Ғылыми жоба: Қақақтың ырым тыйым сөздері

Мазмұны

І. Кіріспе ------------------------------------------------------------------------------- 3
ІІ. 1.1Қазақтың ырым-тыйым сөздері--------------------------------------------- 4
1.2Қазақ халқының табиғатты қорғаудағы ырымдары мен тыйым
сөздері----------------------------------------------------------------------------------5-6
1.3 Тыйым сөздердің түрлері------------------------------------------------------7-8
ІІІ. Қорытынды----------------------------------------------------------------------- -9
ІҮ. Пайдаланған әдебиеттер тізімі------------------------------------------------ 10


















Пі к і р

Бұл ғылыми жұмысты жазуды 6-сынып оқушысы Сакен Аружан бастады. Аружан салмақты, сабырлы, мектепте жақсы оқитын оқушылардың бірі. Аружанның бұл жобаны жазу барысында қызығушылық танытып, өзін-өзі тану пәніне деген қызығушылығы арта түсті. Таңдау себебі, Аружанға қазақтың ырым-тыйым сөздері арқылы көп нәрселерді ұғуға болатыны өте қызық болды. Аружан қызығушылықпен ғылыми жобасын жазып шықты. Жазу барсысында жан-жақты дайындық үстінде болды. Аружанның бұл жұмысты жазу барысында көптеген ізденістер жасап мектепішілік кітапханаларға барып бірнеше мәліметтер әкеліп, одан түйінді ой жинай білді. Аружанның жұмысын мен мұғалімі ретінде өте жақсы деп бағалаймын. Мен ұсынысын қостадым.


















Ғылыми жобаның мақсаты:
Тыйым сөздердің тәрбиелік мәнін аша отырып, оны өмірде тиімді пайдалана білу жолдарын ашу. Тыйым сөздердің тәрбиелік мәнін аша отырып, оны өмірде тиімді пайдалана білу жолдарын ашу. Қазақ халқының ғасырдан жеткен нақыл сөздерін насихаттау. Қазақ халқының ғасырдан жеткен нақыл сөздерін насихаттау. Адамгершілікке, имандылыққа, ізгілікке тәрбиелеу.
Ғылыми жобаның міндеті:
Тыйым сөздерді қолдана отырып, тыйым салынған әрекеттерден аулақ болу. Надандықтан қашып, адамдыққа ұмтылу. Надандықтан қашып, адамдыққа ұмтылу.
Ғылыми жобаның өзектілігі:
Қазақ халқының экологиялық мәдениетін насихаттау арқылы жалпы халыққа жоғарғы деңгейдегі экологиялық сауаттылық қалыптастыру.
Ғылыми жобаның ғылымилығы:
Тыйым сөздерді әр салаға бөле отырып, әр тақырыпқа терең тоқталып ізденген. Қазақ халқының табиғатты қорғаудағы ырымдары мен тыйымдарын, тыйым сөздердің түрлерін зерделей отырып көп ізденіс жұмыстарын жүргізген.
Ғылыми жобаның маңыздылығы:
Тәлім-тәрбие берер тыйым сөздердің адам бойында адамгершілік қасиеттерін қалыптастыруға ықпалы зор екенін жұмыс барысында нақты көз жеткізген.
Ғылыми жобаның нәтижелілігі:
Жобаны нақтылай келе жұмыс соңында өз ұсынысын қарапайым, түсінікті түрде жеткізген.


















3



1.1Қазақтың ырым-тыйым сөздері.
Қазақ халқы бала тәрбиесіне мән беріп, оның ырым – тыйымдарын , салт – дәстүрін ерекше сақтаған. Ырым – жақсылықтан өнеге алып, оған жету үшін жасалатын әрекет. Ал, тыйым рәсімдері жас ұрпақты , табиғатты қорғауға, әдепті болуға , қарапайымдылыққа , инабаттылыққа баулиды. Халқымыздың әдет – ғұрпын , салт- санасын жақсы біліп, оны іс жүзінде орындай білу – әрбір перзенттің борышы . Ол – мәдениеттің белгісі.Тыйым – халықтың тәлім - тәрбие, үлгі - өнеге, ақыл - кеңес берудегі тәрбие құралдарының бірі. Бұл негізінен балаларға арналған, оларды жаман әдеттен, жат пиғыл, ерсі қылық, әдепсіз істерден сақтандыруда өте үлкен қызмет атқарады. Кейде оғаштау іс істеп қойсақ, үлкен кісілер ылғи да: Олай істеме, жаман болады деп атайды. Халық арасында кең тараған осындай тыйым сөздерді зерттей отырып мен олардың жас балаларға арналғандарын жинақтадым. Сонымен бірге мағынасы, тәлім - тәрбиелік мазмұны жағынан бүгінгі заман талабына сай келетінін байқадым. Яғни біз ата - бабаларымыздың даналығы сол – қанша ғасырдан бері тыйым сөздердің мәні өзгермей, қасиеті кетпей бүгінгі заман жастарына беретін өнегесі көп. Ғұлама ғалым Әл - Фараби айтқан Адамға бірінші білім емес тәрбие берілуі керек, тәрбиесіз берілген білім адамзаттың қас жауы деген сөздеріне қазақтың тыйым сөздері толық мысал бола алады.












4
1.2Қазақ халқының табиғатты қорғаудағы ырымдары мен тыйым сөздері.
Әр ұлттың тарихи дамуында ерте заманнан қалыптасып, келе жатқан рухани асыл мұрасы әдет-ғұрпы, салт-дәстүрі бар. Әдет-ғұрып, салт-дәстүр арқылы халықтың күн көрісі, тұрмыс-салты, мінез-құлқы ерекшеліктері мен дүниетанымының сыр сипаты айқын көрінеді. Ата-бабаларымыз өздері тіршілік етіп отырған орта, табиғат, тұрмыс-тіршілік болмысын, ел-жұрт арасындағы қарым-қатынас, жақсы-жаман кезеңдерді ой елегінен өткізіп, әр кез оған деген өз көзқарасын білдіріп отырған. Халқымыздың әдет-ғұрып, салт-дәстүрі жеткіншек ұрпақты адалдыққа, адамгершілікке, жақсылыққа үндеп, олардың сана-сезімін, дүниетанымдық қабілетін дамытуды көздейді. Халқымыздың ғасырлар бойы жасасып, бізге жеткен асыл мұралардың бірі-тыйым сөздер. Олардан халқымыздың әдет-ғұрпы, наным-сенімін ғана біліп қоймай, бойымызға тәлім-тәрбие сіңіреміз. Тыйым сөздер мазмұны мен мақсатына қарай тұрмыстық-шаруашылық, еңбек, мәдени-гигиена, экологиялық тәрбие, әдеп мәдениетіне тәрбиелейді.
Ежелгі халықтардың туған топырақ, атамекен, табиғат, жан-жануарлар туралы ұғым-түсініктері, таным-талғамдары ырымдар мен тыйым сөздерден ерекше орын алған. Қазіргі мекен тұрағымыз, жеріміз экологиялық апат аймағына айналып, экологиялық сырқатымыз асқынып, дағдарып отырған кезеңде де ата-бабаларымыздың мың жылдық тәжрибесінен үйренеріміз көп. Қазақ халқының ұрпағына экологиялық білім мен тәрбие беретін ырымдары мен тыйым сөздерінің мән-мағынасына ой жүгіртіп көрейік. Олар негізінен жер мен суды, өсімдіктерді, құстар мен жануарларды, аңдар мен жәндіктерді қорғауға, оларға рақымшылық етуге, обал, сауап дегенді сезінуге тәрбиелейді. Халқымыз Көкті жұлма деген, Көкті жұлсаң көктей соларсың деп жаман ырымға жорып, жұлғызбаған. Нанды бір қолыңмен үзбе, Нанның үгіндісін аяққа баспа деген сөздерде дәмге, оны дастарханға келтіретін еңбекке деген құрмет сезімінің ізі бар. Сондай-ақ ата- бабамыз Тал кескенше, қолыңды кес, Қарағай кессең, қаңғырып қал деп өсіп тұрған ағашқа тигізбейді. От жағуға тек қарағай мен шыршаның кеуіп кеткенін, малдың қиы мен тезегін пайдалануда күнкөріс қамынан да басқа себеп болса керек. Халқымыздың тобылғылы сайға қой түсіртпей, ши атаулыны қорық қылып, күзет қоюының өзі күнкөріс қамы ғана емес, табиғатты қорғау, аялау әрекетінен туындаса керек. Қазақ халқының жер,су туралы ұғым-түсініктеріне назар аударалық Обал болады деп егінді, шалғынды жерді бет алды бастырмаған, Ағын судың арамы жоқ деп суға дәрет сындырмаған, Судың да сұрауы бар деп ағынды суды бұрғызбаған. Құстар мен аңдарға жасаған рақымшылығын мынадай ұғымдардан білеміз: Құстың қарғысына ұшырайсың деп құстардың ұясын бұздырмаған, Бетіңе шұбар түседі деп жұмыртқасын жарғызбаған.Халқымыз қыран құсты атқызбаған, Аққу құс киелі деп оған құс салуға, оны атуға тиым салған. Сондай-ақ қарлығашты киелі деп ұққан.
5
Егер қарлығаш киіз үйдің шаңырағының шандуында ұя салса, балапандары ұшып кеткенше көшпей отырған. Ата-бабаларымыз малды тепкізбеген.. Қойдың сүті қорғасын, қойды тепкен оңбайды деген, Құты қашады деп малды басқа ұрғызбаған, балағаттамаған. Сиыр мен қойдың желіні ісіп кетеді деп төгілген сүтті аяққа басқызбаған. Біздің халқымыз аңдарға да рақымшыл болған. Аң аулаудың жөні осы екен деп оларды бейберекет өлтіре бермеген. Қажетіне қарай үнемдеп аулап, қалғандарының өніп- өсуіне жағдай жасаған. Сол сияқты жәндіктерге де рақымшылық жасағанын мынадай ұғымдар арқылы сезінеміз. Бақаны өлтірсең жаңбыр жауады деп өлтіртпеген, абайсызда жылан үйге кіріп кетсе оны өлтірмей, басына ақ құйып, ептеп шығарған. Халықтың педагогикалық тәрбие құралдары мен тыйымдарын жүйелі түрде пайдаланып, сөзіміздің қадірін арттыру өз қадірімізді арттырумен бірдей. Ертеде дүниеден өткен көнекөз аталарымыз бен әжелеріміз айтып кеткен ескертпелерін әр кезде есімізде сақтап жүрейік.















6
1.3 Тыйым сөздердің түрлері.
Тыйым сөздердің түрлеріне тоқтала кетсем тәрбиелік мағынасы қарай мына топтарға бөліп қарастырдым.1. Үй тұрмысына, қоршаған ортаға байланысты2. Іс - әрекетке байланысты3. Қыз балаға қатысты4. Нанға қатысты5. Бесікке қатысты6. Ыдыс - аяқ, тағамға қатысты7. Киім киюге қатысты8. Жол жүруге байланыстыҰлттық киімдерге қатысты ырым - тыйымдар1. Бас киімге қатысты ырым - тыйымдар2. Сырт киімге қатысты ырым - тыйымдар3. Той киіміне қатысты ырым - тыйымдар4. Сәби киіміне қатысты ырым - тыйымдар5. Аяқ киімге қатысты ырым - тыйымдар6. Неке киіміне қатысты ырым - тыйымдарЕнді осы аталған тақырыптағы тыйымдарға жеке - жеке түсініктеме бере отырып, оның бүгінгі өмірдегі қажеттілігіне тоқталып кетейін.Іс - әрекетке байланысты тыйымдарҮйге қарай жүгіруге болмайды.Әдетте оқыс оқиға, жамандық болғанда адам үйге қарай жүгіреді. Бұл, біріншіден балаларға жамандық шақырма деген ескерту болса, екіншіден үйде үлкен бар, жүрегі әлсіз адамдар бар, елді үркітпе, қорқытпа дегені.Қонақ кете салысымен үйді қағып - сілкуге болмайды.Себебі қонақпен бірге үйге жақсы тілек, ықылас - пейіл келеді. Екіншіден қонақ кете салысымен үйді қағып - сілку әдепке жатпайды. Ойлап қараған адамға бұл сендерден құтылдым ба, жоқ па деген ойға келтіреді.Саусақ, қолды орынсыз ауызға салуға болмайды.Әдепсіздік екенін былай қойғанда түрлі ауру шақыратын микробтар ауызға түсіруі мүмкін.Құран оқығанда күлуге болмайды.Құран адамға имандылық тәрбие бере отырып, бұл дүниеге қанағатпен қарауға, төзімділікке, пайымдылыққа, мейірімділікке тәрбиелейді. Дүниеден өткен адамдарды еске алып құран оқығанда күлу, сөйлеу, жалаңбас отыру - әдепсіздік.Аманатқа қиянат жасама.Бұл біреуге сөз берсең міндетті түрде орындау керек деген сөз. Аманатқа адалдық – адамның биік парасат иесі екендігін көрсетеді. 7Қыз балаға қатысты тыйымдар.Қыз бала шашын жайып жүрмейді.Ата - баба салтында тек жақыны қайтыс болған әйел ғана шашын жайған. Бүгінгі таңдағы қыз балалардың шаштарын жалбыратып жайып жүргені әдептілік емес. Жиналған, өрілген шаш адамды ұқыпты көрсетеді, әрі жұмысқа да, оқуға да ыңғайлы.Қыз баласы тамақ дайындағанда басына міндетті түрде орамал байлауы қажет. Өйткені тамаққа шаш түсіп кетуі мүмкін.Әлем - жәлем киінбе.Қазіргі таңда қыздарға ішін ашып жүру сәнге айналған. Бұл өте жағымсыз әдет, әрі қыздардың денсаулығына да зиян. Бүйрек аурулары, гинекологиялық аурулар пайда болуы әбден мүмкін.Қызға қырық үйден тыю.Қыз бала орынсыз күліп, орынсыз сөйлеп, бейуақытта қыдырмағаны абзал. Өйткені қыз балалар – болашақ аналар.Бесікке қатысты тыйымдар.Бос бесікті тербетуге болмайды.Үйге келген адамға бос бесікті тербету арқылы өзінің ұрпақсыз қалғанын үндемей - ақ білдірген.Бесікті саудаламаБұл оның құны жоқ зат екендігін білдіреді. Ал, қазақ халқында бесік ұрпақ жалғастыратын қасиетті бұйым.Жол жүруге қатысты тыйымдар.Жолға шығып бара жатқан адамнан қайда барасың?, қашан келесің? деп сұрамайды. Бұл адамның көңілін алаңдатып, сәтсіз сапарға ұрындыруы мүмкін. Тек іштей тілектес болып қалуы керек.Барып, қайтар жолдың уақытын кесіп айтуға болмайды, бұл астамшылық, күпірлік болады. Алла жазса, Құдай қаласа, Барар жердің дәмі тартса деп нысаппен сөйлеу керек. Қазіргі кезде болып жатқан көптеген автокөлік оқиғалары осындай қарапайым жол жүру қағидаларын ескермегендіктен деп ойлаймын.Киім киюге қатысты тыйымдар.Киімді оң қолдан бастап киіп, сол қолдан бастап шешеді. Аяқ киімді де солай. Бұл тірлігінің барлығы оң болсын деген ниеттен туған.Киімді желбегей жамылмайды. Себебі қолы жоқ адам ғана киімді желбегей жамылады. Әрі жұмыс істегенде де ыңғайсыздық туғызады.Бас киімді тебуге, лақтыруға, теріс киюге болмайды. Жақсылықтың барлығы адамның маңдайына жазылады деп есептеледі. Сондықтан бас киімнің орны ерекше. Бас киімді әрқашан таза, ұқыпты ұстап, төрге іледі.Ыдыс - аяқ тағамдарға қатысты тыйымдар.Ыдыста беті ашық қалған тағамды жеуге болмайды. Өйткені зиянкестер, жәндіктер түсіп кетуі мүмкін.
8
Қорытынды
Қазақ халқының әдет – ғұрпын, салт – санасын жақсы біліп, оны іс жүзінде орындау – әр перзенттің борышы. Ендеше , асыл қазынамыздың құндылығын арттыра берейік! Алтынның қолда бар қадірі жоқ -дегендей атадан келе жатқан ырым мен тыйымдар – балаға мұра болып келе жатқан осы бір салт-дәстүрлер тұлғаның қалыптасуында өте маңызды рөл атқарады. Әр халықтың өзінің сонау ғасырлардан жеткен ырым-тыйымдары, әдет-ғұрыптары үлкен күшке, энергетикалық жолға айналып кеткенін үнемі айтып келемін. Сондықтан өз дәстүр-салтымыз өзімізге ғана жұғысты. Өкінішке қарай, біз осы ата-бабамыздан қалған құндылығымызды жай айтыла салған сөз сияқты, әншейін бір жоққа сенушілік секілді қабылдаймыз. Қазіргі ғаламтордың ішіне “кіріп” кеткен жастарымыз мұны керек қыла бермейді. Олай болса, балаларға кішкентай кезінен бастап мұның барлығын жете түсіндіріп, қадір-қасиетін ұғындырып отырса, олар барлығын қадірлеуді, аялауды үйренеді.
Ұсыныс:

1.Қазақтың ырым-тыйым сөздері туралы баспасөз беттерінде жариялап, оқырман қауымға ұсынылса.
2.Ата-бабаларымыздан келе жатқан қазақтың ырым-тыйым сөзері туралы кітапшалар көбірек шығарылса












9
Пайдаланған әдебиеттер:
1. Өзін-өзі тану журналы 2011
2. Егемен қазақстан гезеті
3. Интернет беттері






















10
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
Шығыс Қазақстан облысы, Тарбағатай ауданы
Сасан би атындағы орта мектеп коммуналдық мемлекеттік мекемесі







Ғылыми жоба тақырыбы: Қазақтың ырым-тыйым сөздері
Секция: Өзін-өзі тану












Жоба авторы: Сакен Аружан 7-сынып оқушысы
Жетекшісі:Қайырбекова Гүлжан

















Құмкөл ауылы
2017-2018 оқу жылы








ҒЫЛЫМИ ЗЕРТТЕУ КҮНДЕЛІГІ
Зерттеу тақырыбы_______________________________
Оқушының Т. А.________________________________
Мектеп, сынып _________________________________
Ғылыми жетекшінің А.Т.Ә.А _____________________
Сондай-ақ бет парақта мектеп мөрі мен мүдірдің қолы болу керек. Күнделіктің негізгі бөлімінде оқушының істеген жұмыстары кезең кезеңімен сипатталады және ол төмендегідей болады:

№
Жұмыс мазмұны
Зерттеу әдістері
Ескерту








Бір жыл уақыт аралығын алып,әр аптада не істегеніңді жазасың.Мысалы: 05.09.13 Ғылыми жобаның тақырыбын таңдап алдым. 06.09.13 Кітапханадан сол тақырыпқа сәйкес материалдар іздедім 07.09.13 Интернеттен материалдар қарадым 08.09.13 Ғылыми жоба жұмысының жоспарын құрдым













Ахметова Толғанай Серікқызы
11-сынып
Өзін-өзі тану пәнімен басқа пәндердің ықпалдасуы



Секциясы: Өзін-өзі тану
Жетекшісі: Холганат Данекер
Санаты:ІІ

















Мазмұны

Аннотация

1.КіріспеӨзін-өзі тану пәні мен басқа пәндің ықпалдасуы
2. Теориялық бөлімі:
2.1.Ықпалдасудың әдістемелік негіздері.
2.2Пәндердің ықпалдасуына ғылыми көзқарастар.
2.3 Өзін-өзі тану пәнің басқа пәндермен ықпалдастыру мәні.
3. Негізгі бөлім
3.1. Өзін-өзі тану-метапән
3.2Өзін-өзі тану пәнінің мазмұндық құрылымы
3.3. Пәндердің ықпалдасуына ғылыми көзқарастар
4.Қорытынды
5.Қолданылған әдебиеттер


























Алғы сөз

Құрметті жас дос!
Бұл ғылыми жұмысты жазуды 11-сынып оқушысы Ахметова Толғанай бастады. Толғанай салмақты, сабырлы, мектепте жақсы оқитын оқушылардың бірі. Толғанайдың бұл жобаны жазу барысында қызығушылық танытып, Өзін-өзі тану пәніне деген қызығушылығы арта түсті. Таңдау себебі, Толғанайға Өзін-өзі тану пәнінің басқа пәндермен ықпалдасуы өте қызық болды. Толғанай қызығушылықпен ғылыми жобасын жазып шықты. Жазу барсысында жан-жақты дайындық үстінде болды. Толғанайдың бұл жұмысты жазу барысында көптеген ізденістер жасап мектепішілік кітапханаларға барып бірнеше мәліметтер әкеліп, одан түйінді ой жинай білді. Толғанайдың жұмысын мен мұғалімі ретінде өте жақсы деп бағалаймын.Себебі бұл тақырып қоғамда да өзекті мәселелердің бірі болып талқыланып жатыр. Мен ұсынысын қостадым.




























Өзін-өзі тану пәні мен басқа пәндің ықпалдасуы1. Ықпалдасудың әдістемелік негіздері.
2. Пәндердің ықпалдасуына ғылыми көзқарастар.3. Өзін-өзі тану пәнің басқа пәндермен ықпалдастыру мәні.
Ықпалдасудың әдістемелік негіздері
Интеграция(іntegratіo– қалпына келтіру, толықтыру,іnteger– тұтас, бүтін) біріктіру, кіріктіру, ықпалдастыру.
Сыртқы ықпалдастыру(өзін-тану пәнінің әдістемелік әдіс- тәсілдерін қолдану).
Ішкі ықпалдастыру( дүниетанымдық, мазмұны, мағынасы).
Өзін-өзі тану пәнін басқа пәндермен ықпалдастыру:
Ең алдымен беріліп отырған білімді жандандыру, яғни оның рухани адамгершілік мән- мағынасын айқындау.
Барлық пәндерді мәңгілік бүкіл адамзаттық құндылықтар негізінде алуан түрлі құбылыстарды бірлікте қарастыра отырып, тұтастай білім беру .
Білім беруде жалпы адамзаттық құндылықтардың негізгі түп қазық болуы, яғни берілетін білім біртұтас, жүйелі болуы.
ӨЗІН-ӨЗІ ТАНУ – метапәнБілім берудегі ең негізгі мәселе пәнді оқыту ғана емес, сол пәнді оқыту арқылытұлғаның рухани-адамгершілік дамуы
Сүйіспеншілік энергиясы – ұстаз үшін де, оқушы үшін де маңызды
Білім беру үдерісінің мақсаты:
ОЙ, СӨЗ, ІС-ӘРЕКЕТ бірлігі арқылы МІНЕЗДІ қалыптастыру және рухани құндылықтарға бағыттау
Ұстазбен оқушының өзара қатынастын амалдары:
Көмектесу , Ынтымақтастық (сүйіспеншілік, түсінушілік, қабылдау, көмек беру )
ӨЗІН-ӨЗІ ТАНУ – метапән
Өзін-өзі тану рухани-адамгершілік пәні мен басқа пәндердің ішкі ықпалдасуы –ол білімді жандандыру, оның рухани-адамгершілік мәнін айқындау
Бұл тұтастырылған білім барлық пәндердіңжалпыадамзаттық құндылықтарға негізделгентүзілісі ретінде көптүрлілікте бірлікті көруге мүмкіндіктер береді
Мәңгілік құндылықтар – білім берудің фокустық нүктесі– біздің барлық оқытып жүргендерімізбен біртұтас болуы тиіс
Өзін-өзі тану пәнің басқа пәндермен ықпалдастыруда жалпыадамзаттық құндылықтар тірек боладыҚоршаған орта туралы тұтас түсінік(мұнда ықпалдастыру адамгершілік құндылықтармен рухани адамгершілік тәрбие беруге ықпал ету)
Өзін-өзі тану пәніңмазмұндық құрылымы: әдебиет, тарих, философия, психология, педагогика, әлеуметтану, физика, биология, математика және т.б. ғылымдардың іштей кірігуімен ерекшеленіп, тақырыптық жүйе білім алушылардың өзін-өзі жетілдіруіне ықпал ететін жалпыадамзаттық құндылықтарға бағытталаған.(Өзін-өзі тану пәні барлық пәнді меңгерудін негізгі кілті)
Пәндердің ықпалдасуына ғылыми көзқарастар
Өзін - өзі тану мазмұнының философиялықбағыты- әр түрлі пәндерден алған ақпараттарын біртұтас әлемдік бейнеде жүйелеуге мүмкіндік беретін мағыналы білім мен бағдарын көрсетеді
Өзін - өзі тану мазмұнының психологиялық тармағыадамның ішкі дүниесінің түпкі негізін түсінумен байланысты
Өзін - өзі тану мазмұнының экологиялық тармағыадам мен табиғаттың өзара қарым- қатынасының үйлесімділігіне бағытталған
Өзін-өзі тану мазмұнының шығармашылық-эстетикалық тармағытұлғаның рухани дамуын өнер, ондағы тікелей іс-әрекет арқылы жүзеге асыруға бағытталған
Білім берудің екі аспектісінің үйлесімді дамуы:
Интеллектуалды(сыртқы білім ақыл үшін)адамоқу-білімалуүшін алдымен қоршаған дүниені, табиғат құбылыстарын танып-білу арқылы (кітаби білім, сыртқы білімді зерттей отырып қол жеткізеді).Рухани-адамгершілік(ішкі білім жүрек үшінтабиғатты аялап, ізгілікке баулу ұлттық тамырдан нәр алады, табиғатқа деген адам көзқарасының дұрыс бағытта болуы оның ой-сезіміне әсер етіп, мінез-құлқын жетілдіру арқылы жүзеге асады (ішкі дүниені зерттей отырып, өмірлік мақсатқа жетелейді, интуицяны дамытып, сананы оятады).
ЗИЯТКЕРЛІК БІЛІМ БЕРУ
Ғаламдағы барлық жүйелер құрылысының заңдылықтары бірдей қағидаттарға негізделгенЕ.Уилсона, М.Рьюза зерттеулері бойынша адамгершілік тұрғыда әрекет ету адамның өзінің генетикасынан берілгенМасару Эмото ашқан жаңалығы бойынша су ақпаратты тасымалдаушы, яғни оның кристалдарына адамның ойы мен сөзі жазылып қалады Психолог-ғалым Эмото Масару:Су адамның психикалық энергиясын бойына сіңіре алады және оны ұзақ уақыт бойында есіне сақтап, тіпті басқаларға жеткізе алады. Судың бойына жинақталған таза энергия небір ауруларға ем болады, — деп жазадыСана тек қана адамда емес, минерадарда, жануарларда, өсімдіктерде, Жерде және бүкіл Космоста барҚазіргі ғалымдар мынадай қорытынға келді: бүкіл материалды әлемнің санасы бар, әр атомның өз санасы бар. (А.А.Липсон және басқалар.)
Жапон ғалымы Эмото Масару жүргізген эксперимент нәтижелері


Адамның табиғаты, оның өмірінің мәні(Философиядағы адам проблемасы)Көне қытай философ Лао Цзы :Басқаларды білетін адам – ақылды, өзін танып білген адам - данышпан, -депті.Ертедегі грек ойшылы Протагордың : Барлық заттын өлшемі - адамдеген қанатты сөзі кең тараған.Гректің тағы бір атақты ойшылы Фалестен : Дүниедегі ең оңай нәрсе не? деп сұрағанда : басқаға ақыл айту ал ең қиын нәрсе? - дегенде Өзіңді танып білудеп жауап беріптіАдам өмірініңәлеуметтікжәнебиологиялықөміршеңдігі(Әлеуметтану мен биология пәндерімен ықпалдастырудағы негізі мәселелер)
Тірі тіршіліктің биологиялық өмірінің шектеулі екендігі әрбір адамға мәлім. Биологиялық өмір – өмірдің бастауы, онсыз өмір жоқ. Ол да белгілі. Бірақ өмір тек таза биологиялық тіршілік пен шектелмейдіШын мәңгіліктің аясы – адамдардың рухани дүниесі. Рухани өмірде адам бүкіл әлеммен теңдесе алады. Рухани өмірде ғана адам толық мағынасында еркін. Рухани дүние адамдардың ең терең, ауқымды және мағыналы құндылықтардың мекені.Егерондай құндылықтар жоқ болса, рухани дүние де жоқ. Ең терең, яғни ең шексіз құндылықтар адамның әлемнен, адамдардың өзара үйлесімді қатынас түзеп, соларды дамытуының құндылықтары, ал олар – ең алдымен әрбір тұлғаның осындай құндылықтарының мақсаттар мен пиғылдардың шеңберіңде шексіз дамуы
Қазақ әдебиеті пәнімен өзін-өзі танудың өзара ықпалдасуы\Өзін - өзі тану пәнінің өзге пәндермен ықпалдастығыЖоспары:Ғылымдағы ұлы ғалымдардың, ойшылдардың өмірінен мәліметтер.Қазіргі жаңа білімдегі ықпалдастыру жолдары.Сыртқы әлемнің ішкі әлеммен өзара байланысы.Рухани – адамгершіліктің немесе жалпы адамзаттық құндылықтардың басқа пәндермен ықпалдасуы туралы.Адам және оны қоршаған әлем туралы жүйелі түсініктің күшеюімен, ғылым мен ғылыми бағыттардың өсуімен, адамның рухани - адамгершілік дамуы мен жалпы адамзаттық құндылықтарды танып - білуге байланысты бізге жаңа адами - ғылыми әдіснама қажеттігі қазіргі уақытта қатты байқалуда. Бұндай әдіснама философия, педагогика және психология ғылымдарының ықпалдастығынан туындаған мета пән Өзін - өзі тану пәні болып отыр. Өзін - өзі тану пәні тек жоғарыда аталған ғылымдардың ықпалдастығын ғана емес, ол адамзат өркендеуі үшін қолданылып отырған ғылымдардың ешқайсысын назардан тыс қалдырмайды, олардың барлығын да қамтиды.Тәрбиесіз берілген білім – адамзаттың қас жауыӘл - Фараби 870 - 950Ізгілік ғылымын түсінбегендерге - кез келген ғылым әрдайым зиян әкеледіМишель МонтеньТөбеміздегі жұлдызды аспан және ішкі жан дүниеміздегі моральдық заң бізді таң қалдыратын және жоғарғы сезімталды ақылмен толтырады.И. Кант“Біздегі барлық адамгершілік, шындық, мейрімділік – бәрі нұр, ізгілік білім. Тәрбиесіз берілген білім – бос.”Николай Пирагов 1810 - 1881“Білім берудің – тек ақпараттық емес, ойлау қабілетін дамыта отырып мінезін қалыптастыру маңызды болып келеді”Сергей Рубинштейн /1889 - 1960/“Адамға қандайда болса көмек келтіретін ой мен іс ізгілік әкеледі. Ізгілікке ұмтылу адамның жаратылысының өзінде бар нәрсе”Мағжан Жұмабаев 1893 - 1938Қазіргі білім үдерісін рухани адамгершілік және жалпы адамзаттық құндылықтар арқылы мейлінше ізгілендіруіміз қажет болуда.М. Монтень: Ізгілік ғылымын түсінбегендерге кез келген ғылым әрдайым зиян әкеледі - деп айтып өткен. Білім тек қана адамның қажетін өтеу үшін емес, өмір сүру үшін қажет. Ол үшін білім берудің екі аспектісін үйлесімді дамыту жолдарын анықтауымызға тура келеді.Білім берудің екі аспектісінің үйлесімді дамуы:Білім берудің екі аспектісіИнтеллектуалды білім (сыртқы білім ақыл үшін.
Рухани – адамгершілік (ішкі білім, жүрек үшін)Сыртқы ықпалдас у ( өзін - өзі тану пәнінің әдістерін қолдану)Ішкі ықпалдасу ( дүниетанымды, мәнді, мағыналы)Әрбір пәннің мазмұнына рухани – адамгершілік тәрбиенің мазмұнын енгізуі берілген білімді ізгілендіруге мұғалімнің қосатын үлесі мол. Өзін - өзі тану мен рухани – адамгершілік білім беруді ықпалдастыру ең алдымен беріліп отырған білімді жандандыру, яғни оның рухани байлығын кеңейту болып табылады.Интеграция ұғымының жалпы ғылыми мәнін және оның басқа философиялық ұғымдармен өзара байланысында қарастырылады.Қазіргі таңда, жас ұрпақты сапалы түрде оқыта отырып, саналы тәрбиелеу талаптарын жүзеге асырудың мынадай жолдарын ұсынып жүрміз. Олар:- Рухани – адамгершілік білімді, құндылықтарды, кез келген пәнді оқыту мазмұнына енгізу.Адам баласы жаратылысынан табиғатпен етене жақын өмір сүріп келеді. Адам өзіне қажеттісінің бәрін табиғаттан алады. Табиғат адам үшін жайлы мекен, барлық игіліктердің бастауы.Адамзаттың әлемде алатын орны зор. Сондықтан адамзат ғылым мен техниканы пайдаланудың жаңа стратегиясын жасамай, өзін - өзі құртып алуы мүмкін. Табиғат тазалығы – адамзат амандығы екенін естен шығармау керек.Адамзаттың басты міндеті – табиғат қуат көздерін орнымен үйлесімді өмір сүру, мейірімділік нұрын шашу.Табиғат адамның асыраушысы, панасы, сондықтанда оны таза ұстау, мейірімділік қарым - қатынас жасау парызымыз екенін ұмытпайық.Сыртқы білім:Сыртқы интеллектуалдыСыртқы дүниені зерттеуКітаби білім (тәжірибесіз)Қалауларды оятадыДүниеде күнкөріс үшінИнтеллектті дамытадыАқыл мен тәнге қарастыАқпарат беруИнтернетАллергия пайда боладыІшкі білім:Ішкі рухани – адамгершілікІшкі дүниені зерттеуПрактикалық білім (тек тәжірибе арқылы)Әр адамың жүрегіндегі жалпы адамзаттық құндылықӨмірлік мақсаттармен байланыстыИнтуицияны дамытадыЖүрекке қарастыСананы оятуИннернетКүш – қуат боладыБілім табыс үшін емес,өмір сүру үшін қажетБалалар білімді аңсайды, бірақ олар жансыз білім емес, жанды білімді аңсайдыжанды білімжансыз білімРухани – адамгершіліктің немесе жалпы адамзаттық құндылықтардың басқа пәндермен ықпалдасуы туралыБиология пәнін оқыту барысында: Бағзы замандарда ата – бабамыз қызғалдақ гүлін жұлмағандығы туралы әңгімелейміз. Себебі, оларда қызғалдақты дұшпанға қарсы соғысқан батыр бабаларымыздың жерге тамған қанынан пайда болған гүл деседі. Сондай - ақ, қызғалдақ - қызыл + қан – дақ деген үш сөзден құралған ата. Уақыт өте келе бұл атау қысқарып қызғалдақ деп аталып кеткен деседі. Биологтардың айтуынша қызғалдақтың лас ауаны тазалайтын қасиеті бар, яғни жан дүниесі таза, рухы биік адамдар іспеттес. Расында адам қызғалдақ гүлінің арасын аралап бірнеше сағат жүрсе, бойында ерекше қуат пайда болып серпіп қалатынын сезінеді. Жапон ғалымдары арнайы микротолқын қабылдайтын аппаратпен барлық өсімдікті зерттей отырып, олардың жаны, рухы бар деген тұжырымға келді. Құтыда өсіп тұрған қызғалдақты қайшымен қырқып тастамақ болғанда, әлгі аппаратқа: Маған қауіп төніп келеді! Қауіп жақындады! Төнді! Өлдім! – деген жазу басылып шыққан. Ғалымдар гүлдің діріл қаққанын аңғарған.Физика. Магнит өрісіБалалардың күнделікті ойнайтын үрмелі шарларын қолымызға қолғабымызды киіп, үйкелегеннен кейін қолымызды алшақтататын болсақ, шарымыз ешқайда ұшып кетпей алақанымызға келіп жабысады. Кез – келген заттарды бір – біріне үйкелеп, соңынан бір - бірінен алшақтататын болсақ, бәрі бір - біріне тартылады.Яғни бұдан шығатын қортынды: Рухани жақын адамдар бір – біріне ренжісіп көңілі қалып жатса да, кейіннен түсінісіп сыйластықта бола алады.Ауаның құрамы туралы. Әр тыныс алған сайын жұтатын ауамыздың құрамын ойланып көрейік! Ауаның құрамында 21% оттегі, 78% азот, 1% басқа газдардың қосындысы бар. Ауаның құрамындағы 21% оттегінің мөлшері кішкене көбірек болғанда күн сәулелері арқылы келетін радиациялар салдарынан Жер беті тұтанып, лаулаған отқа айналып, ал аталмыш мөлшерден кішкене азырақ болғанда, оттегінің аздығынан тыныс ала алмай, бұл дүниемен қош айтысып кетер едік.Атмосферадағы ауа үздіксіз алма – кезек табиғи жолмен тазаланып, адамның игілігіне айналады.Жылыту эффектісі.Толықтай жанатын өнім – фотосинтез арқылы табиғатты толықтыратын көмір қышқыл газ СО2, түзіледі. Толық жанбау өте улы газ СО тудырады. Улардың барлығында көптеген көміртегілер болады. Планетамыз адам іс - әрекетінің өнімімен және улы газдармен, адам – дұрыс емес өмір сүргенімен, зиянды дағдылар, ойлар және әрекеттер нәтижесінде көміртектердің толық жанбауынан ағзада құрылатын токсиндермен уланған.Себеп – адамның дұрыс емес өмір сүруі, салдар – барлық планета климатын өзгеруі. Толық жалынмен жана ма немесе планетамен бірге өле ма таңдау – адамның өзіндеГеография пәні: Сулар мен тауларБұл дегеніміз судың бір - бірімен араласпайтындығы туралы айтамын. Судың адам өміріндегі тазалық символы екендігі, адамды рухани - адамгершілік тұрғыдан су арқылы жуып - тазалауға болатынын көруге болады. Данияның Скаген қаласындағы Балтық теңізі мен Солтүстік теңіздің бір – бірімен қосылған сәттегі суларының араласпайтыны туралы сурет және Құраннан дәлелдер келтіріп кетемін.Бұл ғалымдардың ашқан соңғы жаңалықтарының бірі болып табылады.Таулартаудың біздің табиғатымыздағы өздерінің рөлін айтып кетеміз және “Өзін - өзі тану” пәнімен байланыстыра отырып адам мен таудың рухани - адамгершілік ұқсастығын айтамызОсы жоғарыда келтірілген мысалдарға байланысты қазіргі ғалымдар мынадай қорытындыға келіп отыр: Бүкіл әлемнің зердесі бар, бүкіл әлемдегі әрбір атом бөлшегінің өзіндік сана - сезімі бар. Адам ғана сана - сезімнің иесі емес, әлемдегі табиғаттың, яғни жан – жануарлар, өсімдіктер мен материяның бәрінің де сана – сезімі бар екендігі даусыз.Әдеби көркем шығармалар өзін-өзі тану бағдарламасының мазмұндық өзегін құрай отырып, адамгершілік құндылықтарды жетілдіруге бағытталған
Шәкәрім Құдайбердіұлының Адамның жақсы өмір сүруіне үш сапа негіз бола алады, олар барлығынан басым болатын – адал еңбек, мінсіз ақыл, таза жүрек, – деген нақыл сөзде айтылған адамның жақсы өмір сүруіне негіз бола алатын адами қасиеттердің мәнін ұғынады.
Адамның пейілі таза, көңілі кең, мейірімі мол, әр нәрсені қанағат ынсап тұта алу қасиетінің көптігі ниетке байланысты екендігін Шәкәрімнің Мейірім, ынсап, әділет, шыдам, шыншыл харакет – түп қазығы ақ ниет,– деген нақыл сөзі дәйектей түседі.
Мейірімді, қайырымды, сезімтал адам әрдайым жақсылық жасауға дайын тұрады. Ақ ниетпен жақсылық жасау адамның ішкі дүниесінің байлығын, жан сұлулығын көрсетеді.
Еңбекпенен, өрнекпенен,Өнер ойға тоқылса.Жайнар көңіл, қайнар өмір,Ар ілімі оқылса.(Шәкәрім)
Ар түзейтін ғылым
Ар түзейтін ғылымның негізгі мақсатының бірі өзінің аты да айтып тұрғанындай адам психологиясын зерттеу, оның мінез-құлықындағы кемшіліктер мен кеселдерді түзету және рухани кемелдендіру болып табылады.Қазіргі психология ғылымының практикасында адамның мінез-құлықын түбегейлі түзету, жан кеселдерінен айықтыру және рухани кемелдендіру деген проблемалар шешімін тапқан емес.Ол тек Ар түзейтін ғылымның қолынан келетін шаруа.
Осынша өнер тауып асқан адам,Әлемнің қиын сырын ашқан адам,Ол түгіл өмірге де айла табар,Өлмей жетер бірталай жасқа да адам.Бірақ адам өз жанын танымайды,Біледі бір өзінен басқаны адам.Тіршілік - жоғалатын жан сипаты,Жаным жоқ, - деп болады масқара адам,Жалам емес жазыпты пән деп мұны,Не демес ойы жетпей сасқан адам.Жанының бастан барын байқамапты,Психолог ғылымын шашқан адам.(Шәкәрім)
Өзін- өзі танумен Этнопедагогика пәнінің (халықтық математиканың) ықпалдастығыХалықтық математика - біресе жұмбақ, біресе өлең, біресе қара сөз, біресе ертек, біресе тәжікелесу, біресе ілмек не дұзақ шешу, ұйқас табу, мақалдап сөйлеу, ұсақ заттармен өнер көрсету, сиқырлы ой айту түрінде ұшырасадыБұл халық аузындағы есептердіңәдеби сипаты. Оны есептің сыртқы түрінен, сондай - ақ ішкі мазмұнынан да байқауға болады.
Бір емен, жеті терек, алты қайын,
Бұтағы толып жатыр дайым, дайым.
Ішінде шынар терек, үш қарағай,
Өңгесін айта беріп не қылайын
Математика пәнінің өзін –өзі тану пәнімен ықпалдастығы
Әлемде үлкен бір ел болыпты.Бұл елдің тұрғындары сандар екен. Олармен қатар бұл елде цифрлар да өмір сүріпті. Сандардың көптігі соншама, санасаң сан жетпейді екен. Ал цифрлар бар болғаны, он: 1,2,3,4,5,6,7,8,9,0.Сандар мен цифрлар тату - тәтті өмір сүріп жатады. Мысалы, біреу "он бес" десе, 15 саны жетіп келеді, егер оны жазу керек болса 1 және 5 цифры қатар тұра қалып, 15 деген санды жаза қояды екен.Күндер өтіп жатады. Heгe екені белгісіз бір күні сандар цифрларға келіп:- Біз көппіз, ал сендер бар болғаны онсыңдар. Сондықтан біз сендерденмықтымыз, - дейді.Цифрлар сандарға ренжіп қалады. Сонда 0 цифры басқа цифрларға:- Мақтаншақтары жоқ басқа елге кетейік. Сандар өздері қалсын. Көрейік не істейтіндерін? - дейді.Күндердің күнінде сандар өздеріне жаңа үйлер салады. Енді әркім өзінің есігіне нөмірін жазайын десе, жаза алмайды. Сандар өз аттарын айтып қанша айқайласа да, ештеңе шықпайды. Өйткені олардың қасында цифрлар жоқ. Сонда ғана сандар өз қателіктерін түсінеді. Сандар қаншама көп болса да цифрсыз өмір сүре алмайы екен. Сандар енді цифрларды іздеп шығады. Ақырында оларды тауып алып, кешірім сұрап, елдеріне цифрларды қайта алып келеді. Содан бері сандар мен цифрлар тату - тәтті, достықта өмір сүріп жатыр екен.
"Өзін - өзі тану пәнін басқа пәнмен ықпалдастыру" тақырыбы қазіргі кездегі өзекті мәселенің бірі болып отыр. Әдебиеттік оқу пәні мен өзін - өзі тану пәнін ықпалдастыруда "Жақсы ай мен күндей, Әлемге бірдей" деген бөлімді өткен кезде оқушылар мақалдың мазмұнын былайша жеткізіп, ойларын ортаға салды: Ай мен Күн барлық адамзатқа, тірі ағзаға ортақ. Олар ешкімді, еш нәрсені алаламайды. Жақсы адамның да шапағаты барлық әлемге бірдей. Міне, осындай тақырып, мақалдар арқылы адам бойындағы құндылықтарды біртіндеп сіңіре отырып, қалыптастыруға болады. Барлығын бір мезгілде қалыптастыруды көздемей, там - тұмдап осылай өздері ойлап жеткізе білсе, нұр үстіне нұр болар еді деп ойлаймын.
Химия пәні мен өзін-өзі тану пәнін ықпалдастыруда металдардың қасиеттерін атай отырып, оның адамның мінез-құлқымен байланысы жайлы, мысалы, "сабыр түбі сары алтын - сабырлының бәрі алтын" дей отырып жақсы мінезді адам болуға оқушыларды баулу, судың қасиетін, адам өміріндегі маңызын, ғалымдардың судың ақпаратты тасымалдағыш қасиеті, яғни, жағымды ойдың, сөздің судың құрамына қалай әсер ететіні, оның адамға әсері туралы ғылыми деректерді ұсынуға болады. Жаһандық мәселелерді шешеудің жолын қарастыру, жүзеге асыруда оқушыларға қажетті білім, тұлғалық даярлық, оның ішінде алған білімді өмірде пайдалану туралы ой бөлісуге болады.
Пайдаланған әдебиеттер: Өзін-өзі тану журналы 2011
Егемен қазақстан гезеті
Интернет беттері