Материалдар / Генетика негіздері Генетика есептерін құрастыру және шешу әдістемесі

Генетика негіздері Генетика есептерін құрастыру және шешу әдістемесі

Материал туралы қысқаша түсінік

Утина Алия Ержановна

Автор материалды ақылы түрде жариялады. Сатылымнан түскен қаражат авторға автоматты түрде аударылады. Толығырақ

14 Желтоқсан 2018

4452

6 рет жүктелген

Биология Ғылыми жұмыстар 10 сынып

770 ₸

Бүгін алсаңыз
+39 бонус беріледі
Бұл не?

Бүгін алсаңыз +39 бонус беріледі Бұл не?

Тегін турнир Мұғалімдер мен Тәрбиешілерге
Дипломдар мен сертификаттарды алып үлгеріңіз!

Бұл бетте материалдың қысқаша нұсқасы ұсынылған. Материалдың толық нұсқасын жүктеп алып, көруге болады

Материалдың толық нұсқасын
жүктеп алып көруге болады

Генетика негіздері

Генетика есептерін құрастыру және шешу әдістемесі

Оқушыларға генетикалық терминдер мен таңбалар туралы будандастырудың түрлерін, генетиканың негізгі заңдылықтарын түсіндіріп болғаннан кейін есептер беріп, олардың шығару жолдарын түсіндіру қажет.

Генетикалық таңбалар: Р- будандастыруға алынған ата- аналық даралар. Г- гаметалар. Г -1,2,3 -алынған ұрпақ: жанына қойылатын индекс ұрпақтың реттік санын көрсетеді: Ғ1- бірінші ұрпақ, Ғ2 - екінші ұрпақ, т.б. х- будандастыру белгісі. -аналық дараның жыныстық белгісі. -аталық дараның жыныстық белгісі.

Гендерді латын алфавитінің әріптерімен белгілейді: А -доминантты ген, а- рейессивті ген. АА- доминантты гомозигота, Аа -гетерозигота, аа- рецессивті гомозигота.

Есептерді құрастыру Өсімдіктерде, жануарларда адамда кездесетін тұқым қуалайтын белгілердің доминантты , рецессивті, аралық қасиетін көрсететін кестелер, екінші ұрпақта будандастырудың типіне қарай белгілердің сан жағынан ажырауын анықтайтын кестелер, аллельді емес гендердің өзара әсерін көрсететін суреттер, хромосомалардың құрылысы, терминдердің анықтамалары мен таңбалардың үлгісі, есептерді шығару жолдары туралы мәліметтер берілуі тиіс. Есептерді құрастырудың үш әдістемелік нұсқасы бар.

Белгілер тұқым қуалаудың қай типіне жататынына байланысты құрсатыру;

Кестеде берілген тұқым қуалайтын белгілерді таңдап, есептің шартына енгізу;

Есептің мазмұнын құрастырып, сұрақтарды тұжырымдау.

1-кесте Обьект Белгі Доминантты белгі Рецессивті белгі Сұлы Ауруға төзімділігі

қалыпты төзімсіз Пісу мерзімі ерте Кеш Сабағының ұзындығы Қалыпты биік Асқабақ Жемісінің пішіні Тегершік тәрізді Шар тәрізді Жемісінің түсі Ақ Сары Қызан Жемісінің пішіні дөңгелек Алмұрт тәрізді Жемісінің түсі Қызыл Сары Сабағының ұзындығы Қалыпты Аласа Арпа Пісу мерзімі Ерте Кеш Жүгері

Сабағының ұзындығы Қалыпты Аласа Тұқымының түсі Жасыл Ақ Бидай Сабағының ұзындығы Аласа Қалыпты Дрозофила Денесінің түсі Сұр Қара, сары Қанатының пішіні Қалыпты Жетілмеген Көзінің түсі Қызыл Ақ Тышқан Жүнінің түсі Сұр Ақ Сары Сұр Сары Қара Қара Қоңыр Теңіз шошқасы Жүнінің тығыздығы Тығыз Сирек Тауық Жүнінің түсі Сұр Ақ Аяқтарының пішіні Қысқа Қалыпты Сирақ жүнінің пішіні Сабалақ Жалаңаш Қауырсынның пішіні Бұйра Қалыпты Жүнінің түсі Ақ Қара Қауырсынның түсі Ақ Қызыл Қауырсынның түсі Қалыпты Жібек қауырсынды Айдарының пішіні Раушангүл тәрізді Жай Қоян Жүнінің ұзындығы

Қалыпты Қысқа Жүнінің түсі Ала

Агути Бояулы

Сұр Агути Альбинос Агути Гималай Сұр Қара Сұр Альбинос Сұр гимадлай Түлкі Жүнінің түсі Қоңыр Көк түс Қоңыр Көгілдір Қоңыр Альбинос Қоңыр Сұр Ит Жүнінің түсі Қара Қоңыр Құлағының пішіні Салпаң құлақ Тік Көздің көруі Қалыпты Көрмеуі Жүйке жүйесінің ауруы Қалыпты ауру Қой Жүнінің түсі Қара Ақ Сұр Қара Қара Қоңыр Үй шошқасы Тұяғының пішіні Біріккен тұяқ Жұп тұяқ

Ауру түрі Қалыпты Порфирин Альбинизм -организмге тән пигменттердің болмауы. Порфириндер - өсімдік және жануар пигменттері.Гемоглобин, миоглобин, хлорофилл, т.б. құрамынды болады.

Обьект Белгі Доминантты белгі Рецессивті белгі Адам Естуі Қалыпты Таскерең Терісінің түсі Қалыпты Альбинизм Дәм сезу

Фенилтиомочевинаның дәмін сезеді Фенилтиомочевинаның дәмін сезбейді Аяқтары қысқа ахондроплазия Қалыпты Саусақтың саны 6 саусақты 5 саусақты Резус фактор Резус фактор оң Резус фактор теріс

Көздің түсі Қара Көк Қолын меңгеру Оңқайлы Солақайлық Ауру Миоплегия Дені сау Дені сау Фенилкетонурия Полидактилия Дені сау Дені сау Гемералопия (ақшам соқыр) Гемералопия Дені сау Дені сау Галактоземия Дені сау Вильсон ауруы Аниридия Дені сау Дені сау Гипофосфатемия Миопатил Дені сау Дені сау Агаммаглобулинемия Дені сау Парагемофилия Көздің мөлдір қабығының бұзылуы Дені сау Кіші азу тістері жоқ Бар Дені сау Афибриногенемия Синдактилия (саусақтарының бірігіп кетуі) Дені сау

Моногибридті будандастыру

1-есеп. Генотиптері : а) АА; ә) Аа; б) аа; в) АаВb; г) АаВbСс; ғ) ААВВСС; д) ААВbСс даралар қандай типті гаметалар түзеді? Шешуі: Генотиптері АА аллельдері бар даралар мейоздық бөлінудің нәтижесінде бір типті А гаметалар түзеді. Генотиптері екі түрлі даралар Аа-А және а екі түрлі гаметалар түзеді. Генотипі bb- бір типті b гаметалар түзеді. Генотиптері АаВb даралар дигетерозиготала болғандықтан 4 түрлі гаметалар түзуі тиіс: АВ,Аb, аВ, аb. Генотиптері АаВbСс дараларда 8 түрлі гаметалар түзіледі: АВС, АВс, АbС, аВС, аbС, аbс. Генотиптері ААВВСС даралар бір типті АВС гаметалар , ал генотипі ААВbСс даралар 4 түрлі гаметалар түзеді: АВС,АВс, АbС, Аbс. 2-есеп. Адамда альбинизм белгісі аутосомалы рецессивті белгі ретінде тұқым қуалайды. Ерлі -зайыптылардың біреуі альбинос, екіншісі қалыпты. Осындай отбасында екі жұмыртқадан пайда болған егіздер дүниеге келген. Олардың біреуі альбинос та, екіншісі бұл белгі бойынша қалыпты. Келесі ұрпақта альбинизм белгісінің болу ықтималдығын анықтау керек. Шешуі: есептің шартын кестеге жазамыз.

Белгі Ген Генотип Қалыпты А АА,Аа Альбинос а аа

Ерлі -зайыптылардың біреуін - әйелі ауру деп белгілейік, оның генотипі - аа. Оның зайыбы сау. Зайыбының генотипі гомозиготалы немесе гереозиготалы болуы мүмкін. Осы отбасында екі түрлі егіздердің тууы ер адамның генотипі гетерозигота екенін көрсетеді. Осы некенің үлгңсңн көрсетейік:

Р Аа х аа Г А а а

Ғ1 Аа

Жауабы: осы отбасында ауру бала болғанымен келесі баласының альбиносболып тууының ықтималдығы 50% , себебі гаметалардың арақатынасы өзгермейді.

3 - есеп. Егер анасының генотипі белгілі болса, ұрпағының фенотипін анықтауға мүмкіндік береді. Гомозиготалы қара сиыр қызыл бұқамен шағылыстырылады. Ірі қара малда қара түс (В) қызыл түстен (b) басым екені белгілі. Алынған ұрпақ қандай түсті? Шешуі: есептің шарты бойынша қара сиыр қара түс бойынша гомозигота, яғни оның генотипі - ВВ,бұқа қызыл түсті, оның генотипі -bb. Шағылыстырудың үлгісі мынадай:

Р ВВ х bb Енді ұрпақтың генотипі мен фенотипін анықтауға кірісеміз. Ол үшін ата -анасының әрқайсысының гаметалардың қандай типін түзетінін анықтаймыз. Мейоздық бөлінуде гомозиготалы сиырдан В гені бар аналық гамета түзіледі. Екіншісінен b гені бар аталық гамета түзіледі: Р ВВ х bb Г В b

Ғ1 Вb

Жауабы: бірінші ұрпақ фенотипі бойынша қара, генотипі -бойынша гетерозигота. Бұл мендельдің бірінші заңын немесе бірінші ұрпақтың біркелкілік заңын көрсетеді.

Бақылау есептері

1.Көк көзді ер адам әке шешесі қой көзді , қой көзді қызға үйленеді. Ал қыздың әпкесінің көзі көк,осы некеден көк көзді бала болуы мүмкін бе? 2. Таскерең ауруы адамда, теңіз шошқасында, тышқанда кездеседі. Бұл нені көрсетеді? Бұл заңды қалай атайды? Оны кім ашқан? 3. Ерлі- зайыптылардың екеуі де гомозиготалы алты саусақты, отбасында бес саусақты бала тууы мүмкін бе? 4. Мысықтарда қысқа жүнділік ұзын жүнділіктен басым болып келеді. Қысқа және ұзын жүнді мысықты бір- бірімен шағылыстырғанда 6 қысқа, 2 ұзын жүнді күшіктер туған. Ата- аналық мысықтың генотипі қандай? 5. Адамда қара шашты бақылайтын ген, сары шашты анықтайтын геннен басым. Осы сары шашты әкеден және қара шашты шешеден қара шашты балалар туады.Ата- анасының генотипін анықтаңдар? 6. Қызыл көзді гомозиготалы дрозофила шыбынын ақ көзді шыбынмен шағылыстырғанда , екінші ұрпақта белгілер қандай сандық қатынаста ажырайды? Ақ көз рецессивті болады. 7. Сұлы өсімдігінің ерте пісетін белгісі -доминантты да, кеш пісетіні -рецессивті. Тәжірибе үлескісінде гетерозиготалы ерте пісетін түрлерімен кеш пісетін түрлерін будандастырғанда 1944 өсімдік алынған. Кеш пісетін өсімдіктердің санын анықтаңдар. 8.Альбинизм белгісі өсімдіктерге өлімші әсер тудырғанымен, сау өсімдіктердің ұрпақтарында жиі кездеседі. Егер альбинос өсімдіктер өлетін болса, неге олар популяциядан толық жойылып кетпейді? 9. Қызан өсімдігінің сабағы қалыпты биіктігі R , аласалығы r- ге қарағанда басым: а) сабағының осы аталған белгілері бойынша ажырауының арақатынасы 1:1 болғандығы; ә) 3:1 қатынасындай болып ажырағандығы өсімдіктердің генотиптерін анықтау керек. 10. Сирағы сабалақ жүнді қоразды сирағы сабалақ жүнді екі тауықпен шағылыстырылды. Сонда бірінші тауықтан -79 сабалақ және 23 сирағы жалаңаш балапандар , ал екінші тауықтан -48 сабалақ жүнді балапандар алынған. А. Белгі қалай тұқым қуалайды? Қораз бен тауықтың генотипі қандай? Ә. Сирағы жалаңаш балапандарды алдағы жұмыстарда қалай пайдалануға болады? Жауаптары:

Мүмкін ;егер қой көзді қыз гетерозиготалы және қыздың әке- шешесі гетерозигота болған жағдайда.

Бұл заңды н.И.Вавилов ашқан. Өзгергіштіктегі гомологтық қатарлар заңы. Заң тек өсімдіктерге ғана тән емес.

Мүмкін емес.

Қысқа жүнді аналық мысықтың генотипі -Аа, ал ұзын жүнді аталық мысықтың генотипі -аа.

Әкесі рецессивті гомозигота болғандықтан генотипі -аа, 8 баласының бәрінің шашының қара түсті болуы шешесінің доминантты гомозигота- АА екенін көрсетеді.

972 өсімдік.

Генотипте альбинизм гені сақталады.

а) 1:1 болғанда, генотпиі. Аа х аа; ә) 3:1 болып ажырағанда, Аа хАа болады.

а ) бірінші тауықтың генотипі - Аа, екінші тауықтікі -АА; қораздыкі- Аа; ә ) сирағы жалаңаш балапандарды көбейту үшін пайдаланады.

Дигибридті және полигибридті будандастыруға арналған есептерді шығару жолдары 1-есеп. Адамда алыстан көрмеушілік белгі көруі қалыпты белгіден басым, ал қой көзді белгі, көк көзді белгіден басымдылық көрсетіп тұқым қуалайды. Екі жұп гендер әр түрлі хромосомада орналасқан. Гетерозиготалы еркек , көк көзді көруі қалыпты әйелге үйленгенде қандай ұрпақ күтуге болады? Шешуі: есептің шартын кестеге жазамыз.

Белгі Ген Генотип Алыстан көрмеушілік А АА,аа Көруі қалыпты а аа Қой көзді В ВВ,Вb Көк көзді В bb

Еркек екі белгі бойынша гетерозигота болса, онда оның генотипі- АаВb болады. Ал әйел екі белгі бойынша рецессивті гомозигота болғандықтан генотипі -aabb. Енді осы некенің үлгісін жазайық:

Р aabb х АаВb Г ab АВ Аb аВ ab

Ғ2 Аа Вb Аа bb ааВb aabb

Генотиптері дигетерозиготалы АаВb аталықта мейоздық бөлінудің нәтижесінде 4 типті гамета түзіледі: АВ; Аb; аВ; ab. Осы гаметалардың әрқайсысы аналық ab гаметамен қосылып, 4 типті зигота түзеді. Олар : Аа Вb- алыстан көрмеушілік, қой көзді; Аа bb- алсытан көрмеушілік, көк көзді; ааВb- көруі қалыпты , қой көзді; aabb - көруі қалыпты , көк көзді. Жауабы: бұл некеден туылған ұрпақтардың генотипі және фенотипі 4 түрлі болады. 2-есеп. Адамда қой көзді белгі ,көк көздіге қарағанда басым, ал оңқайлық, соалқайлыққа қарағанда доминантты белгі ретінде тұқым қуалайды. Бұл аталған жұп гендер әр түрлі хромосомада орналасқан. Көк көзді оңқай қыз, көк көзді солақай жігітке тұрмысқа шығады. Олардың екі баласы болған, біреуі көк көзді оңқай, екіншісі көк көзді солақай. Шешесінің генотипі қандай? Шешуі:есептің шартын кестеге жазамыз.

Белгі Ген Генотип Қой көзді А Аа АА Көк көзді а Аа Оңқайлық В ВbВВ Солақайлық b bb

Көк көзді солақай жігіт екі белгі бойынша рецессивті болғандықтан, оның генотипін былай жазамыз: aabb. Қыздың генотипін олардың екі баласының фенотиптері арқылы анықтауға болады. Шешесінен балаларына оңқай және солақай белгілер ажырап , ал көздің белгілері ажырамай беріліп тұр. Бұл көрініс қыздың генотипі бір гомозигота және гетерозигота екенін көрсетеді. Енді осы некенің үлгісін көрсететейік:

Р ааВb х aabb Г аВ ab ab Ғ1 ааВb - көк көзді оңқай aabb - көк көзді солақай Жауабы: шешесінің генотипі- ааВb болады.

3-есеп. Шабдалының екі түрін бір- бірімен будандастырғанда жемістің түктілігі және ақ еттілігі бойынша -28 түкті, ақ 9 түкті, сары ; 10 тегіс , ақ және 3 тегіс, сары ұрпақ береді. Ата-анасының генотипін анықтаңдар. Шешуі: есепті шығару барысында фенотипі рецессивті даралар әрқашан гомозигота болатынын естен шығармау керек. Бұл есепті екі әдіспен шығаруға болады. 1-әдіс. Будандасқан белгілердің ұрпақтарының сандық қатынасына талдау жасау. Ұрпақтағы әр белгілердің будандасу нәтижесі жеке талданады: бірінші - түкті жеміс, екінші - жеміс етінің бояуы бойынша. Бірінші ұрпақта 37-сі түкті жеміс және 13-і тегіс, бұлардың сандық қатынасы 3:1-ге тең деп есептеуге болады. Бұл ата-аналық даралардың гетерозигота Аа екенін дәлелдейді. Ал жемістің етінің бояуы бойынша ұрпақта 38 ақ және 12 сары жеміс болған, бұлардың арақатынасы 3:1-ге тең. Бұл ата- анасының генотипі гетерозигота Вb екенін көрсетеді. Жауабы: будандастыруға алынған даралардың генотипі мынадай болады: Аа Вb х Аа Вb. 2-әдіс бойынша бұл есепті генотипі гомозиготалы рецессивтң ұрпақ арқылы шешуге болады. Себебі бұл ұрпақта ата ансынан өткен а және b гендері бар. Бұл будандастыруға алынған даралардың осы белгілері бойынша гетерозигота екенін көрсетеді. Жауабы: Аа Вb х Аа Вb.

Бақылау есептері:

Ақ жемісті, тегершік тәрізді асқабақ өсімдігін, ақ жемісті, шар тәрізді ,36- сы ақ жемісті, шар тәрізді, 13- і сары жемісті, тегершік тәрізді және 12-сі сары жемісті, шар тәрізді өсімдіктер алынған. Аталық және аналық өсімдіктерінің генотипін анықтаңдар.

Адамда бұйра шаш, тіке шаштан басымдылық көрсетеді. Терінің пигменттенуін анықтайтын ген, пигменттенуінің жоғын бақылайтын генмен басым. Әке- шешесінің терісі қалыпты пигментті және бұйра шашты отбасында альбинос, тіке шашты бала дүниеге келеді. Ата- анасының генотипін және бұйра шашты , терісі қалыпты пигменттенген бала тууының ықтималдығын табыңдар.

Көк көзді оңқай еркек, қой көзді оңқай әйелге үйренеді. Олардан екі бала туылады, біреуі - қой көзді солақай, екіншісі-көк көзді оңқай. Осы еркектің екіншісі - қой көзді оңқай әйелінен 9 қой көзді, барлығы оңқай балалары болады. Үш ата -ананың әрқайсысының генотипі қандай?

Қан тобы О еркек, қан тобы АВ әйелге үйленеді. Әйелдің әкесі гемофилиямен ауырады. Отбасы балаларының түрлі фенотиптерінің ықтималдығын анықтаңдар.

Генотипі Аа bb (сары,бұдыр) және ааBb (жасыл, тегіс) екі бұршақ өсімдігі будандастырылған. Алынған ұрпақтың генотипін және фенотипін анықтаңдар.

Жауаптары:

Аа Вb х Аа bb .

Ата -анасы дигетерозиготалы, бұйра шашты, терісінің пигменттенуі қалыпты.

Еркектің генотипі - ааВВ , оның бірінші әйелінікі -AaBb , екінші әйелінікі- ААВВ, а - көк көз, b- солақайлық.

ХХАО; ХYAO; XX*BO; X*YBO-III топ, гемофилия.

Аа bb х ааBb 1AaBb : 1Aabb : 1aaBb : 1aabb

сары- тегіс сары- бұдыр жасыл- тегіс жасыл- бұдыр Аллельді гендер мен аллельді емес гендердің өзара әсеріне арналған есептерді шығару жолдары 1 -есеп . Адамда шизофрения ауруы аутосомалы- доминантты типті тұқым қуалайды. Гомозигота жағдайында геннің фенотиптіңк көріну жиілігі 100% , ал гетерозигота күйінде 20%-ды көрсетеді. Ата- аналары гетерзигота болған жағдайда отбасында ауру бала туылуының ықтималдығын жазамыз. Шешеуі: есептің шартын кестеге толтырамыз.

Белгі Ген Генотип Шизофрения А Аа Қалыпты а аа

Некенің үлгісін жазайық:

Р Аа х Аa Г А а А а

Ғ1 АА Аа Аа аа

Гетерозиготалы доминантты бала тууының ықтималдығы 25%. Ауру геннің фенотиптік көрінуінің жиілігі 100% болғандықтан, олардың барлығы да ауру болады. Гетерозиготалы бала тууының ықтималдығы 50% . ал гетерозиготада ауру геннің фенотиптік көрінуінің жиілігі 20% болғандықтан, туылған балалардың 1/5 10%- ы (0,5 х 0,2-0,1) шизофрениямен ауыратын болады. Жауабы: бұл некеде ауру баланың өмірге келу ықтималдығы - 35% ( себебі доминантты белгі бойынша ауру -25% + 10% гетерозиготадан 1/5 бөлігі кіреді. 2-есеп. Негр мен еуропеоид некеден мулаттар туады. Мудаттар қосылған бірнеше некелерден туылған балаларды сараптағанда терісі әр түрлі балалардың арақатынасы мынадай сандық қатынаста болған: 1:4:6:4:1. Осылардың ішінде қара, ақ ұрпақтар, мулаттар, сонымен қатар қоңыр, ашаң түсті мулаттар кездеседі. Олардың фенотиптік жиілігін анықтаңдар.

Шешуі: есептің шартын кестеге жазамыз.

Генотип Доминантты аллельдердің саны Фенотип Фенотиптің жиілігі ААВВ ААВb, AaBB AaBb, Aabb, aaBB Aa, aaBb aabb 4 3 2 1 0 Негрлер Ашаң негрлер Мулаттар Ашаң мулаттар Ақ 1/16 4/16 6/16 4/16 1/16 Адам терісінің пигменттенуін аллельді емес екі ген анықтайды.адамда пигменттенудің қою болуы доминантты аллельдердің санына байланысты. Олардың фенотипі көрініс жиілігі кестеде берілген.

Бақылау есептері

Ресми байқаулар тізімі

Республикалық байқауларға қатысып жарамды дипломдар алып санатыңызды көтеріңіз!