Гендерлік теңсіздік

Мақала​
Тақырыбы:Гендерлік теңсіздік
Алғаш рет гендерлік теңсіздік термині феминистік концепцияның негізі ретінде
гендерлік концепцияның пайда болуының арқасында 1980 жылы пайда болды (Джейн
Скотт). Гендерлік теңсіздікті әлеуметтік құрылымның белгілерінің бірі ретінде анықтауға
болады, оған сәйкес сараланған әлеуметтік топтарда (әйелдер мен ерлер) қоғамдағы
мүмкіндіктердің теңсіздігінен туындаған тұрақты айырмашылықтар бар.Қоғамның
дәстүрлі моделі мінез-құлықтың әйел және ер үлгілері мүлдем қарама-қайшы екенін
мойындайды, мысалы, шешуші, белсенділік, агрессивтілік, сақтық, көшбасшылық
ерлердің мінез-құлқына, ал пассивтілік, тәуелді мінез-құлық, эмоционалдық және
шығармашылық ойлауға тән. әйел. Бірақ 21 ғасырда жалпы қабылданған модель
мүлдем басқа сипат алады. Ерлерге тән кейбір қасиеттерді әйелдер қабылдайды және
керісінше.
Гендерлік теңсіздік күрделі және шешілмейтін мәселе, себебі:
1. Бұл мәселе өткеннің еншісінде;
2. Көбінесе биологиялық және әлеуметтік жыныстың анықтамасы бір-бірінен
ерекшеленбейді;
3. Гендерлік айырмашылықтар бойынша кемсіту жасына, білім деңгейіне, ұлтына
байланысты кемсітумен қатар жүреді.
Гендерлік теңсіздіктің дәрежесі мен себептері келесі факторларға байланысты:
1. Қоғам дамуының факторы (демографиялық, технологиялық,
әлеуметтік-экономикалық).
2. Гендерлік тәртіп факторы (дискриминациялық фактор).
3. Мінез-құлық факторы
Faafafine (ағылшынша fa'afafine) деген термин бар - Полинезия мәдениетінде (ең
алдымен Самоада) бала кезінен әйел ретінде өмір сүретін еркек (биологиялық)
жыныстағы адам (әйел әлеуметтік жынысы) [1].
Енді бұл анықтама заманауи, девиантты прогрессивті қоғамның ең жақсы сипаттамасы
болып табылады, «faafafina» термині «бейнедегі сияқты» дегенді білдіретін faaпрефиксін және fafina (әйел) түбірін қамтиды. Фаафафиндер ұл болып туылғанымен,
бала кезінен қыз болып тәрбиеленеді. Фаафафиндердің қоғамдағы рөлі нақты
анықталған: олар отбасын күтеді, балаларды өсіреді, үй шаруасымен айналысады,
қарттар мен науқастарға қамқорлық жасайды [2]. Көбінесе дамыған және дамушы
елдерде балалар осылай тәрбиеленеді, сондықтан гендерлік айырмашылықтар
жойылады.
Фаафафиндер Самоада «үшінші жыныстың» өкілдері ретінде қарастырылады және
гомосексуалдар болып саналмайды. Фаафафинаның серіктесі ер адам да, әйел де,
басқа фаафафина да болуы мүмкін
Гендерлік теңсіздікті өлшеудің арнайы әдістемесі бар. Гендерлік теңсіздік индексі үш
өлшемде ерлер мен әйелдердің қол жеткізу мүмкіндіктерінің теңсіздігін көрсететін
интегралды көрсеткіш болып табылады: репродуктивті денсаулық, мүмкіндіктерді
кеңейту және олеңбек нарығы Гендерлік теңсіздік индексін 2021 жылы Женевада
Дүниежүзілік экономикалық форум хатшылығы ұсынған []. Біріккен Ұлттар Ұйымы 2021
жылдан бері адам дамуы туралы есепте қолданылады.
Гендерлік теңсіздік индексі (GII) нөлден (әйелдер мен ерлердің толық теңдігі) бір
(барлық параметрлер бойынша теңсіздік) аралығында болуы мүмкін. GII мәні неғұрлым
жоғары болса, жетістіктер соғұрлым нашар болады.

Индекс оның мәнін анықтайтын үш факторды ескереді
1.
Репродуктивті денсаулық
Ана өлімі мен жасөспірімдердің туу көрсеткіші. Индексті есептеу үшін қыздар мен
әйелдердің репродуктивті денсаулығы идеалды көрсеткіштермен салыстырылады: ана
өлімінің және жасөспірімдік жүктіліктің болмауы. Бұл көрсеткіш ерлерде өлшенбейді.
2.
Мүмкіндік беру
Парламент депутаттары болып табылатын әйелдер мен ерлер саны мен әйелдер
арасындағы орта және жоғары білім деңгейінің арақатынасы.
3.
Экономикалық қызмет дәрежесі
Халықтың қоғамдық өндірісте жұмыспен қамтылған бөлігіндегі әйелдердің өкілдік
деңгейі, яғни жұмыс күшін білдіреді.
Әлемде әйелдер мен ерлердің теңсіздігінен үш өлшем бойынша GII орташа мәні=0,56,
яғни 56% жоғалту. Бұл көрсеткіштің бестігіне Нидерланды, Дания, Швеция, Швейцария
және Норвегия кіреді. Ең нашар көрсеткіш Йеменде 0,85 [ Ресей гендерлік теңсіздік
рейтингінде 142 елдің ішінде 75-ші орында, алдыңғы жылмен салыстырғанда жағдай
нашарлады, әйелдер ерлерге қарағанда әлеуметтік және саяси мүмкіндіктерге қол
жетімді емес .БҰҰ бұл проблеманы жаһандық деп жіктейді, сондықтан мемлекеттерге
бар және жалпы қабылданған гендерлік үлгілерді өзгертуді ұсынады. Біріккен Ұлттар
Ұйымының құрылған күнінен бастап (шілде 2021) әйелдердің мүмкіндіктерін кеңейтуге
арналған БҰҰ Әйелдер бөлімі бар. Әйелдердің теңдігін дәлелдеу үшін өте ұзақ уақыт
қажет болды және бұл күрес күні бүгінге дейін жалғасуда.Теңсіздік қоғамның дамуын
тежейді, аталған үш фактор өзара байланысты және бір-біріне тәуелді. ЖІІ-ге
әлеуметтік дамудың экономикалық, саяси, технологиялық және басқа да көптеген
салалары әсер етеді.Қоғамда жауапкершілік және жеке тұрмыстық қатынастар
гендерлік мәселелерді көтереді. Мәселен, «әйел және саясат» тіркесі көптеген адамдар
арасында күшті теріс реакция тудырады.Өйткені,«әйелдің орны асханада» деген ұғым
көптің басына берік орын алған.Дегенмен, қазіргі қоғамдағы әйелдердің рөлі біртіндеп
артып келе жатқанын атап өткен жөн .Әлемнің барлық елдерінде олардың
Экономикадағы, саясаттағы, мәдениеттегі және қоғамдық өмірдегі үлесі тұрақты түрде
артып келеді.20 ғасырдың екінші жартысы әлемдік мәдениет ондағы әйелдердің рөлін
қайта қараумен ерекшеленді. Осылайша, саяси өмірде жаңа құбылыс – әйелдердің
билік эшелонына серпіліс жасауы пайда болды. Әйелдердің саясатқа ену процесі
ерлер үшін саясат, ал әйелдер үшін отбасы, балалар туралы қалыптасқан стереотипті
түбегейлі шайқалтты. Бірақ бұл стереотип бүгінгі күнге дейін толығымен бұзылған жоқ,
өйткені
Көптеген елдерде шешім қабылдау деңгейінде әйелдердің үлесі төмен
Немесе тіпті мүмкін емес (мұсылман елдері).Гендерлік теңсіздік тақырыбының өзі
ежелгі дәуірде пайда болды, бұл мәселенің бүгінгі күнге дейін өзектілігін
көрсетеді.Феминизм және әйелдердің эмансипациясы әлемдік саяси
тұжырымдамалардың бірі ретінде саяси қоғамдағы әйелдердің мета және рөлін
түсінуге және анықтауға қызығушылық тудырады.Әйелдердің саяси белсенділігі туралы
айта отырып, тарихқа жүгінсек,
Саяси және әлеуметтік құқықтары үшін күрескен әйелдер қозғалысының динамикасы
мен дамуын байқауға болады. Негізгі талаптарға: әйелдердің білім алуқұқығы, сайлау

және сайлануқұқығы,еңбек ету құқығы және ерлермен бірдей еңбекақы төлеу және
т.б.Бірақ XXI ғасырдың басында ғана. Әйелдердің эмансипациясында жақсы
нәтижелерге қол жеткізілді: әйелдер сайлау құқығына ие болды, сонымен қатар
ерлермен тең экономикалық және
Әлеуметтік құқықтар алды. Әйел мәселесі шетелдік және отандық тарихшылардың,
философтардың, жазушылардың еңбектеріндегі ең маңызды тақырып болып
табылады. Бірақ феминизм идеясы өзінің мәнді дамуын француз ағартушылық
философтарының еңбектерінде алды: К. Фурье, А.Сен-Симон, Ж.Руссо, Ф.Вальтер
және т.б,сондықтан да, қоғамдағы тенденциялардың оянуына түрткі болған
Француз революциясы болғандықтан, Ұлы Француз революциясы кезіндегі әйелдер
қозғалысының қалыптасуы туралы айту орынды.Мұнда Францияда әйелдердің тендік
үшін күресіне арналған алғашқы журнал шыға бастады, әйелдердің революциялық
клубтары пайда болды. Алайда 1791 жылғы конституция әйелдердің дауыс беру
Құқығын жоққа шығарды. Осыған орай, сол жылы Олимпия де Гоут дайындаған Әйел
мен азамат құқықтарының декларациясы 1789 жылғы Адам және азамат құқықтарының
Декларациясының үлгісі бойынша Ұлттық Ассамблеяға ұсынылды. Әйелдердің толық
саяси
Және әлеуметтік тендігін мойындау талабын қамтыды. Бірақ 1793
Жылы Конвенцияның шешімімен Олимпия де Гут гильотинаға жіберілді. Ол кейіннен
«Әйел стендке кіруге лайық болса, ол
Парламентке кіруге лайық» деген ұранға айналған келесі сөздерімен стендке көтерілді.
Феминизм даму процесінде көптеген ағымдарға бөлінді, мысалы, феминизмнің ең
танымал концепциялары пайдаболады, мысалы, либералдық феминизм,
суфрагизмнен шыққан
Феминизмнің ең көне нұсқасы; радикалды феминизм. Оның мақсатыЕрлер мен әйелдер тек заң алдында ғана емес, адамдардың санасында
Да тең болатындай етіп қоғамдық сананы өзгерту. Бұл қозғалысқа сондай-ақ әйелдер
қысым көрсететін және кемсітетін патриархалдық қоғамда өмір сүретініне сенетін ер
феминистер кіреді, ал ерлер стендке көтерілді. Феминизм даму процесінде көптеген
ағымдарға
Бөлінді, мысалы, феминизмнің ең танымал концепциялары пайда болады, мысалы,
либералдық феминизм,суфрагизмнен шыққан феминизмнің ең көне
нұсқасы;радикалды феминизм. Оның мақсаты-ерлер мен әйелдер тек заң алдында
ғана емес,адамдардың санасындада тең болатындай етіп қоғамдық сананы өзгерту.
Бұл қозғалысқа сондай-ақ әйелдер қысым көрсететін және кемсітетін патриархалдық
қоғамда өмір сүретініне сенетін ер феминистер кіреді, ал ерлер қозғалысы бұл
қысымды анықтап, жоюы керек; Маркстік феминизм, әзірлеушілердің бірі атақты
ресейлік феминист Александра Коллантай болды. Ол әйелді босатудың кілтін осыдан
көрді. Балаларға
Қамқорлық жасауды мемлекетке аудару. Бұл ретте ер адам бұрынғыдай асыраушы
болып, жұмыс істеп, ақша табады.
Қазақстанда әйел теңсіздігі тақырыбы көп жылдардан бері қозғалып келеді. Соған
мысал ретінде 20 ғасырдағы жазушыларың еңбектерін келтіре аламыз. Жаңа өмір
құрып, ер адамдармен тең және әлеуметтік жағынан еркін әйел бейнесі 20 ғасыр
әдебиетінде өзекті
Тақырыптардың бірі болды. Міржақып Дулатовтың «Бақытсыз Жамал»
Романы, Бейімбет Майлиннің, Шұғаның белгісі» повесі,Сұлтанмахмұт Торайғыровтың
«Қамар сұлуы» романы және Ғабит Мүсіреповтын «Ұлпан» романы секілді

шығармаларда әйел теңсіздігі мәселесі көтерілген. Бақытсыз Жамал романы алғаш рет
1910 жылы
Жарық көрді. Бұл романда әйел тенсіздігі мен қазақ қыздарының тағдыры, олардың
бақытқа жетудегі күресі секілді тақырыптар қозғалған. Осы шығармадан кейін қазақ
әдебиетінде теңсіздік
Тақырыбы қозғалып, шығармалар жазыла бастады Ғабит Мүсіреповтың «Ұлпан»
романында әйелдің проблемалары ерекше орын алады. Автор әйелдің отбасындағы,
қоғамдағы рөлін
Сиппатайды, оны бүкіл жас ұрпақ пен бүкіл қазақ даласының қамқоршысы ретінде
қарастырады. Роман кейіпкері Ұлпан салт дәстүрге қарсы шығады. Мысалы дәстүр
бойынша әйел үлкен жастағы ер адамның есімін атауға құқығы болмайтын, бірақ Ұлпан
өз күйеуінің
Атын атайды. Автор сиппатаған дәуір қазақтар үшін өзгерістер уақыты болды.
Қазақстандықтар қоғамда ерлер мен әйелдер жөнінде не ойлайды? Қазақстанда ерлер
мен әйелдер үшін теңсіздіктің қандай белгілері бар? Мемлекеттің гендерлік саясаты
барлық салаларда гендерлік теңдікті ең жоғары деңгейде қамтамасыз ететін жаңа
Қоғамдық қатынастарды қалыптастыруға мүмкіндік беретін нормалар мен стандарттар,
даму бағыттары мен шенберлері, щектеулер мен еркіндіктерді белгілеуі тиіс. Гендерлік
тендік гендерлік перархияға әкеледі. Бұл мәселе кейбір мамандықтар мен кәсіптердің
қоғамдық
Маңыздылығын, төленетін ақы мөлшерін, мәртебелік деңгейін өзгертеді. Әйел
теңсіздігін жою үшін ерлер мен әйелдердің тең құқықтығын құру, дамыту, қолдау және
қорғауға бағытталған шаралар қабылдау керек. Қазіргі қоғамда гендерлік саясатты
жүзеге асыру үшін
Халыққа гендерлік құқықтар мен еріктерді оқытып, гендерлік білім
Мен гендерлік ақпаратпен жеткілікті деңгеймен қамтамасыз ету қажет