Ғылыми жоба/ Бизнестегі математика

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

Қызылорда облысы Шиелі ауданы

Секциясы: Математика

Тақырыбы: Бизнестегі математика

Авторы: Бауыржан Зарина Нұрболатқызы

8 ^«А» сынып

№156 Н.Бекежанов атындағы

қазақ орта мектебі Шиелі ауданы

Жетекшісі: Шәкенова Айжан Серікқызы

Математика пәні мұғалімі

№156 Н.Бекежанов атындағы

қазақ орта мектебі Шиелі ауданы

Кеңесшісі: М. Қ. Дулатова

Ақтөбе мемлекеттік педагогикалық

институтының магистрі

«№156 Н.Бекежанов атындағы қазақ орта мектебі» КММ- нің директордың тәрбие ісі жөніндегі орынбасары.

Шиелі ауданы 2018 жыл

Мазмұны

• Кіріспе бөлім ........................................................................................ 3

• Негізгі бөлім ........................................................................................ 4

• Су асты әлемінің ғажайыбы ............................................................... 6

• Балықтарды зерттеу /ихтиология/ ......................................................... 8

• Балық етінің адам денсаулығына пайдасы ....................................... 10

• Балық шаруашылығы ............................................................................ 12

• Экономика саласындағы балық шаруашылығы ................................... 13

• ЖШС «Тоған» шаруа қожалығы жайлы ...................................... 14

• Қорытынды бөлім ................................................................................ 15

Кіріспе бөлім

Әр адамның бойында бір қызығушылық болады. Мені де су астындағы ерекше әлем қызықтырады.

Мен өз жұмысымда балықтар жайлы, оларды өсіру, қолдан көбейту, балықтың пайдасы және балық шаруашылығын дамыту жайлы қызықты мәліметтермен таныстырмақпын.

Бір күні «Хабар» арнасынан өз ауылымыздағы балық өсіретін Сүйіндік ата жайлы хабар тамашаладым. Өз ауылымызда осындай шаруашылық бар екенін бұрын білмеппін. Атаның кәсібінің сырын терең білу үшін атамен жолыққым келді. Балықтар жайлы зерттеу жұмыстарын жүргізгім келді.Келешекте еліміздің экномикасын дамыу саласына үлес қосқым келеді.

3

Негізгі бөлім

Балықтар жайлы

Балықтар – негізінен судағы тіршілікке бейімделген жануарлар.Жүзу жағынан олар өзге жануарлардан асып түседі;балықтар өкпе арқылы емес,желбезек арқылы тыныс алады. Балықтар тұзды суларда ( мұхиттарда), не болмаса тұщы суларда (өзен – көлдер мен су қоймалары) тіршілік ете алады.Жылан балық және албырт сияқты кейбір балықтар тұзды суда да, тұщы суда да өмір сүреді. Теңіз балықтары тұщы су балықтырынан әдетте ірілеу болып келеді.

Балықтар – түрлері ең көп тараған омыртқалы жануарлар (омыртқасы бар жануарларды осылый атайды).Балықтардың 22000 – нан астам түрі бар деп есептеледі.Олардың үштен бір бөлігі тұщы суда өмір сүреді.

Балықтар үш топқа бөлінеді:

Балықтар бүкіл денесімен арлы-берлі қозғала отырып жүзеді. Бұлшықет балық салмағының 70 пайызға жуығын құрайды.Балықтар белгілі бағытқа жүзу үшін өздерінің жүзу қанаттарын пайдаланады, ал құйрығындағы жүзу қанаты руль қызметін атқарады. Өзге жануарлар секілді балыққа да оттегі қажет: алайды олар суда еріген оттегіні желбезектерінің көмегімен алады. Балық ересек болған сайын қабыршақтары ірілене түседі, өйткені олар денемен бірге жетіледі

Балықтарды ғылыми зерттеу / ихтиология/

Балықты өңдеу туралы алғашқы деректер Ежелгі Мысырдың папирустары мен жартастарындағы суреттерде кездеседі.Балықтарды ғылыми тұрғыдан зерттеу жұмыстары 16 ғасырдың ортасынан, француз ғалымдары П.Белона менГ.Ронделе және италяндық биолог И.Сальвани еңбектерінен басталады.18 ғасырдың басында швед ихтиологы П.Артеди балықтар жіктелімін жасады.18 ғасырда Ресейде балықтарды зерттеу С.Крашенников, П.Паллас есімдерімен тығыз байланысты.19 ғасырда К.Бэр мен Н.Данилевскийдің Каспий. Азов, Қара теңіздеріндегі жүргізген

4

зерттеулері ерекше орын алды, соның нәтижесінде балықтарды

қорғаудың ғылыми негізделген шаралары мен балық аулауды ұтымды ұйымдастыру жолдары ұсынылды.

Балықтардың сыртқы белгілері мен ішкі құрылысын, балықтардың сыртқы ортаға бейімделуін, даму тарихын зерттейтін ғылым саласын ихтиология деп атайды.

Ихтиология салалары:

• Балықтар физиологиясы

• Балық өсіру

• Өндірістік балық аулау

• Балық өндірісінің шикізат қоры

• Балық тағамдарының технологиясы

• Балық аурулары

20 ғасырдың ортасынан бастап ихтиологтар балықты зерттеудің барлық саласына да көптеген жаңалықтар енгізді. Мысалы: балық үйірін іздеуге

Ультрадыбысты қолдану, балық аулауду электр жарығын, балықтың қоректенуін зерттеуге радиоактивті изотоптард ы қолдану, су асты телевизиясын пайдалану.

Қазақстан суларының балықтарын зерттеу 18 ғасырда Палластың еңбектерінен басталады. Ол 1768-1873 жылы Санкт-Петербургтен Байкал бойына жасаған саяхаты кезінде Каспий теңізі мен Еділ, Жайық, ертіс өзендерінің ихтиофаунасын зерттеді. Арал теңізінің Балықтары туралы алғашқы деректерді Г. Мейендорф берді. Қазақстанның ихтиофаунасын тануда 19 ғасырдың 2- жартысында ғалым-саяхатшылар Н.Северцов пен А. Федченконың, Пржевальскийдің жинаған мәліметтері мен ғылыми-зерттеулерінің маңызы ерекше болды.

Республикамыздың ірілі-уақты суларын терең зерттеу 20 ғасырдың 40 жылдарынан басталды. Бұл кездегі Қазақстандағы ихтиологиялық

5

зерттеу жұмыстары негізінен республика ғалымдарының күшімен атқарылды. 1945-50 жылы Аралда , Балқашта, Зайсанда тұрақты зерттеулер жүргізілді.Олардың негізгі мақсаты өндірістік бағалы балық қорын зерттеу және балық аулауды тиімді ұйымдастыру болды.

20 ғасырдың 60-жылдарынан бастап, Қазақстанның әр өңірінен лайық балық шаруашылықтарын құру мәселесі дәлелденді.Кәсіптік мәні бар аса бағалы балықтар (құбылмалы бахтах, ақ амур) жерсіндірілді. Барлық балық түрлерінің ерекшеліктері, қоректенуі, аурулары зерттелді.

Балық етінің адам денсаулығына пайдасы

Балық- жер жүзі адамдарының ең сүйікті тағамы. Оны кез келген түрінде тұтынамыз.Балық – адам ағзасы оңай әрі тез қорытатын ет.Балық құрамында өте сапалы ақуыз бар.Осының әсерінен ол асқазанда небәрі 20 минутта қорытылып, қажетті дәрумендерді қанға таратып үлгереді. Сондай-ақ балық еті адам ағзасына қажетті барлық амин қышқылдарының көзі саналады.Балық етінде А,Д,Е дәрумендері және йод, магний, фосфор және цинк бар. Бұл ьалықты тұтыгу арқылы ағзадағы қан алмасу жүйесін реттеуге болады. Құрамындағы йод көзі арқылы қалқанша безінің жұмысын жақсартамыз.Көздің жақсы көруіне де ықпал ететін тағам.Жүйке жүйесін тыныштандырып, шаршаңқылықпен күреседі.Есте сақтау қабілетін арттырып, ашушаңдықты болдырмайды. Себебі балық етінің құрамында магний бар.Магний – жұқарған жүйке талшықтарын бекітеді.Сондай-ақ тері қабатын жақсартып, тырнақ, сүйек және тісті бекітеді.Зат алмасу жүйесін реттеп, жүрек талмасын болдырмайды. Өзенде, теңіз немесе жасанды жағдайда өмірілген болсын – кез-келген балық – жүрек, қан тамырлары, иммунитетке жақсы әсер ететін көртеген пайдалы заттардың қайнар көзі. Теңіз балығы құрамындағы маңызды антиоксидант – омега-3 поли қанықпаған май қышқылы онкологиялық аурулардың алдын алуға көмектеседі. Балық – ірі өзен, көл, теңіз бен мұхитты жағалай орналасқан елдердің басты өнімі болып табылады. Және теңіз жағасында тұратын адамдардың аз ауырып, ұзақ өмір сүретіні дәлелденген. Өйткені теңіз бен мұхиттың өсімдік және жануарлар әлемі – табиғат қорындағы ең пайдалы заттардың қайнар көзі. Балық және теңіз бен мұхит флорасы мен фаунасының басқа да өкілдерінде кез келген тірі ағзаға қажетті барлық дәрумен, макро және микроэлементтер көп мөлшерде ұсынылған. Әлбетте, өзен мен бөгет балықтары да адамға пайдалы, бірақ онда дәрумендер мен пайдалы заттар азырақ. Өзен мен тұщы су қоймаларының балықтарында

6

йод, бром мен D дәрумені біршама аз, бірақ онда ақуыз жеткілікті мөлшерде болады. Балық жасаушысы саналатын балық майы да пайдалы өнім. Теңіз балығы құрамындағы маңызды антиоксидант – омега-3 поли қанықпаған май қышқылы ми мен көздің ішкі тор қабығының маңызды заттегі болып табылады. Ол мидың тез жұмыс істеуіне ықпал етеді. Май қышқылдары ең мықты антиоксидант болғандықтан, ісік пайда болуының алдын алады. Омега-3 күйзеліс гормондарын тежеп, буындар мен мидың іс-әрекетін жақсартады. Олар қорғаныш қасиеттерге ие және қан қысымын қалыпқа келтіріп, артық майларды кетіруге ықпал етеді

Балық өсіру– балық шаруашылығының балықтарды жерсіндіретін, олардың жаңа тұқымын шығаратын, қоректендіретін, судағы қорын молайтып, сапасын арттыратын бір саласы. Балық негізінен табиғи сулар мен тоғандарда өсіріледі.

Табиғи суда өсіру

Табиғи суда балық өсіру – өHYPERLINK "https://kk.wikipedia.org/wiki/%D3%A8%D0%B7%D0%B5%D0%BD"зен, көл, су қHYPERLINK "https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A1%D1%83_%D2%9B%D0%BE%D0%B9%D0%BC%D0%B0&action=edit&redlink=1"оймалары мен теңіздердегі балық түрлерінің сапасын арттыруға және оның қорын молайтуға бағытталған. Адамның іс-әрекетінің нәтижесінде табиғи сулардағы балықтардың өсіп-өнуі нашарлап, тіпті кейбір түрлерінің жойылуына апарып соқты, сондықтан олардың өсіп-өнуін қамтамасыз ету, сапалы балық түрлерін көбейту сияқты жұмыстардың қажеті туды. Адам әрекетінің кері ықпалы, әсіресе, жартылай өткінші және өткінші балықтарға қатты тиді. Жартылай өткінші балықтар көлдерде, өзендерде және оның сағасында, ал өткінші балықтар теңіздерде тіршілік етіп, уылдырығын шашу үшін өзен арнасымен жоғары өрлейді. Балықтардың өрлеу жолында кездесетін кедергілер жойылады; мысалы, жыртқыш балықтар ауланады, жыртқыш сүтқоректілер мен құстар үркітіледі, уылдырық шашатын балықтарды аулау уақытша тоқтатылады. Сондай-ақ суда балық жемінің мол болуы мен судың тазалығы қадағаланады. Балық уылдырық шашатын жерлер табиғи қалпында сақталуы керек. Көктемгі су тасқынынан өHYPERLINK "https://kk.wikipedia.org/wiki/%D3%A8%D0%B7%D0%B5%D0%BD"зен жайылымдарында майда шабақтардың біразы қалып қояды да, су тартылғаннан кейін қырылып қалады. Мұны болдырмау үшін арнайы канал қазылып, шабақтар  өHYPERLINK "https://kk.wikipedia.org/wiki/%D3%A8%D0%B7%D0%B5%D0%BD"зен-көлдерге ағызылады немесе шабақтар ауланып, өзенге қолдан жіберіледі. Кәсіптік маңызы бар балық түрлерінің әр түрлі себептерден табиғи көбеюі жоғары деңгейде болмаса, олардың шабағы қолдан өсіріліп, есейген соң, табиғи суға жіберіледі. Балық ауланатын сулардағы ихтиофаунаның сапасын арттыру үшін кәсіптік маңызы бар балық түрлерін жерсіндіреді. Мысалы, кезінде Каспийге Қара теңізден кефал, Аралға Балтық теңізінен салака, ҚHYPERLINK "https://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D0%B0%D1%80%D0%B0_%D1%82%D0%B5%D2%A3%D1%96%D0%B7"араHYPERLINK "https://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D0%B0%D1%80%D0%B0_%D1%82%D0%B5%D2%A3%D1%96%D0%B7" теңізден камбала, Аралдан Балқаш көліне арал бекіресі мен қHYPERLINK "https://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D0%B0%D1%8F%D0%B7"аязы, т.б. әкелінген. Тоғанда балық өсіру, арнайы қазылған су қоймаларында жүргізіледі, сондықтан мұндағы балықтар ұрықтануынан бастап үлкейгенге дейін адамның бақылауында болады. Тоған шаруашылықтарында ежелгі тұқыдан басқа көптеген балық түрлері

7

(ақHYPERLINK "https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D2%9B_%D0%B0%D0%BC%D1%83%D1%80"амур, дөңмаңдай, табан, оңғақ, бахтах, форель, бестер, т.б.) өсіріледі.

Балықтарды қоректендіру үшін құрама азық қолданылады. Қазақстанда жалпы аумағы үш мың гектардай тоғыз тоған шаруашылығы (Алматы, Шығыс ҚHYPERLINK "https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A8%D1%8B%D2%93%D1%8B%D1%81_%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD"азақстан, Павлодар, ҚHYPERLINK "https://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D1%8B%D0%B7%D1%8B%D0%BB%D0%BE%D1%80%D0%B4%D0%B0_%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D1%8B%D1%81%D1%8B"ызылордаHYPERLINK "https://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D1%8B%D0%B7%D1%8B%D0%BB%D0%BE%D1%80%D0%B4%D0%B0_%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D1%8B%D1%81%D1%8B" облысында), он үш питомник және бірнеше арнаулы шаруашылықтар бар.

Балықтардың қорегі

Балықтардың қорегі балық тіршілігіне қажетті табиғи немесе қолдан жасалынған қорек. Балықтардың табиғи қорегі судағы ұсақ жәндіктер мен өсімдіктер. Судың беткі қабатында болатын балық жемі  планктон  фитопланктон (өсімдіктер) және зоопланктон (жәндіктер) болып екіге бөлінеді. Су түбіндегі балыққа жем болатын өсімдіктер мен жәндіктерді бентос (фитобентос және зообентос) деп атайды. Балықтың дернәсілдері мен шабақтары зоофитопланктондармен қоректенеді, өсе келе жыртқыш балықтар майда балықтарды да жей бастайды. Табан, сүйрік, таутан, сазан, оңғақ, мөңке балықтары судың терең жерінде жүріп зоопланктонмен және бентоспен қоректенеді. Қолдан өсірілетін тоғандағы балықтарды табиғи жемнен басқа, қосымша құрама жеммен де қоректендіріп отырады. Құрама жемнің құрамында күнжара мен сүрлемнің көптеген түрлері, дән ұшықтары, тағам қалдықтары, ұHYPERLINK "https://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%B0%D0%BD"н, кебек, ұHYPERLINK "https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D2%B0%D1%81%D0%B0%D2%9B_%D0%B1%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D2%9B%D1%82%D0%B0%D1%80&action=edit&redlink=1"сақHYPERLINK "https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D2%B0%D1%81%D0%B0%D2%9B_%D0%B1%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D2%9B%D1%82%D0%B0%D1%80&action=edit&redlink=1"