Ерте жастан көмек көрсету жүйесі

1. «Ерте жастан көмек көрсету жүйесі» пәніне кіріспе

Соңғы жылдары көптеген елдерде мүмкіндіктері шектеулі балаларға ерте жастан түзете-дамытушылық көмекті көрсету бағдарламаларын іс жүзіне асыру денсаулық сақтау, білім беру, әлеуметтік қорғау салаларының өзекті мәселерінің бірі болып, ірі әлеуметтік мәселе сипатына ие болды. Бұл мәселенің аумағында мүмкіндіктері шектеулі балаларға мектепке дейінгі кезеңде олардың мектепке дайындығын қамтамасыз ететін даму жағдайларын жасау ерекше рөлге ие. Балалық шақтың ерте жасында мектепте оқудың табысты болуына әсер ететін мектепке дейінгі дайындықтың қалыптасуына алғышарттар жасалады.

Мүмкіндіктері шектеулі балаларды мектепте оқытуға жоспарлы түрде дайындау үшін ерте жастан көмек көрсетуді анықтайтын факторлар қатары бар. Біріншіден, бұл бағыттың болашағы баланың белсенді түрдегі динамикалық жағдайда дамуы және кез келген жағдайда баланың даму заңдылықтарының жалпыламалығы туралы ұғымдар арқылы түсіндіріледі. Бұл мәселе қажетті жағдай жасалған кезде баланың орнын толтыру күшін іс жүзіне асыруға және қалыпты жағдайға келуге болатынын көрсетеді. Баланың дамуында басым жүйе ретінде орталық жүйке жүйесі болып табылатыны және ерте жаста бұл жүйе жоғары деңгейдегі бейімделуші және үйлесімді қызметке ие екендігі, сонымен қоса бала өмірінің алғашқы жылдары ең икемді екендігі дәлелденген. Ерте жастағы белсенді түрдегі репрезентация мен физикалық және әлеуметтік өмірді түсінудегі туа біткен және басты кестелерді қолдануға қабілетті болып табылады. Бала өмірінің алғашқы жылдарына бала ағзасының психикалық және моторлы қызметтердің белсенді дамуы тән.

Ерте жастағы кезеңдердің маңыздылығының дәлелі ретінде жүйелілік, иерархиялық, сатылық, ырғақтылық, қарқын, мазмұн, бала психикасының қалыптасу бағыттарымен байқалатын көпқырлылық пен құрылымдылық болып табылады. Ең кішкентай баланың психикалық өмірінің ретке келуі кез келген жағдайда оның ынталану мүмкіндігіне жету болатынын байқатады.

Ерте жастағы баланың дамуындағы кез келген жаңа кезеңде әр психикалық үдеріс жаңа сапа мен қасиеттерге ие болатын күрделі қызметаралық жаңа құрылымдар нәтижесі ретінде болады. Нәтижесінде баланың дамуындағы әр кезең түзету жұмысының ерекше стратегияларын талап етеді.

Баланың дамуына отбасында тәрбиелеу мен күнделікті тұрмыс-тіршілік жағдайы, оның сырт пішіні, зердедегі өзара қатынасының қарқындылығы мен ұзақтылығы, сөйлеу арқылы қатынас пен тәрбиелеудің әдісі, ата-аналардың балалармен қарым-қатынасқа түсуге психикалық тұрғыдан дайындығы ерекше рөл атқарады.

Соңғы жылдары бүкіл әлемде мүмкіндіктері шектеулі балалар мен олардың ата-аналарына ертеден психологиялық-педагогикалық көмек көрсетудің жаңа ұйымдастыру түрлері мен бағдарламаларын іздестіруге бағытталған ғылыми зерттеулерді жүргізуге көп көңіл бөлінуде.

Әртүрлі елдерде ерте жастан көмек көрсету бағдарламалары ұйымдастыру мәселесінде түрлі, бірақ мазмұны бойынша ортақ тенденцияларға ие. Теориялық негіздің әртүрлілігіне қарамастан ерте жастан көмек көрсету моделіне негіз ретінде көпсалалы сараптама мен бала мен оның отбасының әлеуметтік, медициналық және білім алу қажеттіліктерін қолдап, көмек көрсетудің жеке бағдарламаларын жасап, іс жүзіне асыру жатады. Барлық бағдарламаларда ата-аналар дамытудың жеке бағдарламаларын бағалау, бақылау және іс жүзіне асыруға қатысады. Ерте жастан кірігу бағдарламалары арнайы білім беру, денсаулық, әлеуметтік қорғау, үкіметтік емес ұйымдардың қолдауымен өтетін шаралардың құрылымындағы бірліктер ретінде қарастырылады.

Қазақстанда ерте жастан кірігу мәселелерін ғылыми тұрғыдан зерттеуде тәжірибе негізі ретінде алғашқы ерте жастан кірігу кабинеті ТП ҰҒПО-ның оңалту орталығында ашылды. Зерттеулер көрсеткендей ерте жастан түзету және дамыту бағдарламалары негізіндегі кешенді көмек көрсету мүмкіндіктері шектеулі балалардың қарқынды дамуына үлесін қосады. Мәселен жарты жылдың ішінде ерте жастағы балалардың психикалық және қимыл-қозғалыс салаларының даму деңгейі 1-2 эпикризді мерзімге дамыумен байқалады.

Ерте жастағы мүмкіндіктері шектеулі балаларға түзете-дамыту көмегін көрсетудің шетелдік тәжірибесі.

Жоспар:

1.Ерте жастағы мүмкіндіктері шектеулі балаларға түзете-дамыту көмегін көрсетудің шетелдік тәжірибесі.
Дамуында тежелістері бар балаларға арналған ерте жаста педагогикалық араласу бағдарламаларының тиімділігінің алғы шарты ерте жастағы жүйелі бағалау жұмысы болып табылады. Бағалау жұмысы психикалық онтогенездің бастапқы кезең ерекшіліктеріне негізделеді. Бұл шақта бала жылдам даму ерекшелігіне ие. Сондықтан осы кездегі даму барысындағы мардымсыз кішігірім ауытқулардың өзі жас ұлғая келе күрделі мәселелерге әкеп соғуы мүмкін. Сонымен қатар, ерте жаста атқарылатын түзету жұмыстарының мүмкіндіктері де мол. Себебі бұл кезде бала психикасы икемді, сезімтал, әрі сыртқы әсерді қабылдағыш келеді. Ерте жаста «тәуекел» тобына жататын балаларды әртүрлі тиімді әдістер арқылы анықтап, олардың даму барысына бақылау жүргізу бастапқы ауытқуды анықтау мен оқыту жұмыстарының арасында болатын алшақтықтың алдын алар еді. Яғни түзету жұмыстары дәл кезінде көрсетіле басталады.

Ерте жастағы балаларды тәжірибелік-психологиялық және психология-педагогикалық зерттеу тәжірибесінде сан алуан әдіс-тәсілдер қолданылады. Н.Н.Володин және тағы басқа ғалымдар баланы зерттеу әдістерін үшке бөліп қарастырған. Олар: клиникалық әдістер, стандартталған шкалалар және жүйке-психикалық даму барысын терең зерттеуге бағытталған әдістер (құрал-саймандық және зертханалық әдістер). Ғалымдардың айтуынша, бұл үш топқа жататын әдіс-тәсілдерді реттілікпен қолдану қажет. Үш топ әдістері бірін-бірі толықтырып отырады.

Баланың ерте жастағы даму көрсеткіштерін бағалау үшін сенсомоторлы даму барысын бақылауға арналған тесттер, баланың қарапайым іс-әрекеттер мен ауызша нұсқауларды орындауын бақылауға арналған тесттер, бағалау шкалалары (даму тесттері), ата-аналарға арналған сауалнамалар, сұхбат алу әдістері қолданылады .

Ерте жастағы балаларға арналған тесттер, әдетте, шкала түрінде құрылады. Тест ерте жастағы баланың психикалық дамуын бақылауға арналған белгілі жастық нормативтік көрсеткіштерді қамтиды. Даму деңгейін бағалау баланың нормативтік тапсырмаларды орындау барысы мен ондағы қалыптасқан дағды, қасиеттерді анықтауға бағытталады. Нормативтер стандартты іріктеу кезінде алынған дамуы қалыпты балалардың жастық көрсеткіштерімен салыстырылады. Нормативтерді салыстыру арқылы «ақыл-ой (психикалық)» және «хронологиялық» жас көрсеткіштері анықталады. Анықтау барысында психикалық даму деңгейлерінің сандық және сапалық көрсеткіштері ескеріледі. Л.С.Выготский бұл әдісті «даму деңгейін жасатық нормалар мен стандарттар арқылы зерттеу» деп атап өткен.

Vineland Social Maturity Scale (АҚШ) әдісі баланың күнделікті өміріндегі мінез-құлқын бақылау немесе ата-анасы мен жақындарынан сұхбат алу арқылы жүзеге асады. Тапсырмалар жас ерекшеліктеріне және дағды түрлеріне (жалпы өзіне-өзі қызмет етуі, тамақтану барысындағы өзіне-өзі қызмет етуі, киім кию дағдысы, өзін-өзі ұстауы, қызығушылығы, қарым-қатынас, іс-қимыл, әлеуметтену) қарай топтастырылған. Бағалау қорытындысы бойынша баланың әлеуметтік жасы мен әлеуметтену дәрежесі анықталады. Бұл шкаланы баланың ақыл-ой дамуындағы ауытқуларды зерттеуде қолдануға болады.

Жаңа туылған балалардың жағдайын анықтау үшін сәби мінез-құлқын бақылауға арналған Neonatal Behaviorial Assesment Scale (NBAS) шкаласы қолданылады. Зерттеу барысында жаңа туылған баланың рефлекторлық іс-әрекеті мен мінез-құлқы және сыртқы әлеуметтік ынталандыруларға қайтаратын жауапты іс-әрекет көрсеткіштері бағаланады. Шкала көмегімен баланың дамуына кедергі келтіретін ата-ана іс-әрекеттерін анықтауға болады. Бұл құралдың негізгі құндылығы болып табылады.

Психофизикалық даму ауытқулары бойынша «тәуекел» тобына жататын балаларды (1 ай мен 6 жас аралығы) анықтауға Denver Developmental Screening Test құралы кеңінен қолданылады. Жастық нормаларды салыстыру арқылы келесі даму салалары бағаланады: ірі және ұсақ моторика, тілдік және әлеуметтік дамуы.

Нәрестелердің әлеуметтік дамуының негізгі аспектісі - олардың ата-аналары мен жақындарына деген жақындығы болып табылады. Баланың жақындығын зерттеу ата-ана қатысуымен өтеді. Себебі бұл феномен баланың өзін қоршаған адамдармен қарым-қатынасы барысында зерттеледі.

Ерте жастағы балалардың әлеуметтік мінез-құлқын зерттеуде құрылымы бойынша әртүрлі болып келетін жағдаяттардағы бала іс-әрекетін бақылауға бағытталған әдістер қолданылады. M.D.Ainsworth ана мен баланың «бөтен жағдаятта» (“strange situation”) өзара әрекеттестігін анықтауға бағытталған өз әдістемесін ұсынады. Әдістеме баланың мінез-құлық түрін анықтайды. Мінез-құлық түрі 4 ке бөлінеді. Олар: анасына берік жақындық танытушы, қашқақтау, қарсыласу, берекесіздік таныту. Анасы зерттеушінің алдын ала берген жоспары бойынша 8 көріністе әртүрлі іс-әрекет жасайды. Осы кездегі бала мінез-құлқы бақыланады. Осы әдісте қолданылған тәсілдер ерте жастағы бала мінез-құлқын зерттеуге бағытталған барлық кестелерге енгізілді. Ерте жастағы балалардың мінез-құлқын анықтауда «ажырату», «қауыштыру», «жалғыз қалдыру» және «бейтаныс адаммен кездестіру» тәсілдер қолданылады.

Ерте жастағы бала мінез-құлқын зерттеуде ата-анадан алынатын ақпараттың маңызы зор. Мысалы, А.Thomas пен S.Chess әр үш ай сайын ата-аналардан сұхбат алу арқылы баланың күнделікті әртүрлі жағдаяттардағы (ұйқы, тамақтану, дәрігерге бару, бейтаныс жағдай, киініп-шешіну, шомылу және т.б) мінез-құлқын бақылаған. Ал С.Миллер ерте жастағы бала темпераментін зерттеуде ата-аналарға арналған сауалнама кеңінен қолданылатындығын атап өткен .

Өзгертілген М.Windle сауалнамасы ата-аналарға арналған сұрақтардан тұрады. Бұл сауалнама арқылы келесідей темперамент ерекшеліктері анықталады: жалпы белсенділік, ұйқы кезіндегі белсенділік, икемділік, көңіл-күй, ұйқы қалыптылығы, тамақтану қалыптылығы, әдет қалыптылығы, алаңдаушылық пен зейін. Балалардың соңғы екі ерекшеліктін анықтауға бағытталған тапсырмалар біріктірілген.

Шет ел психологиясында ойын терапиясы диагностика мен түзету жұмыстарында кеңінен қолданысқа енген. Ойын терапиясы бала дамуын зерттеудегі психоаналитикалық тәжірибенің айырылмас бөлігі болып табылады /11/. Бала ойынын талдау әдісі көптеген ерте жастағы кірігу бағдарламаларында қолданылады.

Ерте жастағы балалардың дамуын бағалауға арналған басқада көптеген әдістерді атап өтуге болады. Балалардың қабілетін анықтауға арналған McCarthy Scales of Childrens шкалалар топтамасы алты шкаланы қамтиды: вербальдық, моторлық, сандық, естілім (перцептивті) іс-әрекет шкаласы, жалпы танымдық қабілет шкаласы, есте сақтау қабілеті шкаласы. Шкалалар бірінші сынып оқу жылының соңындағы бала біліміндегі жетістіктерді сипаттайды.

Г.В.Пантюхина, К.Л. Печора және Э.Л.Фрухт секілді ғалымдар 3 жастағы балалардың жүйкелік-психикалық дамуын зерттеуге бағытталған әдістеме өңдеген. Әдістеме баланың көру, есту және эмоциональдық бағдар реакцияларын, қол қимыл реакциаларын, белсенді сөйлеуге дайындық кезеңдерін, жалпы қимыл-қозғалысын, заттармен әрекеттесуін, түсінуі мен белсенді сөйлеуі, сөзді түсінуі мен белсенді сөйлеуінің даму деңгейін, сенсорикасы мен іс-қимыл дағдысы және өзіне-өзі қызмет ету дағдыларының даму барысын зерттейді. Даму тежелісінің шектері белгіленген.

Л.Г.Журба, Е.М.Мастюковалар бала өмірінің алғашқы жылындағы психомоторлы дамуының жастық ерекшеліктерін сандық бағалау әдісін ұсынады. Бұл әдіс даму деңгеін белсендіріп, тежелген қызмет түрлерін анықтайды . Әдіс кешенді қарқынды даму ерекшеліктері ескеріле отырып жасалған. Даму барысындағы ауытқулардың төрт деңгейі анықталады: тәуекел тобы мен күрделі есту және көру мүмкіндіктерінің шектелуі, ауытқулар себептері мен емдік-түзету жұмыстарын анықтайды. Бағалау «негізгі қызмет түрлерін» жас ерекшелігіне қарай бақылауды қамтиды. Қарқынды бақылау барысында «қисық сандық бағалау» бағыты қолданылды.

Зерттеулер нәтижесінде Л.Т.Журба мен О.В.Тимонина ерте жастағы балалардың дамуын бағалауға арналған психомоторлық даму көрсеткіштерін сандық бағалау әдісін ұсынды. Әдіс бала дамуындағы әр түрлі қимыл-қозғалыс, тілдік және психикалық ауытқуларды анықтайды. Бұл әдіс арқылы тәуекел тобына жататын және мүмкіндіктері шектеулі балалардың санының артуының алдын алуға болады. Аталған әдіс бала дамуындағы психомоторлық ауытқуларды ерте жаста анықтап, құрылымын, күрделілігін және басқа қызметтік жүйелермен байланысын зерттейді .

О.В.Баженова бір жасар бала мінез-құлық түрлерін тіркей отырып, психикалық даму ерекшеліктерін зерттейтін әдіс ойлап тапты. Мінез-құлық ерекшеліктері психологиялық белсенділік кезеңдеріне байланысты зерттеледі /16/. Әдістің негізі «ерте жастағы даму онтогенезі бала қабылдауынан туындаған мақсатқа сай іс-әрекеттің қалыптасуына байланысты дамыйды» деген пікір болып табылады.

Е.О.Смирнова және басқа ғалымдар баланың туылғаннан үш жас аралығындағы психикалық даму ерекшеліктерін анықтайтын жаңа зерттеу бағытын ұсынды. Жаңа әдіс ерте жастағы бала дамуында ерекше орын алатын жалпы жеке тұлғалық даму барысын зерттейді. Әсіресе, ересекпен қарым-қатынасы, іс-әрекет ерекшеліктері анықталады .

Сонымен қатар бала өмірінің алғашқы жылындағы психикалық денсаулығын анықтайтын клинико-психологиялық зерттеу әдісіне жататын баланың нәрестелік кезі мен ерте жасында жүйкелік-психикалық зерттеу графигі - «ГНОМ» әдістемесі өңделді. Бұл әдістеменің көмегімен психикалық даму коэффициентін анықтауға болады. Яғни ерте жастағы баланың психикалық дамуындағы ауытқулар мен тәуекел тобы белгіленеді. Бұл арнайы психикалық аурудың алдын алу, психогигиеналық және емдеу мен педагогикалық түзету жұмыстарын ерте бастауға мүмкіндік береді.

90 жылдары ақыл-ой дамуында тежелістері бар ерте және мектепке дейінгі жастағы балаларды психологиялық-педагогикалық зерттеу әдісін өңдеп шығарды. Әдісті жасау барысында әр жас кезеңдеріне байланысты ерекшеліктер, жетекші іс-әрекет түрі мен баланың жалпы іс-әрекет түрлерінің даму деңгейі ескерілген. Бұл әдіс бала дамуындағы ауытқуларды анықтап ғана қоймай, сонымен қтар оларды түзету жұмыс бағыттарын анықтайды. Әдістеме Ресей федерациясындағы әртүрлі аймақтық ПМПК жұмыстарына енгізілді.

Соңғы жылдары есту мүмкіндіктері шектеулі балаларды ерте анықтап, түзету жұмыстарын ұйымдастыру мен әдістемелік қамсыздандыру жүйесі төңірегінде ауқымды жұмыстар атқарылды. Көптеген аудиолог мамандарының пікірінше есту қабілетін зерттеу әдістерінен тиімділері: есту мүмкіндіктерін тіркеу және отоакустикалық эмиссия әдістері болып табылады. Бұл әдістер скрининг өткізуге өте қолайлы. Ол сезімталдығымен ерекшеленеді, яғни жалған жағымды және жағымсыз нәтижелерді көрсетпейді, баланың есту мүмкіндігін субъективті бағалайды. Бұл әдістер АҚШ, Германия Ұлыбританияның кейбір аймақтары мен Белгия және т.б мемлекеттерде қолданылады.

Л.В.Фильчикова көру мүмкіндіктерін зерттеу үшін объективті әдіс болып табылатын клиникалық сипатты толық қамтыған арнайы көру мүмкіндіктерін тіркеу әдісін қолдану қажеттігін атап өткен. Себебі көптеген мінез-құлық реакцияларына негізделген психофизиологиялық зерттеу әдістері көру мүмкіндігі мен қырағылылықты толық анықтай алмайды, бұл түзету жұмыстарын жоспарлауда олқылық тудырады.

Ерте жастағы кірігудің маңыздылығының дәлелі ретінде соңғы кездегі шет елдердегі ерте жаста дамыту жүйесінің даму қарқынын атап өтуге болады. Ерте жастағы бала дамуы мәселесімен айналысатын көптеген мекемелер ашылуда. 90 жылдардың басында Ресейде арнайы білім беру жүйесінің маңызды бөлігі болып табылатын дамуында ауытқуы бар балаларға ерте жаста қолдау көрсететін бөлімшелер ашыла бастады. Яғни арнайы білім беру ауытқуларды ерте жаста анықтау мен педагогикалық қызмет көрсетуді қамтуы тиіс. Бұл ауытқудың анықталуы мен арнайы қолдау барысының арасындағы алшақтықты болдырмайды. Сонымен қатар түзету жұмысына ата-ананы енгізу маңызды болып табылады.

Ерте жастағы балалардың есту мүмкіндіктерін анықтау және түзету жұмыстары туралы ғылыми зерттеулердің көптігінің арқасында Ресей ғалымдары есту мүмкіндіктері шектеулі ерте жастағы балаларды (жаңа туылғаннан бастап) анықтайтын бірегей жүйе өңдеді. Бұл жүйе Ресей елінде есту мүмкіндіктеріндегі шектеуліктерді анықтайтын міндеттті құрал ретінде қолданысқа енгізілді. Ерте жастағы балалардың есту мүмкіндіктеріндегі ауытқулар туу үйлері мен емханаларда және сурдологиялық кабинеттерде өткізілетін аудиологиялық скрининг нәтижесінде анықталады. Ресейдің әртүрлі аймақтарындағы есту мүмкіндіктері шектеулі жандар саны көрсеткішін салыстыру барысында есту ауытқуларының алдын алу мақсатында атқарылатын жүйелі анықтау жұмыстардың тиімділігі анықталды.

Дүниежүзілік тәжірибеде ерте жастағы кірігу бағдарламаларын арнайы білім беру, денсаулықты сақтау және әлеуметтік қорғау салаларының құрылымы ретінде, сонымен қатар қоғамдық қорлар мен мемлекеттік емес ұйымдардың атқарып жүрген іс-шаралары ретінде қарастырылады. Ерте жастағы кірігу бағдарламаларымен әртүрлі мекемелер жұмыс істейді: кеңес беру бөлімшелері, психолого-педагогикалық түзету кабинеттері, бейімдеу орталықтары, аралас мекемелер, үйде қызмет ету бөлімшелері, бейімдеу және оңалту топтары, уақытша болу және күту топтары, ата-аналар университеттері, ерте жаста көмек көрсету ұйымдары, күндізгі келу және медициналық-әлеуметтік қолдау көрсету орталықтары, медициналық және ғылыми ұйымдардағы пәнаралық экспертизалар, ерте жастағы қоғамдық кірігу бағдарламалары, мүмкіндіктері шектеулі балаларға арналған ерте жастағы кірігу бағдарламалары, балалар үйлеріндегі бағдарламалар және т.б.

Мұндай қызмет көрсету бөлімшелері психофизикалық ауытқулары бар балаларды білім беру процессіне қосады. Оларды мүгедектер үйлеріне орналастырудан сақтап қалады. Бейімдеу топтары үйде қызмет көрсету мен бала бақша ортасындағы түйін болып табылады. Алғашқы кезеңде балаға үйде қызмет жасалып, біртіндеп оны қоғамға ендіреді. Бұл оның болашақты арнайы білім беру мекемелерінде оқуына септігін тигізеді. Соңғы жылдары Ресейде 50 ге тарта ерте жастағы балаларға қолдау көрсету орталықтары мен бөлімшелері ашылды. Сонымен қатар көптеген жоғары оқу орындары ерте жастағы балаға қолдау көрсету саласындағы мамандарды даярлай бастады.

Санкт-Петербург Институтында 1992 жылы Ресейдегі алғашқы ерте жастағы балаларға қолдау көрсетуге бағытталған «Нәрестелерді оңалту» бағдарламасы өңделді. Бұл бағдарлама туылғаннан үш жасқа дейінгі дамуында ауытқулары бар немесе «тәуекел» тобына жататын нәресетелерге қолдау көрсетуге бағытталған. ИРАВ мекемесінің бастауымен «Ресей мен Украин және Беларус елдеріндегі ерте жаста кірігу қызметін дамыту» және «физио-эрготерапевтер мен кәсіби көмекшілер және басқа ерте жастағы қолдау көрсету мамандарын даярлау» бағдарламалары жүзеге асырылды. Осы бағдарламалардың аясында Ресей және Украин мен Беларус елдерінің көптеген қалаларында балаларға ерте жаста көмек көрсету орталықтары мен түзету кабиенеттері ашылды. Бұл балаларға ерте жаста көмек көрсету мекемелерінде Швецияның лекотека және оңалту орталықтар моделдері қолданылады. Сонымен қатар АҚШ, Ұлыбритания және Норвегия мен Финляндия елдеріндегі ерте жаста кірігу бағдарламалары қолданылады.

2000 жылдан бастап әлеуметтік тәуекел тобына жататын отбасылардан (балалар үйі түлектері) шыққан балалар мен дағдарыс кезеңіндегі ата-аналарға арналған, мүгедек баласы бар отбасыларға арналған қолдау көрсету бағдарламалары өңделуде.

Ерте жастағы көрсетудің Отбасына жұмылдыру процессіне пәнаралық мамандар тобы қатысады. Олар: дәрігерлер, физиотерапевттер, көру және есту физиологтары, арнайы педагогтар, психологтар мен әлеуметтік қызметкерлер.

Санкт-Петербург қаласындағы «Аралас тәрбие беру орталығында» Ерте жаста көмек көрсету бөлімшелері ұйымдастырылды. Бұл бөлімшелер ерте жастағы (0 ден 3 жасқа дейінгі) балалар мен олардың отбасыларына қызмет көрсетумен айналысады. Бөлімшелер ерте жаста көмек көрсетуді жоғарыда аталған пәнаралаық және отбасына жұмылдыру бағыты бойынша ұйымдастырады.

Сонымен қатар Санкт-Петербург қаласында жаңа лекотека аймақтық қызмет түрі ашылды. Лекотека тәуекел тобына жататын балалар мен олардың отбасына қолдау көрсетумен айналысады. Бұл қызмет түрі де пәнаралық және отбасына жұмылдыру бағытын қолданады. Пәнаралық топ мамандары белгіленген қарым-қатынас жүйесімен бірге жұмыс істейді. Пәнаралық топқа мектепке дейінгі жастағы балалар педагогтары, психологтар, қимыл-қозғалысты дамыту мамандары мен неонатолог дәрігерлері жатады. Мамандардың бірлесіп жұмыс істеуі қатаң бақыланады .

Лекотека моделі өз бетінше бөлек және дамуында ауытқулары бар балалар мен олардың отбасыларына психолого-педагогикалық көмек көрсететін мекемелердің бөлігі ретінде жұмыс істей алады. Мүмкіндіктері шектеулі балалар мен олардың ата-аналарына дамыту ойыншықтары, дидактикалық материалдар мен арнайы құрал-жабдықтар, аудио-видео құралдар мен кітаптар беріледі. Лекотека жұмысының негізгі мақсаты бала дамуына қолайлы жағдай туғызу және оқу іс-әрекетінің алғышарттарын қалыптастыру. Сонымен қатар ата-аналарды ауытқуларды зерттеу жұмыстарына, алдын алу іс-шараларына, түзету мен емдеу жұмыстарына тарту. Оларды ойын арқылы қарым-қатынас орнату әдістеріне үйрету және отбасын мүгедектікке бейімдеу.

Ресейде ерте жастағы балаларға қолдау көрсету бағдарламалары қарқынды дамуда. Әсіресе балалар үйлерінде тәрбиеленетін мүмкіндіктері шектеулі балаларға арналған ерте жаста кірігу бағдарламалары өңделуде /35/. Жабық мекемелердегі кірігу жұмыс моделі пәнаралық қарым-қатынас принциптері мен әлеуметтік ортаны тұрақтандыру мен жақын ересек адамдардың бауырмалдығын арттыру мен әлеуметтік жетімдік мәселесін шешу ұстанымдарына негізделген. Д.Н. Исаев бастаған зерттеушілер тобы әр түрлі ауытқулары бар жетім балаларға арналған жіктелген оңалту бағдарламаларын өңдеп шығарды.

Community based rehabilitation (CBR) бағдарламасы ақыл-ой және физикалық дамуында ауытқулары бар жандарға қолдау көрсетудің жаңа бағыты болып табылады. Бұл бағдарлама жергілікті қоғамдастық көмегімен бейімдеу жұмысына негізделген (Боровичи қ-сы). Бұл бағдарламада әлеуметтік педагог шешуші рөл атқарады. Ол мүмкіндіктері шектеулі баланың отбасына барып әлеуметтік қажеттіліктерді анықтайды. Әлеуметтік педагог жұмыс барысында ата-анамен тығыз қарым-қатынаста болады. Үйге барып қызмет көрсету отбасының мекен-жайының қаладан немесе орталықтан қашықта орналасуы, бала ауытқуының күрделілігі және ата-аналардың баланы арнайы мекемеге орналастырмауы себептерінен ұйымдастырылады.

Әр түрлі ауытқулармен туылған балаларды тастап кету мәселесімен Дауна синдромы бар балалар мен олардың отбасыларына қолдау көрсетуге бағытталған «Даунсайд Ап» орталығы айналысады. Орталық бұл балаларды әлеуметтендіру мен қоршаған ортаның оларға деген көз қарасын өзгертуді өзіне мақсат тұтқан.

Осылайша, Ресейде соңғы жылдары Балаларға ерте жаста көмек көрсету қызметі даму үстінде. Бұл мекемелер кейбір медициналық мекемелерде (емхана, ауруханаларда), мектепке дейінгі жастағы балаларға білім беру мекемелерінде және медико-педагогикалық кеңес беру орталықтарында ашылуда. Ал кейбір қалаларда ерте жаста көмек көрсету мекемелері бөлек жұмыс істейді.

Көптеген бағдарламалар топтық мамандар жұмысын талап етеді. Топтық әсер ету әдісі бағдарламаның тиімділігін арттырады. L.Eizenberg топтық жұмыстың мынадай негізгі шарттарын атап өтті: топ 4-8 баладан тұруы керек, дамыту бағдарламасы бірлесіп жасалуы тиіс, әр балаға арналған түзету жұмыс жоспары бірлесіп жасалуы тиіс.

Белгілі бірнеше ерте жаста кірігу бағдарламаларын қарастырып өтейік. T.W.Lindner транспәнаралық ойынмен бағалау баланың танымдық, әлеуметтік-эмоциональдық және сенсо-моторлық, тілдік даму барысын бақылауға бағытталған.

Сонымен қатар бұл әдістеме баланың оқу стилі мен өзара қатынас түрлерін зерттейді. Зерттеуге қызметтік жас мөлшері туылғаннан алты жас аралығындағы балалар қатыстырылды. Зерттеудің негізгі принципі - топтық жұмыс болып табылады. Топ құрамына ата-аналар мен әртүрлі сала мамандары кірді. Олар баланы ойын барысында бақылады. Бақылау нәтижелері (даму деңгейі, оқу стилі, өзара қытнас түрлері және т.б. факторлар) белгіленген көрсеткіштермен салыстырылады. Баланы бақылау нәтижелерін тіркеуге арналған формалар өңделді. Олар мынадай салаларды қамтиды: танымдық, әлеуметтік, тілдік, сенсомоторлық, даму. Алынған мағлұматтар отбасына қызмет көрсетуге арналған жоспар мен жеке білім беру бағдарламасын құруда қолданылды.

Ерте жастағы сәбидің даму барысын зерттеу үшін Ұлттық клиникалық бағдарламалар орталығы Diagnostic Classification of Mental Health and Development Disorders of Infancy and Early Childhood: 0-3 әдістемесін өңдеп шығард. Әдістемеде ақыл-ой даму ерекшеліктері мен ауытқулар топтамаларының жүйелік және қарқынды бағыттарын анықтауға арналған диагностикалық сұлбалар берілген. Сонымен қатар медициналық және жастық көрсеткіштерді талдауға арналған қосымша сұлбалалары да бар. Диагностикалық топтастыру ерте жаста болатын әртүрлі ауытқулардың эмоциональдық және мінез-құлықтық көріністерін сипаттайды. Бұл сұлбалар көмегімен балалардың сенсомоторлы іс-әрекет ерекшеліктерін, сол сол іс-әрекеттерді ұйымдастыру және жүзеге асыру дағдыларын анықтауға болады, балалардың ересектермен қарым-қатынас ерекшеліктері мен отбасыішілік жағдайды анықтауға болады, баланың әлеуметтік даму деңгейін зерттеуге және қолдау көрсету жағдайы мен баланы дамыту процессінің негізгі міндеттерін анықтауға болады.

Жоғарыда аталған принциптер негізінде Philadelfia Preschool Early Intervention of Elwyn inc. бағдарламасы құрылды. Бұл бағдарламада мүмкіндіктері шектеулі балаларға қолдау көрсетудің жаңа бір түрі көрсетілген /42/. Топ мамандары келесі бағыттардағы қызмет түрлерін көрсетеді: көпсалалы сараптамада баланың психофизикалық даму жағдайын анықтау, педагогтар мен ата-аналарға кеңес беру, бала тілін дамыту, түзету және емдік жұмыстар, жеке дамыту бағдарламаларын құру. Жеке дамыту бағдарламалары ата-аналармен әңгімелесу және мамандардың көпсалалы топтық бағалауы негізінде жасалды. Жеке дамыту бағдарлама келесі бөлімдерден тұрады: ойын және тілдік іс-әрекет, өзіне-өзі қызмет көрсету дағдысы, танымдық іс-әрекет, моторика.

Дамуында ауытқуы бар сәбилер мен балаларға арналған ерте жаста кірігу бағдарламаларының бірі The Carolina Curriculum for Infants and Toddlers with Special Needs болып табылады.

Бағдарлама 3 айдан 2 жас аралығындағы балаларға арналған. Ол келесі бөлімдерден тұрады: сенсорлы қимыл-қозғалыстың дамуы, танымдық саласы, қарым-қатынас (тіл), әлеуметтік дағдылар. Әр бөлім дамудың негізгі нормативтері және даму мен мінез-құлықтың қалыпты және ауытқулы жағдай сипаттамаларынан тұрады. Сонымен қатар жоғарыда аталған бөлімдер бала дамуына қатысты кеңестер мен арнайы жаттығуларды, маңызды ойындарды, сабақ барысында қолданылатын ойыншықтар мен құрал-жабдықтар туралы мағлұматты қамтиды. Ерте жаста жеке дамыту бағдарламасын құру үшін бағалау журналында тіркелген әр саладағы дамудың өзекті деңгейі белгіленеді. Бала даму жағдайы қалыпты ойын барысында зерттелді. Бағалау нәтижелерін талдау негізінде баланы жеке дамыту бағдарламасы мен отбасына қызмет көрсету жоспары құрылды. Баланы дамыту жеке бағдарламасының 5 бағыты бойынша жүзеге асты. Олар: тілдік дамыту, моторлы дағдылар, танымдық іс-әрекет, өзіне-өзі қызмет ету дағдысы, әлеуметтік-эмоциональдық сала.

АҚШ та медициналық мекемелерде ерте жастағы ауытқулардың алдын алу мақсатында әртүрлі әдістер қолданылады. Бұл зерттеулер нәтижелері ерте жаста кірігу бағдарламаларын құруда негіз болады. Атап айтқанда,

578тг - Сатып алу

Материал ұнаса әріптестеріңізбен бөлісіңіз

Ватсапта бөлісу Телеграммда бөлісу Фейсбукта бөлісу Сілтемені көшіру

Материал жариялап тегін сертификат алыңыз!

Бұл сертификат «Ustaz tilegi» Республикалық ғылыми – әдістемелік журналының желілік басылымына өз авторлық жұмысын жарияланғанын растайды. Журнал Қазақстан Республикасы Ақпарат және Қоғамдық даму министрлігінің №KZ09VPY00029937 куәлігін алған. Сондықтан аттестацияға жарамды

Материал жариялау Сертификатты жүктеу

Ресми байқаулар тізімі

Республикалық байқауларға қатысып жарамды дипломдар алып санатыңызды көтеріңіз!

Тізімді көру

Материал іздеу

Сіз үшін 400 000 ұстаздардың еңбегі мен тәжірибесін біріктіріп, ең үлкен материалдар базасын жасадық. Төменде пәніңізді белгілеп, керек материалды алып сабағыңызға қолдана аласыз

Барлығы 663 959 материал жиналған

Пән

Бағыт

Сынып

Іздеу

Ұқсас материалдар

Дайын ҚМЖ. Барлық пәндерден 2022-2023 оқу жылына, жаңа бұйрыққа сай жасалған

Сертификатталған тренер жасаған

01.01.2023

17 863

13 694

ҚР Білім және Ғылым министірлігінің стандарты бойынша жасалған. 2022-2023 оқу жылына арналған

Барлық пәндер

Барлық материалдар

Барлық сыныптар

Коррекциялық мектеп пәні бойынша барлық материалдарды көру

Іс-шаралар кестесі

Педагогтардың біліктілігін арттыру курстары

Сайт Peaksoft веб-студиясында жасалған - Peaksoft.kz