Етістік тақырыбында көмекші құрал

Мысалы: жазып отыр

1. күрделі

2. туынды

3.

4. біреу (етістік)

5. екеу (жаз, отыр)

6. не істеді?

7. негізгі + көмекші

8. ашық рай

9. Қимыл-қозғалыс етістігі.

Төменде берілген етістіктерге талдау жаса

Көріп кел, қайтала, айтпа, жүріп барады, істеп отыр, барамын, көрген, білген, жиған, айтары бар

20

Сөздердің мағынасы, тұлғасына, жеке қызметіне қарай бөлінетін топтары сөз таптары деп аталады.

Сөздерді топ-топқа бөлгенде, олардың мағыналары, қызметтері және түрленуі ерекшеліктері еске алынады.

Тіліміздегі сөз таптары мыналар:

1. Зат есім (адам, ауыл, дәптер, т.б.).

2. Сын есім (жақсы, ақ, қызық, суық т.б.).

3. Сан есім ( жеті, екеу, оныншы, он екі т.б.).

4. Есімдік ( мен, сен, кім? не? неше? т.б.).

5. Етістік (жаз, тыңда, отыр, тұр, айт, ойна т.б. ).

6. Үстеу (ертең, жоғары, аса, көзбе-көз т.б.)

7. Еліктеу сөздер (гүрс, дүрс, саңқ, шаңқ т.б.).

8. Шылау (да, соң, және, дейін, қарай т.б)

9. Одағай (алақай, қап, пәлі, пай-пай т.б.)

ЕТІСТІК

Заттың қимылын, ісін, күй-жайын білдіретін сөз табы етістік деп аталады.

Етістік сөздер негізгі сөздерге жатады.

Лексика – грамматикалық ерекшеліктері

— Заттың қимыл, іс - әрекеті мен амалын білдіреді

— Не істеді? қайтты? не қылды? Деген сұрақтарға жауап береді.

— Етістік сөздердің жиі қолданылатын мағыналары:

• іс-әрекет, қимыл: оқы, жаз, күл т.б.

1

• қозғалыс: өрмеле, еңбекте, қаш, жүз т.б.

• қалып күй: мұңай, қуан, шаттан, күл, өкін т.б.

• сапалық белгіге қатысты қимыл: көбей, ұзар, қызыр, көгер т.б.

• бейнелеу еліктеу мағынасы: сартылда, тарсылда, жарқылда, пысылда, сақылда т.б.

Сөйлемдегі қызметі:

• БАЯНДАУЫШ: Назым кітапты көп оқиды.

• БАСТАУЫШ: Оқығаны әңгімелер екен.

• АЫҚТАУЫШ: Оқушылардың әңгіме жазатын тақырыптары да дайын екен

• ТОЛЫҚТАУЫШ: Батыр мақтанса, жауға шапқанын айтар. (мақал)

• ПЫСЫҚТАУЫШ: Әңгімені немерелері қызығып тыңдады.

Күрделі етістіктердің құрамы

Негізгі етістік ≈ Күрделі етістіктің құрамында бірінші тұратын етістік. Негізгі мағынаны білдіреді.

Көмекші етістік ≈ Күрделі етістіктің құрамында екінші тұратын етістік. Кейде көмекші етістік біреу емес бірнешеу болу мүмкін. Қосымша мағына үстейді.

2

ЕТІСТІКТІ САТЫЛАЙ КОМПЛЕКІСТІ ТАЛДАУ

1.Құрамына қарай ( дара, күрделі)

2. Тұлғасына қарай (негізгі, туынды)

3. Құрлысына қарай

4. Лексикалық мағынасы.

5. Грамматикалық мағынасы.

6. Сұрағы.

7. Мағынасына қарай (негізгі, көмекші,

салт, сабақты, болымды, болымсыз

етістер, тұйық етіс, есімше, көсемше)

8. Етістіктің райлары, шақтары.

9. Етістіктің мағыналық жақын-

дықтарына қарай (амал етістігі

сөйлеу етістігі, қимыл- қоз-

ғалыс етістігі)

19

Етістіктің рай түрлерін пысықтауға арналған тест тапсырмалары

1. Қалау райлы етістіктің түрін табыңыз.

а)жүдеп қалыпты ә) еңбек етсем б)айтқысы келген в) тынығыңыз с) амандасайын

2 . Бұйрық райлы етістіктің түрін табыңыз.

а) айтқаным ә) есіңе адғайсың б) келіссе игі еді в) бара салайық с) тентіретті

3. Қалау райдың жасалу жолын анықтаңыз.

а) –са, -се, -шы, -ші ә) –ңыз, -айық, -сын, -сін

б) –ғы, -гі, -қы, -кі –ғай в) –у, -а, -е, -й

с) –ған екен, -ар еді.

4. Қалау райлы етістікті табыңыз.

а) толқыса ә) алса игі еді б) оқысаңыз в) айтсаңшы с) көрген.

5. Бұйрық райдың Ш жағын табыңыз.

а) табыңдар ә) түсініңіздер б) үйренгісі келеді в) жетсін с) ұнатты

6. Үш шақтың бірінде қолданылып, сөйлеушінің шындыққа қатысты баяндауы райдың қай түріне тән?

а) шартты рай ә) ашық рай б) ешбіріне в)қалау рай с) бұйрық рай

7.Шартты райлы етістікті табыңыз.

а) Беліңді бекем буғайсың ә) Содан кейін мені бір сына. б) Өзің білесің, біз момақан шаруамыз. в) Үйге де әбігер болма. с) Бір көрсем арманым болмас еді.

8. «Мен келдім» баяндау қай райға жатады.

а) Ашық рай ә) Қалау рай б) бұйрық рай в)рай түріне жатпайды с) шартты рай

18

Е тістік

Т ұлғасына қарай:
Негізгі етістік	Туынды етістік
Заттың қимылын білдіретін төл етістік. Сөздің түбірі етістік болады. Мысалы: кел, кет, жүр, жаз,көрген, айтпады т.б.	Түбір етістікке және басқа сөз таптарына жұрнақ жалғану арқылы жасалған етістік. Мысалы: ой-ла, есеп-те,сан-а, күл-імсіре, жу-ын,көг-ер т.б.

Қ ұрамына қарай:
дара етістік	Күрделі етістік
Бір ғана түбірден (негізгі немесе туынды) тұрады. Мысалы: баста, кес, тасы, тара, аяқта, байы т.б.	Кемінде екі сөздің тіркесуі арқылы жасалады. Бірінші сыңары негізгі етістік (сөз) кейінгі сыңарлары көмекші етістіктерден болады. Мысалы: бара жатыр еді, алып кел, шөлдеп кеттім, жазып отыр т.б.

3

Е тістік

І с -әрекеттің жүзеге асу-аспауына қарай:
Болымды етістік	Болымсыз етістік
Іс-әрекеттің жүзеге асуын білдіреді Мысалы: кел, санады, жаздыр, өшірген т.б.	Іс-әрекеттің болмауын, жүзеге аспауын білдіреді. Н егізгі және туынды етістікке –ма, -ме, -па, -пе, -ба, бе жұрнақтарының жалғануы немесе жоқ, емес сөздерінің тіркесуі арқылы жасалады. Мысалы: Келме, санамады, жаздырма, өшірген жоқ, көрген емес т.б.

М ағынасына қарай:
Салт етістік	Сабақты етістік
Өзінің алдынан табыс септігіндегі сөзді қажет етпейтін етістік Мысалы: үйге кел, үйден шық, үйде отыр, үймен хабарлас т.б.	Алдындағы сөздің табыс септікте тұруын қажет ететін етістік. Мысалы: хатты оқы, ақшаны сана, есепті шеш, шашыңды тара, төсекті сал т.б.

4

Е тістіктің райлары

Орындаушының іс-қимылға қатысты ой-пікірін, қатынасын білдіреді

1 . АШЫҚ РАЙ

Іс-қимылдың қай шақта екенін білдіреді.

Жасалу жолы: Үш шақтың жасалу жолдары арқылы

Мысалы: Мен келдім (келе жатырмын, келемін, келмекшімін, келгенмін т.б.)

2 . БҰЙРЫҚ РАЙ

Іс-қимылдың бұйыру, талап ету, өтіну ретінде айтылу мағынасын білдіреді.

Жасалу жолы: Етістіктің бұйрықты түрде жіктелуі арқылы

Мысалы: жекеше көпше

I Мен бар-айын I Біз бар-айық

II Сен бар II Сендер бар-ыңдар

Сіз бар-ыңыз Сіздер бар-ыңыздар

III Ол барсын III Ол бар-сын

3 . ШАРТТЫ РАЙ

Іс-қимылдың орындалу- орындалмау шартын білдіреді.

Жасалу жолы: Етістік +(-са, -се) + жіктік жалғауы.

Мысалы:

Күн ашық болса, тауға шығамыз. Егер сен ойна-са-ң, мен де ойнаймын.

4 . ҚАЛАУ РАЙ

Қалау тілекті білдіреді.

Жасалу жолы: Етістік +(-ғы, -гі, -қы, -кі) + тәуелдік жалғауы кел етістігі.

Мысалы: Біздің сабақ оқы-ғы-мыз келді

17

Есімдерден туынды

етістік жасайтын жұрнақтар топтамасы:

–ла, -ле, -та, -те, -да, -де:

аяқта, өкпеле, қолда, арала, балтала, ноқтала, көгенде, шегеле, жазала, жаманда, жаңала, ұсақта, жымыңда, күлімде, майла, алтында, үхле, қыраула т.б.

-лан, -лен, -тан, -тен, -дан, -ден:

ойлан, тазалан, әдеттен, жалқаулан, рухтан, рахаттан, үйлен, күдіктен, ашулан т.б.

-лас, -лес, -тас, -тес, -дас, -дес:

көмектес, бәстес, бірлес, пікірлес, сырлас, ақылдас т.б.

-лат,- лет, -дат, -дет:

әндет, тездет, дауылдат, түнделет, желдет т.б.

-а, -е :

ата, дем-е, жи(ы)н – а, сын-а, мін-е, салдыр-а, тең-е т.б.

-ай, -ей, -й:

мұңай, көр(і)к-ей, зорай, ұл(ы) ғ-ай, сар(ы) ғ-ай

-қар, -кер, -ғар, -гер:

басқар, ескер, аңғар, суғар, теңгер т.б.

-ар, -ер, -р:

жаңар, ескі-р, өзгер, жақс-ар, қысқа-р, бұлт-ар, қалт-ар, қыз-ар, ұз-ар т.б.

-ал, -ел, -ыл, -іл, -л:

Жоғал, оңал, суал, сұйыл,тарыл, кеңіл т.б.

-ық, -ік:

Бірік, дәнік, құнық, ор(ы) н-ық, тынық т.б.

-сы, -сі, -ымысы, -імісі:

Пысықсы, көлгірсі үлкенсі, білгенсі, батырсы т.б.

-сын, -сін:

Жатсын, адамсын, жақынсын, адамсын, көпсін, азсын т.б.

-сыра, -сіре:

16

ЕТІСТІК ШАҚТАРЫ

Осы шақ 1. Нақ осы шақ

дара күрделі

отыр, тұр, -ып, -іп, -п жұрнақтары

жатыр, жүр