керек:
• сана: қалыпты, бұзылған (тыйым салынған немесе араластырылған), жоқ;
• тыныс алу: қалыпты, бұзылған (сарысу), жоқ;

28

• импульс (каротид артериялары бойынша анықталады): қалыпты (анықталған
жақсы), бұзылған, жоқ.
3) жәбірленушінің өміріне ең үлкен қатер төндіретін зиянның сипатын
анықтау.
Яғни, егер адам бейсаналық және басқа да тән жарақаттар (қолдың сынуы, қан
кету және т.б.) болса, онда ең алдымен жәбірленушіні сана-сезімге қайтаруға мүмкіндік
беретін шараларды бастау керек.
4) зардап шеккен адамды құтқару үшін қажетті шараларды қолдану.
Сана болмауы немесе сананың болуы көзбен анықталады.
Егер жәбірленуші бейсаналық болса, оның тыныс алуын бақылап отыру керек,
егер тыныс тілі тілдің сырғып кетуіне байланысты үзілсе, төменгі жақты алға итеру
керек. Жәбірленушіні аммиак спиртін жандырып немесе оның бетіне суық суға шашып
жіберуге мүмкіндік беру арқылы санада ұстану керек.

Егер жәбірленуші бейсаналық күйде болса, оның импульсы анықталмайды және
тыныс болмайды, жасанды тыныс алу және сыртқы жүрек массажын орындау арқылы
дененің маңызды функцияларын қалпына келтіруді бастау керек.
Жасанды тыныс беру егер жәбірленуші өзі дем алып жатса немесе тыныс алу
жиілігі нашарласа және ауырсынса.
5) медициналық персонал келуіне дейін жәбірленушінің өмірлік маңызды
функцияларын сақтау.
Тіпті егер жәбірленуші өмірдің белгілерін көрсетпесе де (тыныс, импульс), оны
өлген деп есептей алмайсыз және білікті медицина қызметкерлерінің келуіне дейін
қайта жандандыруды жалғастыруыңыз керек.

6) медицина қызметкерлеріне шақыру немесе жәбірленушіні медициналық
мекемеге тасымалдауды дербес ұйымдастыру.

Бақылау сұрақтары:
1. Жеке қорғаныс заттарын атап беріңіз.
2. Қорғаныс заттарына нелер жатады?
3. Оқшаулау заттары қалай бөлінеді?
4. Жарақаттанушыға алғашқы көмек көрсету шаралары.
5. Жасанды дем беру қандай жағдайларда жасалады?

29

2 бөлім. Мұнай және газ скважиналарын пайдалану кезіндегі техника
қауіпсіздігі.
2.1 Скважиналарды сынау және игеру кезіндегі қауіпсіздік ережелері.

Скважиналарды сынау және игеру жобаға және жұмыстарды жүргізу
жоспарына сәйкес, бекітілген сызба бойынша сағаларды жабдықтағаннан, скважина
ішіндегі қондырғыларды сорғыш – компрессорлық құбыр бағанасымен жинақтағаннан,
жер үсті қондырғыларын монтаждау және опрессовкалаудан кейін жүргізіледі.
Дайындау жұмыстарын жүргізгеннен кейін сынауға рұқсат алу үшін акт жасай
отырып, ұңғымалардың дайындығы тексеріледі. Комиссия құрамына жұмыс жүргізетін
ұйым қызметкерлері тапсырыс берушілер, авариялық-құтқару фонтанға қарсы қызмет
өкілдері енгізіледі.
Сағаның, пайдалану және аралық колонналардың герметикалық еместігі
анықталған жағдайда, қабаттар арасындағы ағындар мен колонналар арасындағы
қысымдар болғанда цементтеу интервалдарының сәйкес келмеуі кезінде дефектілерді
жұмыс басталғанға дейін жою жөнінде шаралар қабылданады.
Перфорация және ағын шақыру алдында бақыланбайтын газ мұнай су пайда
болулардың және ашық фонтандардың алдын алу жөніндегі шаралар орындалады,
скважиналардың перфорацияға дайындығы туралы акт және жұмыс жетекшісінің
тапсырыс беруші, авариялық-құтқару фонтанға қарсы қызметінің өкіліне жазбаша
рұқсатын беру жүргізіледі.
Скважинаны сынау және игеру жөніндегі жұмыстар жиынтығында ыдыстағы
қабат флюидын (мұнай, конденсат, су) тіркеу және жинау енгізіледі.
Күкірт сутегі және басқа да зиянды және қауіпті компонеттер болған кезде
қалдықтарды пайдалану арқылы оларды бейтараптау жүргізіледі.
АЖЖ ұңғымаларды сынау және игеру кезінде жұмыс технологиясына, қабатты
флюидтің ағу мүмкіндігіне және қоршаған ортаға, өндірістік персоналға және қауіпті
аумақтағы тұрғындарға теріс әсерінің болуымен байланысты қауіпті және авариялық
жағдайлар пайда болу кезінде шаралар мен персоналдың қауіпсіз әрекеті
қарастыралады.
Жобалық шешімдерден ауытқу кезінде сынау және игеруді жүргізу мүмкіндігі
тапсырыс берушімен, жобалық ұйыммен, авариялық -құтқару фонтанға қарсы
қызметімен қосымша келіскеннен кейін, ұңғыманы сенімді басқаруды, оның ішінде
оны жабу және жою, персоналдың қауіпсіздігін қоса алғанда қамтамасыз ететін,
өнеркәсіп қауіпсіздігі жөніндегі шараларды әзірлеу және қосымша шараларды орындау
шартында анықталады.

Бақылау сұрақтары:
1. Скважиналарды сынау және игеру жұмыстары қандай жұмыстардан соң
жүргізілетінін айтып беріңіз?
2. Ыдыстағы қабат флюидын (мұнай, конденсат, су) тіркеу және жинау қандай
жұмысқа жатады?
3. Cкважиналардың перфорацияға дайындығы туралы акт және жұмыс жетекшісінің
тапсырыс беруші, авариялық-құтқару фонтанға қарсы қызметінің өкілінен рұқсатты
қандай түрде сұралады?
4. Дайындау жұмыстары жұргізілгеннен кейін қандай жұмыс түріне акт жасалады?

30

2.2 Скважиналарды пайдалану кезіндегі қауіпсіздік ережелері

Скважиналар, колонна басының, фонтанды арматуралардың, СКҚ
колонналарының скважина ішіндегі және жер үстіндегі қондырғылар конструкциялары,
монтаждау сызбалары жобаға және өнеркәсіп қауіпсіздігі талаптарына сәйкес
ұңғыманың тиімді және қауіпсіз жұмыс режимін, құбырлық, құбыр сыртындағы және
құбыр арасындағы кеңістіктер саңылаусыздығын, технологиялық операциялар,
тереңдік зерттеулері жүргізу мүмкіндігін, сынама алу, сағалық қысым мен
температураны бақылауды қамтамасыз етеді.
Пайдалануға беру алдында скважиналардың дайындығы, ұңғыманы пайдалануға
беруге арналған құжаттарының болуы тексеріледі.
Әрбір скважинаға саға қондырғысының, скважина ішіндегі қондырғы, құрылғы
мен көлденең және тік белгілер бойынша мөлшерлері көрсетіле отырып, жер үсті
қондырғысы жинақталуының, стандартты емес байламдардың күзет және санитарлық-
қорғаныс аумағының, кіре-беріс жолдардың нақты сызбасы жасалады. Сызбаға
техникалық паспорт мәліметтері, шығару жылы, орнату күні және пайдалану мерзімі,
саңылаусыздығының сынау актісі көрсетіле отырып, байлау элементтері мен скважина
объектілерінің тізімі қоса тіркеледі. Көрсетілген құжаттама авариялық-құтқару
фонтанға қарсы қызметінің өкілінің қатысуымен жасалады.
Скважиналарды пайдалану технологиялық регламентке және МГК барлау
жобасына сәйкес жүргізіледі. Скважиналарды топтап орналастыру кезінде
қондырғылар, құбырлар, станок-тербелмелер, басқару станциялары трансформаторлы
шағын станциялар, кабельді эстакадалар ұңғыма осі тобынан бір жаққа
орналастырылады. Осы аумақта көліктердің жүруіне жол берілмейді.
Шахта орналасатын саға қондырғысы апаттық -құтқару фонтанға қарсы
қызметпен келісілген сызба бойынша колонналы бастардың, тастауға қарсы
қондырғылардың нақты габариттерін және осы аймақтың жағдайларын ескере отырып
жүргізіледі.
Газлифтілі скважинаны басқару станциясы жергілікті орынның рельефі және
желдің басымды бағыты ескеріле отырып, сағадан қауіпсіз қашықтықта ық жерде
немесе ғимаратта орналастырылады, мықты бекітіледі және жерге қосылады.
Пайдалану температурасы жобаға және дайындаушы құжаттарына сәйкес қамтамасыз
етіледі.
Басқару станциясын фонтанды арматурамен қосатын құбырлар мен кабельдер
эстакадаларда салынады.
Скважинаны газлифтілі пайдалануға ауыстыру ұйымның техникалық жетекшісі
бекіткен тәртіпте жобаға сәйкес іске асырылады.
Скважиналарды қондырғылар мен аппаратураларды, құбырларды фонтанды
және газлифтілі пайдалану кезінде айдау үшін дәнекерлеумен қосылған тігіссіз болат
құбырлар қолданылады. Бітегіштер мен басқа да арматуралар орналастыру
орындарында фланцті қосуларға жол беріледі. Құбырлар типтері, маркісі және
дәнекерлеу технологиясы қабатты флюид сипатына және скважинаны пайдалану
шарттарына сәйкес анықталады.
Газ таратушы құрылғылар басқару жүйесін диспетчерлік пунктке, үрлеуге
арналған жалтырауықтарды және ингибаторды беруге арналған құрылғыларды шығара
отырып, қысым мен газ шығынын жеке автоматты өлшеуге арналған құрылғылармен
қамтамасыз етіледі.
Гидратты тығындарды жою кезінде газ құбырындағы қысым атмосфералыққа
дейін төмендейді, ал осы учаскелерді қыздыру бумен іске асырылады. Жіберу
қабілеттілігін сақтау кезінде ингибаторды газ құбырын тоқтатпай алдын ала беруге жол
беріледі. Көрсетілген жұмыстар наряд-рұқсат беру бойынша жүргізіледі.