Ғылыми психологияның маңызы мен ерекшелігі қандай?

Ғылыми психологияның маңызы мен ерекшелігі қандай?

Аңдатпа: Мақалада ғылыми психологияның маңыздылығы мен ерекшеліктері зерттелді. Психологияның ғылым саласы ретінде адам өмірінен алатын орыны, адам өміріне әсері туралы толық талқыланды. Көптеген ғылым саласының психологиямен ұштастығы, өзара байланысы туралы айтылды. Ғалымдардың көзқарасы, осы ғылым тұрғысында ашқан жаңалықтары туралы жазылды. Қазіргі таңда психология ғылымы терең зерттелуде. Осы кезеңге дейінгі ашылған психология саласының құндылықтары адам психологиясына өзіндік ықпал етуде. Академиялық мақалада психология саласы барлық жанның проблемасын шешетін сала ретінде қарастырылды.

Кілт сөздер: Психология, адам психикасы, психикалық жағдай

Ғылыми психологияның маңызы мен ерекшелігі қандай?

Бүгінде психологияның адам өмірінде маңызыдылығын айтпасақ та белгілі. Қоғамда күннен күнге психолог мамандарына жүгінетін адамдар саны көбеюде, әлеуметтік мәселелерді шешу, отбасыдағы жағдай, жеке адам мәселесі, барлық жанның проблемаларын шешетін дәл осы сала. Осыған байланысты психологияны ғылыми түрде, тарихын, маңызын, ерекшеліктерін қарастырып көрсек, тамыры тереңге жайылғаны айшық. Бүгінде, психологияны ғылым ретінде қарастырсақ адамды зерттеу пәні ретінде әртүрлі көзқарастардан қарастыруға болады. Сонымен қатар, әр адам ерекше және өзгеше қабілетке ие. Адамның табиғи және әлеуметтік құбылыс ретіндегі көріністерінің әртүрлілігі адамды зерттейтін көптеген ғылымдардың пайда болуына әкелді. Психология гуманитарлық, антропологиялық білім саласы ретінде көптеген ғылымдармен тығыз байланысты. Ол философиялық, жаратылыстану, әлеуметтік және техникалық ғылымдар арасында аралық орынды алады.

Ең алдымен, психология мен философияның өзара байланысына тоқтала кетсек. Тәуелсіз ғылым бола отырып, психология философиямен тығыз байланысты сақтады. Бүгінгі таңда психология мен философия тұрғысынан қарастырылатын ғылыми мәселелер мен ұғымдар бар. Мысалы оларда айтатын болсақ, өмірдің мәні мен мақсаты, дүниетаным, түрлі көзқарастар, моральдық құндылықтар, адам санасының мәні мен шығу тегі, адам ойлауының табиғаты, тұлғаның қоғамға және қоғамның жеке адамға әсері және тағы басқаларын қарастыру маңызды. [1]

Ұзақ уақыт бойы философияның материалистік және идеалистік болып түбегейлі бөлінуін атап айтқан жөн. Көбінесе бұл қарама-қайшылық сипатта болды, яғни көзқарастар мен ұстанымдардың қарама-қайшылығы үнемі орын алып отырады. Психология саласы тұрғысынан философияның осы екі негізгі ағымының да маңызы бірдей. Философияның матералистік жағы іс-әрекеттің жоғары психикалық функциялардың пайда болуы үшін негіз болды, идеалистік бағыт, мысалы, жауапкершілік, өмірдің мәні, ар-ождан, руханият сияқты ұғымдарды зерттеуге мүмкіндік берді. Демек, психологияда философияның екі бағытын қолдану адамның қосарлы мәнін, оның биоәлеуметтік табиғатын толық көрсетеді.

Психология сияқты жеке тұлғаның қоғамға қатысты мәселелерін зерттейтін тағы бір ғылым - бұл әлеуметтік психологиядан жеке тұлға мен адами қатынастарды зерттеу әдістерін алатын әлеуметтану болып табылады. Сонымен қоса, психология саласы өз зерттеулерінде сауалнама сияқты ақпарат жинаудың дәстүрлі әлеуметтанулық әдістерін кеңінен қолданады. Психологтар мен әлеуметтанушылар бірлесіп зерттейтін мәселелер бар. Мысалы, адамдар арасындағы қарым-қатынас, мемлекеттің экономикасы және саясатының психологиясы, тұлғаның әлеуметтік жағы, әлеуметтік көзқарастарының қалыптасуы мен өзгеруі және тағы басқалары. Әлеуметтану мен психология теориялық зерттеулер деңгейінде де, белгілі бір әдістерді қолдану деңгейінде де тығыз байланысты. Олар қатар дами отырып, тұлға мен адам қоғамының қарым-қатынасын зерттеудегі бір-бірінің зерттеулерін толықтырады. Психологиямен тығыз байланысты тағы бір ғылым-педагогика, өйткені балаларды тәрбиелеу мен оқыту тұлғаның психологиялық өзгешеліктерін бей-жай қалдырмайды. [2]

Психология тарих ғылымымен тығыз байланысты. Тарих пен психологияның терең синтезінің бір мысалын ғалым Выгодский әзірлеген адам баласының психикалық функцияларының жоғары мәдени-тарихи даму теориясы болып табылады. Оның мәні адамзаттың негізгі тарихи жеңістері, солардың ең алғашқысы тіл, құралдар, иконикалық жүйелер және онтогенетикалық дамуды айтарлықтай алға жылжытқан қуатты факторға айналды. Психологияның тарих ғылымымен өзара байланысының тағы бір бірегей дәйегі ол - психологияда тарихи әдісті қолдану, оның мәні кез-келген психикалық құбылыстың табиғатын түсіну үшін ең алдымен оның онтогенетикалық дамуын қарапайым түрден күрделіге дейін қадағалау қажет. Адам психикасының жоғары формалары не екенін түсіну үшін олардың балалардағы қалыптасуын бақылау керек. Осы тұрғыдан психологтар мен тарихшылардың пікірлері қазіргі адамның психологиялық қасиеттері мен жеке қасиеттері адамзаттың даму тарихының өнімі екендігімен келіседі.

Психологияның айрықша ерекшелігі, оның әлеуметтік қана емес, сонымен қатар техникалық ғылымдармен байланысы. Бұл адамның барлық технологияның, өндірістік процестердің қатысушысы екендігіне келетінін атап айту маңызды. Психологиялық ғылым адам баласын технологиялық прогрестің бөлінбес бөлігі ретінде қарастырады. Әлеуметтік-техникалық жүйелерді дамытумен айналысатын психологтардың зерттеулерінде адам "адам-машина" жүйесінің ең күрделі бөлшегі тұрғысынан жұмыс жасайды. Психологтардың зерттеулерінің арқасында адамның психикалық және физиологиялық мүмкіндіктерін ескеретін техниканың үлгілері жасалады. [3]

Психология да тығыз байланысты тағы бір сала, ол медицина саласы. Медициналық және биологиялық ғылымдары. Бұл байланыс адамның қос табиғатына әлеуметтік және биологиялық болмысқа байланысты. Көптеген психикалық құбылыстар ең алдымен, психикалық процестер физиологиялық кондицияға ие, сондықтан биология мен физиология саласындағы білім белгілі бір психикалық құбылыстарды жақсы түсінуге көмектеседі. Бүгінгі таңда психосоматикалық және соматикалық өзара әсер ету фактілері белгілі. Бұл құбылыстың мәні адамның психикалық жағдайы оның физиологиялық жағдайына әсер етеді, керісінше, әртүрлі аурулар, әдетте, науқастың психикалық жағдайына ықпал етеді. Осыны ескере отырып, қазіргі медицинада психотерапиялық әсер ету әдістері қарқынды дамыды.

Осылайша, қазіргі психология ғылым мен практиканың әртүрлі салаларымен де қарастыруға келеді. Адам қатысқан жерде психологиялық ғылымға да орын бар деп айтуға болады. Сондықтан психология саласының қарқынды дамуы, оны ғылыми және практикалық қызметтің әртүрлі салаларына енгізу психология ғылымының әртүрлі салаларының пайда болуына әкелді. Қазіргі психологиялық ғылым білімнің көп салалы саласы болып табылады және 40-тан астам салыстырмалы түрде тәуелсіз салаларды қамтиды. Олардың пайда болуы, біріншіден, психологияны ғылыми және практикалық қызметтің барлық салаларына кеңінен енгізумен, екіншіден, жаңа психологиялық білімнің пайда болуымен қарастырылады. Психологияның кейбір салалары басқалардан, ең алдымен, белгілі бір ғылыми бағыт шешетін проблемалар мен міндеттер жиынтығымен ерекшеленеді. Сонымен бірге психологияның барлық салаларын шартты түрде іргелі деп бөлуге болады. [4]

Жалпы психология - психологияның ең жалпы психологиялық заңдылықтарын, теориялық принциптері мен әдістерін, оның негізгі түсініктері мен категорияларын анықтайтын теориялық және эксперименттік зерттеулерді қамтитын психологиялық ғылымның саласы. Жалпы психологияның негізгі салаларына келетін болсақ, ең бірінші ол, психикалық процестер. Екіншісі, адамның психикалық тұрғыдан қасиеттері, ең соңғысы әрине, психикалық күйлер.

Жалпы психологияның психологиялық ғылымның тәуелсіз және іргелі саласы ретінде пайда болуы 1942 жылы дайындаған және жариялаған С. Л. Рубинштейннің атымен байланысты болды. Ол кезде бұл сала қолданбалы психология салалары деп аталады, олардың жетістіктері практикалық қызметте пайдаланылды. Көп жағдайда психологиялық ғылымның қолданбалы салаларының көмегімен белгілі бір бағыт шеңберінде нақты міндеттер шешіледі. Ал тарихи тұрғыдан жан туралы ілім-ғылым бірінші болып пайда болды. [5]

Жоғарыда айтқандай, психология ғылымы, әртүрлі ғылымдармен тікелей байланысты, соның ішінде медицина саласымен. Яғни екі ғылымның біреуі адам тәнін емдесе, екіншісі адамның жанын емдейді. Соның ішінде психологияның жануарлармен де байланысатынын қарастыратын болсақ, ол тікелей бихевиоризммен байланысты. Бихевиоризм - адамдар мен жануарлардың мінез-құлқын зерттеуге жүйелі көзқарас. Ол барлық мінез-құлық рефлекстерден, қоршаған ортадағы белгілі бір ынталандыруларға реакциялардан, сондай-ақ жеке адамның нақты мотивациялық күйімен және бақылаушы ынталандырулармен бірге күшейту және жазалау сияқты жеке тарихтың әсерлерінен тұрады деп болжайды. Бихевиористер тұқым қуалаушылықтың қоршаған ортаның әртүрлі факторларына жауап беру дәрежесін анықтауда маңызды рөл атқаратынына қарамастан, олар ең біріншіден қоршаған ортаның факторларына назар аударады.

Психологияның көптеген қырлары бар, ал психология пәні оның бағытына байланысты әр түрлі түсініледі. Сонымен, бихевиоризм жеке адамдардың әртүрлі оқиғаларға білдірген реакцияларын зерттеумен айналысады, яғни іс жүзінде бұл адамның мінез-құлқы туралы ілім. Бихевиоризм қалай және неге пайда болды? Айта кететіні, бұл бағыт өте жас, ол жүз жыл бұрын пайда болды және түбегейлі жаңа психологиялық тәсілге айналды. Оның міндеті келесідей анықталды — адамның мінез-құлқын рефлекстер тұрғысынан зерттеу. Жаңа бағыттағы әдістемелік аппарат бақылау мен талдауды қамтыды. Психология мінез-құлық ғылымы ретінде метафораларға негізделген тұжырымдар мен сипаттамалардың алыпсатарлығына қарсы наразылық болды. Жаңа бағыт теориялық емес, практикалық психологияға баса назар аударды. [6]

Сонымен қорытындылай келе психологияның тарихи қалыптасуын, оның әртүрлі салалармен байланысын анықтап зерттеу жүргізілді. Адам баласының өмірінде көптеген жылдар бойы психология ұғымы бар болғынымен, адамдар енді ғана бұл ғылымның маңызын біліп, түсініп жатқаны белгілі. Себебі, менің түсінігім бойынша, қаншалықты адамның жаны сау болса соншалықты тән саулығының кепілділігі бола алады. Өйткені дәл қазіргі таңда көптеген физиологиялық аурулардың түрлері, нервтік жүйке жүйесіне байланысты, ал бұл тікелей адамның ішкі күйін көрсетеді.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. Столяренко Л.Д. Основы психологии Ростов-на-Дону : Феникс 2005. сс.150-156, 639-640.

2. Алдамұратов Ә. Жалпы психология Алматы, 1996

3. Доценко Е.Л. Лекции по курсу «Психология общения».

4. Бап-Баба С. Жалпы психология. Алматы, 2006.

5. Жақыпов С.М., Бердібаева С.Қ. Психология: Адамзат ақыл-ойының қазынасы. Таймас Баспа үйі: Алматы 2015ж.

6. Психология развития человека. М.: Изд-во Смысл; Изд-во Эксмо, 2005 - 1136 с. -ил. (Библиотека всемирной психологии.)