Гаджеттердің психикаға әсері

ГАДЖЕТТЕРДІҢ БАЛА ПСИХИКАСЫНА ӘСЕРІ

Қазіргі заманғы гаджеттердің балаларға әсер ету қаупі әлі толық зерттелген жоқ. Гаджеттердің зиянды әсерімен қазіргі таңда тек психологтар мен психиатрлар тікелей тап болуда, себебі олардан гаджеттерге тәуелді болып, мінез-құлқы, қарым-қатынасы бұзылған балалардың ата-аналары жиі көмек сұрайды. Әрине, гаджеттер жоғары психикалық функциялардың дамуына әсер етеді. Егер бала ерте жастан бастап гаджеттермен көп уақыт өткізсе, бұл баланың физиологиялық дамуына да әсер етеді. Онтогенетикалық тұрғыдан алғанда, сәби өскен кезде алдымен көлемді, 3D көру қабілеті дамиды, тек 6-7 жасында көз жетіліп, жазықтықтағы кескінді қабылдауға дайын болады. Егер бала осы жасқа дейін телефонның немесе планшеттің жалпақ экранынан қызықты суреттерді (ойындар, мультфильмдер) көре бастаса, бұл көру аппараттарының табиғи даму процесінің бұзылуына және көру қабілетінің ерте нашарлауына әкелуі мүмкін.

Психологтардың пікірінше, келесі ықтимал мәселе - визуалды қабылдаудың жалпы басымдығы. Ертегілер, әңгімелер, кітаптарды дауыстап оқу – бұл қиялды қоздыратын және дамытатын барлық нәрсе, қазіргі балалар мұнымен таныс емес. Осыған байланысты баланың қиялы дамымайды – оған қосатын ештеңе жоқ дайын сурет бар. Қиялға орын жоқ. Бірақ қиял - бұл ең жоғары психикалық функция. Болашақта бұл суретшілер санының, шығармашылық сала адамдарының азаюына әкелуі мүмкін.

Балалардың өмірінде гаджеттер көбіне бес жасқа дейін пайда болады. Канадалық ғалымдардың зерттеуінше, үш жасқа дейінгі балалар әртүрлі құрылғылардың (смартфон, гаджет, планшет, компьютер) алдында неғұрлым уақытын жиі өткізсе, бес жасқа дейін соғұрлым мұндай құрылғылармен аз ойнайтын құрдастарынан дамуы жағынан артта қалады. Сондай-ақ, гаджеттердің балаларға зиянын Норвегияда жүргізілген зерттеу нәтижелері де растайды. Онда қатысушыларды екі топқа бөліп, олардың бір тобындағы балалар мәтінді қағаз тасымалдаушыдан, екінші топтағы балалар компьютер экранынан оқыған. Бірінші топтың өкілдері зерттеу нәтижесі бойынша көп мәліметтерді есінде сақтаған. Калифорния университетінің зерттеушілері гаджеттердің баланың психикасына әсері туралы айта отырып, мынадай зерттеу жүргізген: респонденттер смартфон мен компьютерсіз табиғат аясында бес күн өткізген. Нәтижесінде эмпатияға бейім бола бастаған, яғни, басқа адамдардың эмоцияларын қабылдап, олардың психологиялық жағдайын бағалау қабілеті оянған.

Балаңызда гаджетке тәуелділік пайда болған жағдайда не істеу керек?

Бірінші кезекте, үрейге бой алдырмаңыз. Гаджеттердің зиянымен қатар пайдасы да жоқ емес, балаға гаджетті пайдалану уақытын шектеп, ол жерден қажетті ақпарат алу үшін қолданған жағдайда пайдалы әсері болары сөзсіз. Алайда, көп жағдайда ата-аналардың өздері баласының мазаламауын ойлап, жан тыныштығын іздеп, балаларды планшеттер мен теледидарға, т.с.с құрылғыларға бағыттайды. Бұлай істеу дұрыс емес - балаға балама ұсыныңыз, әйтпесе балағызда гаджетке тәуелділік дами бастайды.

Баланы гаджеттерден қалай арылтуға болады:

* балаңызды марапаттау үшін гаджетті қолдаңбаңыз (тапсырманы орындасаң — планшетті аласың);

* балама ұсыну: балаңызбен қаншалықты жиі уақыт өткізесіз, ұлыңыз немесе қызыңыздың достарымен қарым-қатынас жасауы қаншалықты оңай екенін, қандай ойындарды ұнататынын еске түсіріңіз;

* тәуелділік белгілері анықталған кезде маман кеңесіне жүгініңіз.

Ата-аналар әрдайым балалардың қызығушылығын ескермейді. Кейде олар балалардың телефондарға тәуелділігін қалыптастырады, ал кейбір жағдайларда, керісінше, олардың психикаға әсерінің зияндылығын арттырады. ДДҰ екі жасқа дейінгі балаларға смартфондарға қол жетімділікті шектеуді ұсынады.

Балалар үшін гаджеттермен ерте танысу және шамадан тыс уақыт өткізу баланың психофизикалық дамуына қайшы келеді: әлемнің қасиеттерін зерттеу, объектілерді басқару, денеңіздің мүмкіндіктері мен қабілеттерін зерттеу, сөйлеудің дамуымен тікелей байланысты үлкен және ұсақ моториканы дамыту. Үлкен балаларда күнделікті гаджеттерде 5-8 сағат бойы "жабысу" әлеуметтік бейімсіздікке әкеледі. Құрдастарымен сөйлесудің және әртүрлі жағдайлар арқылы келіссөздер жүргізуді, өз шекараларын қорғауды, сендіруді, дәлелдеуді, бөлісуді татуласуды үйренудің орнына, бала өзінің электронды досымен уақыт өткізеді.

Әр түрлі және өзара байланысты емес ақпараттың үлкен ағындарын үнемі бірнеше сағат бойы тұтынғаннан кейін (мысалы, мұндай ақпарат "Тик-Токта" беріледі) балаларда үстірт, калейдоскопиялық қабылдау және ойлау қалыптасады. Мұндай шашыраңқы және мағынасыз ақпараттан кейін баланың бір нәрсені мұқият зерттеп, зейінін тұрақтауы өте қиын.

Бала гаджеттерді, әлеуметтік медианы өзін-өзі тыныштандыру үшін қолданатын жағдайлар да алаңдаушылық тудыруы керек, өйткені ол өзінің эмоцияларын жеңе алмайды. Бұл тәуелді мінез-құлықты қалыптастырудың классикалық схемасы: біз ішкі тыныштықты өзімізден емес, сыртқы факторлардан (гаджеттер, ойындар немесе ересектер жағдайында алкоголь мен тыйым салынған заттар болсын) іздейтін жағдай. Ата-аналар, егер бала ренжіген сезімдерге келіп, ойынға жүгірсе, талап етсе, гаджеттерсіз қандай да бір тапсырмаларды орындауды тоқтатса, назар аударуы керек. Ата-аналар білместен және болашақта үмітсіз жағдайларды жасайды. Мысалы, егер олар баланы планшеттен мультфильм көрсету арқылы тамақтануға ынталандырса. Бұл мультфильмсіз баланың тамақтанудан бас тартуына әкеледі, бұл болашақта тамақтанудың бұзылуына әкелуі мүмкін. Гаджетпен өзара әрекеттесу - бұл жансыз затпен жасанды байланыс, оған бала өзінің сезімдері мен қажеттіліктерін инвестициялайды, бұл коммуникациялық қабілетінің тікелей бұзылуына әкеледі.

"Сандық" балалардың ата-аналарына нені білу керек?

* Ата-аналық бақылау бағдарламалары мен құпиясөз (пароль) арқылы сіз құрылғыға тұрақты кіру шектеулерін және уақытша шектеулерді қоя аласыз. Бала параметрлерді "бұзуға" және оларды қалай айналып өту керектігін ойластыруы мүмкін екенін ескеріңіз.

* Балалар сабақтан үзіліс кезінде смартфонды пайдаланбауы керек - көзге демалу керек. Смартфон - бұл көзге және миға қосымша жүктеме.

* Балаларға оқу режимін қолдануды үйретіңіз, сонда көзге жүктеме аз болады.

* Смартфонды ұйықтар алдында да қолдануға болмайды. Гаджеттер шығаратын көк жарық (толқын ұзындығы шамамен 450-480 нм) сергектік сезімін тудырады және біздің биологиялық сағатымызға әсер етеді. Уақыт өте келе бұл бұзылыс қауіпті болуы мүмкін және тіпті созылмалы ұйқысыздықты, депрессияны, биполярлық бұзылуды және неврозды тудыруы мүмкін.

ИСКАКОВА Ш.С.,

педагог-психолог