Ғылыми жұмыс "Қожа Ахмет Иассауи"

Авторы: Азимов Жахонгир Баходирулы

Түркістан Облысы, Түркістан қаласы, Расул Исетов атындағы жалпы орта мектеп КММ

Ғылыми жұмыстың тақырыбы: Қожа Ахмет Иассауи

Қазіргі Түркістан қаласының діни-рухани тарихын зерттеу тарих ғылымының өзекті мәселелерінің бірі болып табылыды. Әуелі Шауғар (Жауһар), Иассы, кейін Түркістан атанған қаланың тарихы тереңде жатыр. Шауғар VІ-ХІ ғ.ғ аралығында бұл өлкенің басты қаласы болып есептелді. VІІІ ғасырдың басында Шауғарды арабтар жаулап алады. Арабтар жаулап алғаннан кейін Шауғарда ислам діні қалыптасып, миссионерлік қозғалыстардың орталығына айналды. Жергілікті халықтың рухани өмірі түбегейлі өзгеріске ұшырайды. Ислам дінінің енуі арқылы қаланың гүлдену кезеңі басталады. Оның үстіне Шауғар Сырдария бойындағы қалаларды Орта Азия мен Хорезмнің жер өндеушілік оазистерімен байланыстыратын сауда жолы еді. Отырықшылық және көшпенділік мәдениеттердің қиылысында орналасуы қаланың көлемі жағынан тез арада өсіп, ірі руханияттың орталығына айналуына зор әсерін тигізді. Осы жағдай сол аймақтан білімді ғұламалардың өсіп шығуына әсер етеді. Солардың бірі Қожа Ахмет Иассауи.

Қожа Ахмет Иассауи өмір сүрген кезеңде қаланың аты Иассы деп аталынды. Қожа Ахметтің қосымша «Иассауи» лақаб аты да қаланың Иассы атауы мен байланысты. Ахмет Иассауидің туған жері Испиджаб (Сайрам) қаласы. Әкесі Шайх Ибраһим, анасы Қарашаш ана. Оның туған жылы мен қайтыс болған уақыты туралы да белгілі ғалымдарымыз әртүрлі жорамалдар айтқан: 1103-1166ж. (К.Ераслан,Ә.Нәжіп), 1080 ж. (З.Жандарбеков), 1103-1167 ж. (Н.Нұрмахамедов), 1104-1167 ж. (Ә.Қоңыратбаев), 1094-1167 ж. (Х.Сүйіншәлиев), 1103 ж. туған (С.Санбаев), 1083ж. (С.Ізтілеуұлы) т.б. Жазушы С.Бақбергеновтың жазбасында Ахмет Иассауи 1093 жылы туған делінеді. Оған қоса: «... жер астында он жыл жатып, 73 жасында, шамасы 1167 жылдары дүние салды» деп тұжырым жасаған. Бірақ бұл да жорамал. Ғалым-философтар А.Қасабеков пен Ж.Алтаев: «... Ұлы бабамыздың туған күні мен жылы белгісіз. Өлген жылы – 1166» деп жазады.

Ғұлама ғалым әрі ойшыл азамат туралы тынбай еңбектеніп келе жатқан ғалым, профессор Әбжан Құрышжанов өзінің мақаласында былай деп ой өрбітеді:

«... Қожа Ахмет Иассауидың арғы атасы Мұхаммед пайғамбарымыздың немере інісі, шәкірті әрі күйеу баласы (Фатиманың күйеуі), белгілі төрт сахабаның бірі Әзіреті Әлінің баласы Мұхаммед Ханифаның бесінші ұрпағы Әбдірахым мен Әбдіжәлилге еріп келіп, Орта Азияны жаулап алуға қатысқан, содан соң осы күнгі Түркістан (ол кездегі Иассы) қаласының маңында қалып қойған Ысқақ баба болып есептеледі»

Осы ғалым тағы бір еңбегінде Иассауидің 1103 жылы дүниеге келіп, 1166жылы Иассыда (Түркістанда) дүние салғанын жазады.

Иссауи 63 жасқа келген соң, бұл дүниенің қызығын тәрк етіп, жер астына түскен. Жер астына түсуі, яғни, қылует етуі – оның бұл дүниемен қоштасып, Мұхаммед пайғамбардан артық өмір сүруін қош көрмеген. Иассауидің жер астында канша жыл өмір сүргені әлі ғылымға белгісіз. Ахмет Иассауи ұстаздарының ең алғашқысы Арыстан баб. Иассауи Арыстан бабты 7 жасында кездестіріп 16 жыл оған шәкірт болған. Арыстан баб қайтыс болған соң Иассауи Бахара қаласына барып, Юсуф Хамаданидың шәкірті болады. Ол Бухарада сопылық ілімінің негіздерін үйренеді. Содан соң Яссы қаласына келіп, сол кезде Орталық Азияда кең тараған сопылық, діни-тақуалық идеялардың ірі насихатшысына айналады. Оның көптеген шәкірттері болды. Олар: Арыстан бабтың ұлы Мансұр ата, екінші-шәкірті Сайид Хорезми, үшінші шәкірті- Сүлейман Бақырғани. Осылардың ішінде ең көрнектісі-Сүлейман Бақырғани. Тағы бір танымал шәкіртінің бірі Мұхаммед Данышменди. Иассауидің шәкірттері жөнінде Фуат Көпрулу: «Мутасаууфтардың(сопылардың) өмірбаяны жайлы еңбектерде Ирак, Хорасан және Мауерауннахр сопыларынан басқа түркі шейхтары деп жүрген сопылардың барлығы дерлік Ахмет Иассауидің тариқатының шейхтары еді» дейді. Біз бұл жерден Ахмет Иассауи өз заманында-ақ сопылықты насихаттау арқылы Яссы қаласының даңқын шығарғанын көреміз. Үйткені ұзақ-жақын шет елдерден Иассауи тариқатын үйренушілер Иассы қаласына келіп Қожа Ахметтен білім алған.

Ахмет Иассауи сопылық ілімін өз шәкірттеріне үйрете отырып, сондай әлемде даңқы шыққан ғұламаларды тәрбиелеп шығарды. Осындай ғұламалардың жетіліп шығуын әрине Яссы қаласы Орталық Азияның ірі рухани мәдени орталықтары болып саналған Самарқанд, Бұхара, Барх сияқты қалалар мен тең дәрежеге көтерілді.

Ахмет Иассауи дүниеден өткен соң оның жұмысы жалғассыз қалған жоқ. Оның шәкірттері сол Иассы қаласында сопылық ілімін уағыздаушылары болып қалып, білім – ілім ізденушілердің ошағына айналды. Бұл дәстүр ғасырдан ғасырларға жалғасын тауып келді. Бұдан бөлек яссы қаласында Ахмет Иассауидың жерлену түркі – мұсылман халықтарының арасында зират ететін, дуға оқитын, құдайға жалбарынатын екінші Мединеге айналды. Иасауидың дүниеден өтуінен кейін – ақ жергілікті халық оның қабіріне қорған тұрғызып, мүнәжәт ететін болған. Яссы қаласы Орта ғасырда әр түрлі мемлекеттердің құрамында болып, сол мемлекет басшыларының құрметіне ие болған. Оның бір көрінісін Әмір Темірдің Қожа Ахмет Иассауидің мазарының үстіне үлкен бір кесене тұрғызғанын көрсек болады. Әмір Темір 1395 жылы Тоқтамыс ханды женгеннен соң Ахмет Иассауиге атап кесене құруды жоспарлайды. Кесененің құрылысы 1396 жылы басталып, 1404 жылға дейін негізгі құрылысы аяқталады. Қалған азған бітпей қалған жерлерін әмір Темірдің немересі Ұлықбек билік құрған кезде бітіреді.

Әмір Темір Ахмет Иассауиды өзінің пірі деп есептеген. Әр жорыққа шығар алдында әмір Темір яссы қаласына кіріп, Иассауи мазарын зиарат етіп, дуға оқып, кейін жорыққа аттанған. Әмір Темірден кейінгі кезеңдерде де, Яссы қаласы қай мемлекеттің құрамында болса да сол мемлекеттің басшылары Яссы қаласына, Ахмет Иассауиге Әмір Темірден кем құрмет көрсетпеген. Керісінше барлық мемлекет басшылары осы бір ғұлама адамның мазары орналасқан қаланы өз мемлекетінің құрамына енгізгіс келген. Әрине кей кездерде бұл соғыс жағдайларына да алып келген. Себебі Иассы қаласын иемдеген мемелекеттің рухани өмірі өзгерді, халықтың руханиятқа деген құлщыныстары артады, соңында мемлекеттегі татулыққа, тыныштыққа алып келеді.

Түркістан қаласындағы күмбезі алыс – алыстардан жылтырап көрініп тұратын Қожа Ахмет Иассауи «әзірет Сұлтан» кесенесі қанша ғасырлардан бері халқымыздың мақтанышына айналып, басқалар зор қызығушылықпен қарайтын бас жәдігерімізге айналды. Қадым замандарды күні бүгінге дейін дүниенің төрт қыбласынан Әзіреті Сұлтан Қожа Ахмет Иассауи кесенесіне, оның іліміне руханиятын үйренуге келетін халықтың саны күннен – күнге көбею үстінде.

Ахмет Иассауи кесенесі Түркістан қаласының тірек нүктесі. Түркістан қаласы Ахмет Иассауидың арқасында тек түркі халықтар арасында емес, сонымен қатар бүкіл Ислам әлеміне танылды. Осынан барлығы Иассауидың діни – рухани қызметнің нәтижесі, жемісі. Сол жемісінің рахатын қазіргі кезде Қазақстан халқыда көріп келе жатыр. Себебі, Қазақ халқының бір тұтастығын, имандылығын, тыныштығын сақтауда Түркістанның руханияты, Ахмет Иасауидың ілімі, хикметтері, қызметі үлкен рөль атқаруда.

Төбеде айтылып жатқан Ахмет Иассауидың қызметінің нәтижесін, жемісін біз оның бізге қалдырған мұрасы арқылы көріп отырмыз. Иассауидың негізгі бізге қалдырған еңбектері «Диуани хикмет», «мират – ул Қулуб» және «Пақырнама».

Қожа Ахмет Иассауи ілімінде Хаққа қызмет ету халыққа қызмет етуден басталады. Ал, халыққа, ұлтына қызмет етудің шарты – топырақ сипатты болу, нәпсіні тыю. Топырақ сипатты болып, өзін халқына арнау кемелдікті білдіреді. Қожа Ахмет Йассауи кемелдікке жету үшін адамда ашқ (қуатты махаббат) пен дерт болу керек дейді. «Дертсіз адам адам емес, мұны аңла; Ашқсыз инсан хайуан жынысы, бұны тыңда». Осы хикмет жолындағы «Дертсіз адам» адамдық сезімнен жұрдай, өз ұлтының, қоғамының, Отанының алдында жауапсыз, мұңсыз, қара басының қамын күйттейтін жан. «Ашқсыз адам» – илаhи фитраттан, яғни Алла тарапынан адамға берілген құдайлық сыйдан мақрұм қалған, өзінің адамдық қадірін бағалай алмайтын, парасаттылыққа ұмтылмайтын, өзін қоршаған әлемге, адамға, табиғатқа, осының бәрін Жаратушы иеге мән бермейтін жан. Дертті адамның Қожа Ахмет Иассауи іліміндегі алатын орны ерекше. Ол хикметінде «Білімің – шырақ, халің – пілте, көз жасың – жағатын май» болсын дейді. Дертті, шерлі адам пілте болып жанып, ашқ отына түсіп, қоғамның кемшілік тұстары мен ақсаған руханиятын көріп, көз жасы, қайрат-жігерімен одан шығар жол, дауа іздейді. Шынайы ашққа осы дерт арқылы ұласады. Ал ашқ кемелдікке жетелейтін күш-қуат көзі. Қожа Ахмет Иассауи ілімінде адамның жаратылыс мақсаты – Хаққа құлшылық ету (ибадат), ол «Сізді, бізді Хақ жаратты ибадат үшін» – дейді. Бұл ибадат (убудийат) – Хақты тану жолындағы ең жоғарғы мақам. Құдайлық ашқты, Аллаға деген махаббатпен тұтастықта көретін Қожа Ахмет Йассауи дүниетанымы Алла жаратқан адам баласын кемсітпей, өзімен тең дәрежеде құрметтеуді парыз деп қарайды. «Сүннет екен кәпір де болса берме азар, Көңілі қатты ділазардан Құдай бизар» деген хикмет адамның тегі мен түсіне, діні мен діліне қарамастан оған құрмет көрсету, адам ретінде ардақтауды пайғамбарлық сүннет (жүйе, заң, қағида) ретінде танытады. Өйткені Қожа Ахмет Иассауи ілімі – дін, мазһаб аясына сыймайтын шексіз ашқ (махаббат) жолы. Қожа Ахмет Иассауи дүниетанымында «дертті адам», «топырақ адам», «кемел адам», сондай-ақ, «ғарип адам» тұлғалары да дәріптеледі.

Ғарип адамды кемелдік мәртебесіне жеткізіп, пайғамбардың қоғамдағы өкілі, ізбасары ретінде бағалайды (қ. Сопылық). Қожа Ахмет Иассауи өзін де ғарип ретінде көрсетеді: «Ғариппін ешкімім жоқ, бейшарамын hәм пақыр, Сенен басқа кімім бар, рақым ет Сен (Алла) таң сәріде» – деп рақымды тек Алладан ғана күтеді. Өйткені оны Алладан басқа шын ұғатын, қолдайтын ешкім жоқ. Оны ғарип қылып, жалғыздыққа итермелейтін күш оның дүниеге деген көзқарасы, илаhи ашқ – Хақ жолына деген ұмтылысы мен махаббаты. Ғариптік – адамның өз-өзімен іштей күресіп, санасын сансыратқан мәселелердің шешімін табу жолында рухымен тілдесу, өз әлімен ғана ләззат алу сияқты көңіл-күйді білдіретін психологиялық хал. Сондықтан да Қожа Ахмет Иассауи «Қай жерде ғарип көрсең һем дем болғыл» дейді. Яғни оларға дем бер, қолдау көрсет, қасынан табыл, құрметте дегені еді. Қожа Ахмет Иассауи дүниетанымында өмір мен өлім мәселесінің мәні өзгеше. Ғазали «өлімнің ақиқатын түсіну үшін, өмірдің мәніне жету керек, ал рухты білмей тұрып, өмірді тани алмайсың» дейді. Оның ілімінде нәпсі – жамандықтың, рух – жақсылықтың қайнар көзі болып табылады. Жақсылық пен жамандық секілді нәпсі мен рухтың да қатар өмір сүруі мүмкін емес. Рухтың өмір сүруі үшін нәпсінің өлуі шарт. Өйткені өмірдің мәні рухтың тазалығында, яғни көңіл айнасының сафтығында жатыр. Рух тазалығын мақсат тұту «ашқ» мәртебесіне ұласып, Хақ дидарын көру болып табылады. «Муту қабла ан тамуту-топырақ болмақ; Ашқтар өлмес бұрын өледі екен...», «Құл Қожа Ахмет, нәпсіні тептім, нәпсіні тептім, Өлмес бұрын жан берудің дертін шектім, Дидар тілеп тәрк етсем масиуаны; Өлмес бұрын болмысыңды айла фани...». Бұлар – «өлмес бұрын өлу» философиясына тән хикметтер. Қожа Ахмет Иассауи мұнда масиуаны (Хақтан басқа барлық дүниені) тәрк ету арқылы шынайы өмір мәнін ұғынуға шақырады. Оның көзқарасы бойынша, «шынайы өмір» деп, рухтың нәпсіден арылып, илаhи нұрлармен шайылуын айтады. Бұл ілім негізінде адамдарды «өлілер» және «тірілер» деп қарауға болады. Бұл жердегі «өлі» және «тірі» ұғымы рухқа байланысты. «Өлілер» – дүниеде нәпсінің құлы болып өткендер, олар тірі болса да өлікпен тең. «Тірілер» – нәпсілерін жою арқылы рухтарына «өмір» сыйлағандар, олар өлсе де мәңгілік өмірмен қауышқандар, бақи мәртебесіне жеткендер. Қожа Ахмет Иассауи дүниетанымында физикалық өлім жоқ. Ол жай ғана рухтың тәннен айырылып, басқа бір халге ауысуы. Аллаға құлшылықтың ең жоғарғы халі – еркіндік. Рухани өмір ішкі рухқа қатысты болғандықтан,Қожа Ахмет Иассауи іліміндегі еркіндік мәселесі де адамның «ішкі еркіндігі» шеңберінде қарастырылады. Ішкі еркіндікті ислам ахлағында «моральдық еркіндік» дейді. Яғни, Хаққа толық құл болған адам ғана толық еркін, азат. Демек, Алладан басқа барлық нәрседен тазару шынайы еркіндікке ұласады. Сопы Хақ алдында құл, халық алдында азат, еркін. Рухани өлімнің нәтижесінде нәпсі үстемдік құрып, адамды өзіне құл етеді. Адам өзінің жаратылысын, табиғатын жатсына бастайды. Нәтижесінде рух еркіндіктен айырылады. Қожа Ахмет Иассауи әдісі бойынша, рухты еркіндікке қауыштырудың жолы – зухд Қожа Ахмет Иассауи ілімінде ішкі еркіндікке жетудің дәрежелері мен басқыштары айтылады. Бұлар сопылық дүниетанымдағы «халдер» мен «мақамат» категорияларының рет-ретімен жалғасуы арқылы жүзеге асады. Ішкі еркіндік жайындағы мәліметтің негізі – дін. Ал дін адамзатқа «ішкі құлдықтан» құтылу және «ішкі еркіндікке» жетудің жолын көрсететін Алла тарапынан берілген илаhи жолдағы Қожа Ахмет Иассауи ілімі бойынша, «өлілер» мен «тірілер» ұғымына сәйкес, еркіндік мәселесінде де адамдарды екі топқа бөліп қарауға болады. Бірінші топ – «еркіндікті аңсаушылар». Бұлар тек қана Хаққа табынып, құлшылық етеді. Екінші топ – «еркіндіктен қорқатындар». Бұлар – нәпсі, мансап, байлық, атақ, дүние, адамға, т.б. табынып, құлдық ұрады. Хикметтің басы – Алланы бар және бір деп білу.

Қожа Ахмет Иассауи адам баласы осы шындықтан бейхабар қалғанда өзінің негізінен алыстай бастайтындығын айтады. Осы ақиқатты адам баласына ескертіп, тікелей еске салып отыратын таным көзі – Құран деп біледі. Сонымен қатар, Алланы танудың негізгі сыры адамның өзінде екендігін айтады. Адам – микрокосмос болса, рух, бүкіл әлем, болмыс – макрокосмос, Алланың аяттары, яғни белгілері. Адам – рух әлемінде Алламен болған сұхбат-антты бұзбай “Зікір” арқылы үнемі есте сақтаушы. Қожа Ахмет Иассауи іліміндегі зікір, уажд (экстаз), сама сияқты әдістер Алламен болған сертті ұмытпау үшін қолданылған. Адамның арабша «инсан», яғни «ұмытшақ» екендігін ескергенде, Құранның бір аты болып табылатын зікір (еске алу) адамдық болмысты толықтырып, кемелдендіріп отыратын әдіс екендігі белгілі. Осы тұста «қалу бәла» серті («...мен сендердің Жаратушың емес пе едім» деген Тәңірінің сұрағына рухтардың «Ия, әлбетте» деген жауап-серті) мен рух әлеміндегі онтол. және туыстық бірліктің адамзат арасында осы кезге жалғасып, сақталуына деген ұмтылыстың, тілектің жатқандығын байқау қиын емес. Жалпы сопылық дүниетанымға тән бұл теориялы-тұжырымдамалық ұстанымды Қожа Ахмет Иассауи түркілік дүниетаным негізінде жаңғыртты. Ислам тарихында дінді ұғынудың, қабылдаудың ерекше түрі ретінде пайда болған «сопылық ағым» ресми діндегі (қалам мен фикһ) қасаңдыққа қарсы бағыт ретінде бой көрсетті. Сол секілді Қожа Ахмет Иассауи ілімі де түркілік дүниетанымның негізгі категориясы болып табылатын әмбебаптыққа сай дамыды. Тәңірді жазалаушы, қорқыныш иесі ретінде ғана емес, Тәңірді сүю және оның үкімдерін құрметтеу арқылы Аллаға махаббатпен қауышу-ұласу әдістерін қалыптастырды. Өйткені сопылық дүниетанымда Алла – ғашық (сүюші), мағшуқ (сүйілуші) әрі ғашықтықтың өзі болғандықтан да, ғашықтық болмыс жаратылысының ең негізгі мұраты. Бұл адам бойында махаббат, жауапкершілік сезімді, иман, т.б. асыл құндылықтарды қалыптастырады. Адам хикмет арқылы, оның нәтижелі жемістерінің негізінде ғана мәнді, мағыналы өмір, «адамша тіршілік ету өнерін» меңгере алады (қазіргі «Диуани хикмет»). Қожа Ахмет Иассауи ілімінің танымдық тірегін құрайтын адамгершілік қағидалардың өзегі – ахлақ (мораль). Ахлақ – хикметтің нәтижесінде қалыптасқан рухани құндылықтар жиыны. Адам ахлақ арқылы адамдық болмысқа, мәнге ие болады. Яғни, адам ахлақтық-рухани құндылықтарды бойына сіңіргенде ғана «шындыққа», «жан тыныштығына» қауышады. Қожа Ахмет Иассауи ілімінде «жан тыныштығы», «шындыққа жету» адамгершілік қасиет пен сипатқа ұласу арқылы тариқатта жүзеге асады. Аллаға қауышудың жолы қоғамға, адамға қызмет ету – тікелей ахлақтық кемелдену арқылы өтеді. Нәтижесінде рухани тазалыққа, өзін өзі меңгеруге қолы жетіп, «Кемел адам» тұрпаты қалыптасады. Көшпелі түркі қауымын имандылыққа шақыру арқылы Қожа Ахмет Иассауи ілімі барша түркі халықтары мәдениетіне үлкен өзгеріс енгізді. Дәстүрлі түркілік дүниетанымның негізі сыршылдық (мистика) дін екендігін ескерсек, сопылық танымның түркі мұсылмандығының ең маңызды ерекшелігін қалыптастырудағы себептерін ұғыну қиын емес. Бұл құбылыстың табиғилығын дін феноменол-сы тұрғысынан қарасақ, діндердің таралуындағы ескі ұстындардың толығымен жойылмайтынын, жаңалары сол құндылықтар, түсінік, ұғымдар негізінде өз орнын табатынын көруге болады. Көбінесе діндерде ескі ұстындар мистикалық институттармен тұтасып, «халық діндарлығы» түрінде тіршілігін жалғастырады. Бұл құбылыстың көрінісін Қожа Ахмет Иассауи дың сопылық-моральдық ілімінен көруге болады. Оның «құрма» символизмі арқылы Мұхаммед (ғ.с.) пайғамбарға байлануы, осы құбылысқа Арыстан бабтың «себеп» болуы, өмірін пайғамбар өміріне ұқсатуға тырысуы, пайғамбарға ұқсаудың ишараты ретінде ұлының атын Ибраһим қоюы, пайғамбар жасына келгенде тірідей «жерасты мешітіне», яғни қылуетке түсуі, осының бәрі оның іліміндегі көшпелі түркілерге исламды таратудағы маңызды әдістемелік, құбылыстық ерекшелік әрі жаңалық болып табылады.

Жергілікті халықтың салт-санасы мен сенім-нанымына, әдет-ғұрпына қайшы келмейтін діни-мистикалық мектептің негізін қалаған Қожа Ахмет Иассауи шығармашылығы сопылық ағымның түркілік дәстүріне даңғыл жол салды. «Ислам дінін тек араб тілі арқылы ғана тануға болады» деген түсінікті теріске шығарып, сопылық әдебиет ұстанымдарын көне түркі әдеби тіл – шағатай тілінде сөйлетті. Қасиетті кітаптың арабша мағынасын толықтай түсіндіру, шариаттың қыр-сырын, дін қағидаларын қалың қауымға өз тілдерінде тереңнен таныту мақсатында хикметтерін ертеден қалыптасқан суырыпсалмалық дәстүрдегі әдебиетке жаңа серпін, тың мазмұн алып келумен қатар, оны түр жағынан көркейтіп, кемелдендіре түсті. Сөйтіп, бұрыннан дидактикалық сипаты басым түркі әдебиеті насихаттық ой тұжырымдармен толыға түсті. Ол фольклор мен жазба әдебиеттің өзара жақындасуының, толысып, көркеюінің дәнекері бола отырып, Шығармашылық әдебиетінде ертеден қалыптасқан, Құран Кәрімде баяндалатын тарихи аңыздар мен пайғамбарлар, әулие-әнбиелер жөніндегі әпсаналарды хикметтерінде ұтымды пайдаланды. Қожа Ахмет Иассауи шығармашылығы түркі-мұсылман әлеміне кеңінен танылып, Иассауи ше хикмет жазу дәстүрге айналды. Кіші Азияда Қажы Бекташ, Жүніс Әмре, Сүлеймен Бақырғани хикметтерінен Қожа Ахмет Йассауи сарыны байқалды. 12 ғасырдан бері түркі халқының дүниетанымына елеулі ықпал еткен Қожа Ахмет Иассауи сарыны Асан Қайғыдан Абайға, сондай-ақ, күні бүгінге дейінгі қазақ ақындары шығармаларында көрініс тапқан.

Иассауи заманынан қазіргі күнге дейін осы «Иассауи» білімінен нәр алған халқымыздың руханияты мықты болған. Иассауи ілімін тек Түркістан немесе Қазақстан халқы ғана емес, бүкіл адам баласы оқып, өзінің рухани азығы ретінде пайдаланады. Сондықтанда қазіргі күнге дейін Түркістан қаласы Қазақстаннның басқа қалалары мен салыстырғанда рухани – мәдени жағынан жоғары тұрады. Қалада мешіт – медреселер саны көп. Мешіт – медреселердің көптігі әрине халықтың имандылық жағынан, діни – рухани жағынан, мәдени жағынан дамыған қала болуына өз есептігін тигізеді.