Ғылыми зерттеу

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЭКОНОМИКА ЖӘНЕ БЮДЖЕТТІК
ЖОСПАРЛАУ МИНИСТРЛІГІ

«ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ
БОЛЖАМЫ:
НЕГГІЗГІ ТРЕНДТЕР, СЫН-ҚАТЕРЛЕР, ПРАКТИКАЛЫҚ
ҰСЫНЫСТАР»
тақырыбына
аналитикалық баяндама

Астана, 2014 ж.

Мазмұны
1. 1. Қазақстан Республикасының қазіргі демографиялық дамуы
1.1
1.2
1.3
1.4

Халық саны және жас құрамы өзгеруінің үрдістері мен болашағы
Бала туу, өлім-жітім, халықтың өмір ұзақтығы деңгейінің бағалары
Халықтың көші-қон ағымдарын талдау
Қазақстан Республикасында халықтың қайта жандану үлгісін
айқындау

3
3
8
18
26

2. Демографиялық болжам

33

2.1 Қазақстан Республикасындағы демографиялық дамудың болжамы
2.2 Халықтың экономикалық белсенділігін болжау

33
47

3. Ұзақ мерзімді экономикалық өсуді қамтамасыз етудегі
демографиялық фактордың ролі (қорытындылар мен ұсынымдар)

52

1-қосымша. Негізгі жас топтары бойынша 2030 жылға дейінгі ҚР халқының
болжамды саны
56
2-қосымша. Негізгі жас топтары бойынша 2030 жылға дейінгі ҚР
еркектерінің болжамды саны
57
3-қосымша. Негізгі жас топтары бойынша 2030 жылға дейінгі ҚР әйелдерінің
болжамды саны
58
4-қосымша. Қалалық елді мекен бойынша 2030 жылға дейінгі ҚР халқының
болжамды саны
59
5-қосымша. Ауылдық елді мекен бойынша 2030 жылға дейінгі ҚР халқының
болжамды саны
60
6-қосымша. Өңірлер бойынша 2030 жылға дейінгі ЭБХ болжамды саны
61
7-қосымша Демографиялық болжамды құру әдістемесі
62

2

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ
БОЛЖАМЫ:
НЕГГІЗГІ ТРЕНДТЕР, СЫН-ҚАТЕРЛЕР, ПРАКТИКАЛЫҚ
ҰСЫНЫСТАР
1. Қазақстан Республикасының қазіргі демографиялық дамуы
1.1 Халық саны және жас құрамы өзгеруінің үрдістері мен болашағы
Қазақстан Республикасы халқының саны 1991 жылдың басында 16,4
млн. адамды құрады, ал 2000 жылдың басында 14,9 млн. адамға дейін кеміді
(1-сурет). 2002 жылдан бастап аталған көрсеткіш тұрақты өсіп, 2012 жылдың
басында 16,9 млн. адамды құрады, ал 2013 жылға қарай 17 млн. адамға жетті.
1990-жылдардағы халық санының елеулі төмендеуі этнос өкілдері бөлігінің
тарихи отанына тұрақты тұруға кетуімен және бала туу деңгейінің
төмендеуімен байланысты. 2003 жылдан бастап мемлекетімізде халық
санының өсуі басталды. Өсудің негізгі көзі табиғи өсім болып табылады.

Ақпарат көзі: Қазақстан Республикасының Статистика агенттігі
1-сурет. Қазақстан Республикасы халқы санының динамикасы

2013 жылғы 1 қаңтарға Қазақстан халқының саны 16909,6 мың адамды
құрады, оның ішінде қалалықтар - 9277,4 мың адам немесе 54,9%,
ауылдықтар саны – 7632,2 мың адам немесе 45,1%. Өткен кезеңмен
салыстырғанда халықтың саны 1,4% өсті, қалалықтар – 1,61%, ауылдықтар
саны –1,1%; 2009 жылғы 01.01 салыстырғанда елдің халқының саны 5,8%-ға
өскен, қалалықтар және ауылдықтардікі сәйкесінше 7,1% және 4,3%
(нақтыланған деректер бойынша). Халықтың санының көпшілігі келесі
өңірлерде шоғырланған: Оңтүстік Қазақстан – 2678,9 мың адам (15,8%),
Алматы – 1946,7 мың адам (11,5%), Шығыс Қазақстан – 1393,6 мың адам
(8,2%), Қарағанды облыстарында – 1362,7 мың адам (8,1%) және Алматы
3

қаласында – 1475,4 мың адам немесе 8,7%. Барлығы осы өңірлерде
Қазақстан халқының 50%-нан астамы тұрады. Қалалық халық негізінен
Қарағанды (78,4%), Павлодар (69,2%), Ақтөбе (61,6%), Шығыс Қазақстан
облыстарында орналасқан (58,5%) (1-кесте).
1-кесте. 2009 жылғы 1.01 және 2013 жылғы 1.01 Қазақстан Республикасы халқының
өңірлер бойынша саны
адам

Барлық халық
2009

Қала халқы

2013

Ауыл халқы

2009

2013

2009

2013

15982370

16909776

8662919

9277529

7319451

7632247

Ақмола

738827

732719

342188

344237

396639

388482

Ақтөбе

756782

795817

460251

490590

296531

305227

Алматы

1804005

1946718

424687

451914

1379318

1494804

Атырау

509123

555217

239034

268192

270089

287025

Батыс Қазақстан

598342

617640

277055

303017

321287

314623

Жамбыл

1020796

1069874

415047

427879

605749

641995

Қарағанды

1341207

1362743

1039005

1068385

302202

294358

Қостанай

886329

879941

439558

450890

446771

429051

Қызылорда

677734

726711

283971

309327

393763

417384

Маңғыстау

482631

567754

262237

287741

220394

280013

2462782

2678889

970164

1048405

1492618

1630484

Павлодар

742276

749019

504004

518191

238272

230828

Солтүстік
Қазақстан

597534

579488

237442

239632

360092

339856

1396871

1393619

801145

815502

595726

578117

605254

778198

605254

778198

0

0

1361877

1475429

1361877

1475429

0

0

Казақстан

Оңтүстік Қазақстан

Шығыс Қазақстан
Астана қ.
Алматы қ.

Халық саны өсімінің ең жоғары төмендеуі (-2,3%) 1995 жылда (2-сурет)
байқалады. 2003 жылдан бастап халық өсімінің оң қарқыны сақталып келеді.
Соңғы жылдары өсім қарқыны 1,4 - 2,9%-ды құрады.

4

Ақпарат көзі: Қазақстан Республикасының Статистика агенттігі
2-сурет. Халық санының өсу (азаю) қарқыны
2-кесте. Жекелеген
халқының саны

жас

топтары

бойынша

Қазақстан

Халық саны, адам
жылдар

2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012

Республикасы

Үлес, %

0-15 жас

16-63 (57)
жас

63 (57) және одан
үлкен

0-15
жас

16-63 (57)
жас

63 (57) және одан
үлкен

4202662
4106548
4038627
3997336
3983469
3998222
4046938

9339931
9455220
9606004
9775472
9967766
10165045
10338303

1316355
1347250
1368354
1374221
1356849
1320925
1288759

4167372
4245039
4343382

10344218
10461037
10559499

1581111
1615505
1653719

4462889

10631298

1697238

28.30
27.62
27.01
26.52
26.17
25.97
25.99
25.90
26.01
26.23
26.58

62.89
63.60
64.25
64.85
65.49
66.02
66.39
64.28
64.09
63.78
63.31

8.86
9.06
9.15
9.12
8.92
8.58
8.28
9.83
9.90
9.99
10.11

Ақпарат көзі: Қазақстан Республикасының Статистика агенттігі

2-кестеде Қазақстан халқының 2002 жылдан бастап 2012 жылға дейінгі
жас бөлігіндегі саны көрсетілген. Халықтың негізгі үлесін жұмысқа қабілетті
жастағы азаматтар құрайды, олардың 2002 жылдан 2012 жылға дейінгі
кезеңде жиынтық үлесі халықтың жалпы санында 62-66%-ды құрады.
Аталған жас санаты 2002 жылы халықтың жалпы санында 62%-ды құрады,
одан кейін 2008 жылы 68%-ды құрап, өзінің үдемелі кезіне жетті, ал 2012
жылы азаматтардың аталған санаты 63%-ды құрады.
0-ден 15 жасқа дейінгі адамдардың жас санаты 2002 жылмен
салыстырғанда 2 пайыздық тармаққа төмендеп, 2012 жылы халықтың жалпы
санының 26%-ын құрады. Зейнеткерлік жастағы, яғни 63(57) жастан үлкен
5

халық 2002 жылмен салыстырғанда 2 пайыздық тармаққа артып, 10%-ды
құрады. Осыған қарамастан, егде жастағы халықтың 2012 жылы күрт өсуін
атап өткен жөн, ол 2011 жылмен салыстырғанда 3 пайыздық тармаққа артты.
0-15 жастағы халықтың үлесінің төмендеуі, 16-62 (57) жастағы
халықтың үлесінің ұлғаюы және 63 (58) жас және одан үлкен жастағы
халықтың үлесінің ұлғаюы байқалады. Аталған үрдістің нәтижесі 2020 жылға
қарай жұмысқа қабілетті жастағы (16-62 (57) жастағы) халықтың азаюы болу
мүмкін, себебі қазіргі жастар жұмысқа қабілетті жасқа жетеді және егде
жастағы халықтың көбеюіне әкеледі, ал қазіргі жұмысқа қабілетті халық
тобы зейнеткерлік жасқа жетеді. Осылайша, бала туудың жоғары деңгейіне
қарамастан, Қазақстанда халықтың қартаю тәуекелі бар. Аталған үрдісті
жынысы бойынша әртүрлі жас топтары бойынша халық санының
өзгерістеріне жасалған талдау растайды (3-кесте).
3-кесте – Жекелеген жас топтары бойынша халықтың жалпы санындағы
еркектер мен әйелдердің үлесі
ЕРЛЕР

2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012

0-15
жастағы
еркектердің
үлесі, %
31.5
30.7
30.0
29.2
28.5
28.0
27.7
27.5
27.5
27.6
27.7
27.9
28.3

16-63
жастағы
еркектердің
үлесі, %
62.3
62.7
63.3
63.9
64.6
65.1
65.7
66.2
66.5
66.6
66.5
66.2
65.8

ӘЙЕЛДЕР
63 және одан
үлкен
жастағы
еркектердің
үлесі, %
6.3
6.5
6.8
6.9
6.9
6.8
6.6
6.3
6.1
5.8
5.8
5.8
5.9

0-15
жастағы
әйелдердің
үлесі, %
28.1
27.5
26.7
26.0
25.4
24.9
24.5
24.3
24.3
24.4
24.5
24.7
25.0

16-57
жастағы
әйелдердің
үлесі, %
57.0
57.9
58.9
60.0
60.9
61.4
61.7
61.8
61.6
62.1
61.8
61.5
61.0

57 және одан
үлкен
жастағы
әйелдердің
үлесі, %
14.9
14.7
14.3
14.0
13.8
13.7
13.8
13.9
14.1
13.6
13.7
13.8
14.0

Ақпарат көзі: Қазақстан Республикасының Статистика агенттігі

Төменде 1990 және 2012 жылдарға арналған жыныстық-жас
пирамидасы көрсетілген (3-сурет). Екі жылда да көптеген жас санаттарында
әйелдер үстем. Осыған қарамастан, 2012 жылы пирамиданың теңестірілуі
немесе әр жас санатында әйелдер санының ерлердің санына сәйкес келуі
немесе олардың санына жақындағаны байқалады.
2012 жылы 10-24 жастағы ерлердің де, әйелдердің де күрт азаюы
байқалады, бұл 90-жылдардағы бала туудың төмен деңгейіне байланысты.
2012 жылы 0-4 жастағы халық едәуір көбейді, сондай-ақ аталған жас
санатында ер балалардың көбеюі байқалады.
6

Соңғы 15-20 жыл аралығында халықтың жалпы санындағы ерлердің
үлесі 48%-ды, әйелдердің үлесі 52%-ды құрады.

2012 жыл (адамдар жыл басына)

Ақпарат көзі: Қазақстан Республикасының Статистика агенттігі
3-сурет. Халық санының жас пирамидасы

Халықтың орта жастағы санатының көбеюі байқалады (4-сурет). 2000
жылы халықтың орта жасы 30,7 жасты, ал 2012 жылы 31,5 жасты құрады.
Әйелдердің орта жасы ерлердің орта жасынан 2-3 жылға жоғары.

7

Ақпарат көзі: Қазақстан Республикасының Статистика агенттігі
4-сурет. Халықтың орта жасы

1.2. Туу, өлім-жітім және халықтың өмір сүру деңгейін бағалаулар
Табиғи өсім
Халықтың табиғи өсімі – бала туу деңгейінің өлім-жітім деңгейінен
артуы, яғни белгіленген уақыт кезеңінде туылғандар мен өлгендер
арасындағы айырым. Халықтың өсу қарқынының жалпы сипаттамасы болып
қызмет етеді, негізінен халықтың табиғи өсімінің бір жылға 1000 адам
шаққандағы коэффицентпен өлшенеді. Халықтың теріс табиғи өсімі
мемлекетте туылғандарға қарағанда өлгендердің көп болғанын білдіреді
(яғни халықтың табиғи кемуі).
Табиғи өсім промилледегі (%) коэффицентпен өлшенеді, ол санның
мыңнан бір үлесіне немесе пайыздың оннан бір үлесіне сәйкес келеді. Яғни
табиғи өсім (кему) коэффиценті – 8,5 % –0,85 %-ға, ал 36,8 %-дағы табиғи
өсім коэффиценті +3,68 %-ға сәйкес келеді.
1991-1998 жылдардағы кезең Қазақстан үшін табиғи өсімнің төмендеу
үрдісімен сипатталады. 1991 жылы 218850 адамды құраған табиғи өсім 1998
жылы 68066 адамға дейін төмендеді. Кейінгі жылдар аралығында өсім үрдісі
осы деңгейде қала берді. 2002 жылдан бастап табиғи өсімнің абсолютті
шамаларының біртіндеп артуы байқалады. 2013 жылы қаңтар-қыркүйек
айында Қазақстанның табиғи өсімі 189884 адамды құрады (5-сурет).

8

Ақпарат көзі: Қазақстан Республикасының Статистика агенттігі
5-сурет. Халықтың табиғи өсімі, адам

Табиғи өсімнің жеделдеуі немесе табиғи кемудің бәсеңдеуі
туылғандардың артуы және өлгендердің төмендеуі нәтижесінде болады.

Ақпарат көзі: Қазақстан Республикасының Статистика агенттігі
6-сурет. Туылған адамдар санының динамикасы және халықтың табиғи өсімі,
адам

Бала туу деңгейі
Бала туу деңгейі – халық өсімінің қарқынын айқындаудың басым
факторы. Табиғи өсімнің жоғары көрсеткіштері 2002 жылдан бастап 20022011 жылдары туылғандардың жоғары санының аясында болды (6-сурет).
Бала туу халықта жаңа мүшелердің пайда болуын сипаттайтын
халықтың ұдайы өндірісінің оң көрсеткіші болып табылады. Бүгінгі күні
өліммен бірге бала туу негізгі демографиялық процес болып табылады. Бала
туу деңгейін өлшеу үшін демографияда көрсеткіштер жүйесі қолданылады.
9

олардың ішінде анағұрлым қарапайымы - бала туу коэффиценті, яғни
халықтың орта жылдық санының 1000 адамға шаққандағы күнтізбелік жылда
тірі туылғандардың саны.

Ақпарат көзі: Қазақстан Республикасының Статистика агенттігі
Ескерту: Коэффиценттер жылдық-есептік болып ағымдағы жылдың 1 қазанына немесе
өткен жылғы 1000 туылғандарға келтіріледі.
7-сурет. 1991-2013 жылдардағы туу коэффициенті (1000 адамға)

1991-1999 жылдары туу коэффиценті үштен бірге дейін қысқарды.
Сонымен бірге осы кезең бойына құлдырау ауытқусыз дерлік болды. 2000
жылдан бастап бетбұрысты үрдіс байқалды: туудың жалпы коэффиценттері
арта бастады. 2012 жылы туу коэффиценті 2001 жылмен салыстырғанда
52,3%-ға артып 22,7 құрады.
Туу деңгейі көптеген әлеуметтік-экономикалық факторларға тәуелді,
әрі олар өзара байланыста әрекет етеді, кейде әртүрлі жағдайларда қарамақайшы және біркелкісіз әрекет етеді. (1-Сызба).
Туудың тарихи эволюциясы қоғамның әлеуметтік-экономикалық
дамуымен тығыз байланысты. Өндіріс күштері және адамның өзінің дамуын
жетілдіру, оның интеллектуалдық әлеуетін арттыру, әйелдің рөлінің өзгеруі,
оның өнеркәсіптік өндіріске тартылуы, отбасы ролі мен функциясының
өгеруі барысында туудың ең жоғары деңгейінен (50‰ және одан жоғары) ең
төменгі деңгейге дейін (көбінесе кәдімгі ұдайы өсіп-өнуіне тән деңгейден
төмен — 16‰) біртіндеп төмендеуі заңды процесс болды.
Туу деңгейі төмендеуінің ұзақ мерзімді үрдісін өсіп-өнудің заманауи
түріне тарихи ұзақ эволюциялық өтпелі кезеңің меңзеп «туу саласындағы
демографиялық өтпелі үрдіс» деп атайды. Демографтардың көпшілігі
туудың заманауи түріне өту барлық дамушы елдерде қандай да бір формада
міндетті түрде және сөзсіз өтеді деген пікірді қостайды. Алайда,
демографиялық өтпелі кезеңнің себептері бойынша әлі күнге дейін бір мәнді
жауап жоқ. Соынмен бірге, әртүрлі тұжырымдар осы демографиялық
процесті әртүрлі көзқарастан қарастырып, оның детерминанттары
10

(биологиялық,
мінез-құлықтық,
микроэкономикалық,
микро
және
макродемографиялық) туралы азды-көпті толық түсінікті қамтамасыз етеді
Демографиялық өтпелі кезең тұжырымдамасында әлеуметтікэкономикалық даму деңгейі мен туудың арасында қайтарымды күшті
тәуелділік бары айтылады. Алайда, туумен экономикалық даму арасындағы
байланыс өте күрделі, желілік емес болып табылады, онда уақыт факторы
маңызды роль атқарады. Бұдан бөлек жеке елдер мен өңірлердің өздерінің
арнайы ерекшеліктері бар.
Туудың, оның кез келген аспектінде ұғынылатын қоғамның дамуы мен
ахуалымен үздіксіз байланыста екендігі күмәнсіз. Сондықтан қоғамдық-саяси
құрылым, экономикалық даму деңгейі мен ерекшеліктері, кластық және
мүліктік бөліну, үстемдік етуші әлеуметтік-мәдени орта және өмір сүрудің
ерекшелігі, этникалық, нәсілдік және халықтың өзіндік биологиялық
сипаттамалары туу динамикасын белгілі бір дәрежеде айқындайды.

11

Бала туудың өзгерістер үрдісін негіздеген кейбір факторлар
Экономиканың дамуы, ғылыми-техникалық прогресс,
халықтың әлеуметтік құрылымының өзгеруі

Білім деңгейінің жоғарылауы

Қалалану

Діни догмалар мен дәстүрлерден
азат болу

Денсаулық сақтауды жақсарту

Өмірдің материалдық деңгейінің
өсуі

Жалпы және нәресте өлімжітімінің төмендеуі

Экономикадағы әйелдердің
жұмыспен қамтылуының өсуі

Балалар отбасының экономикалық
қажеттіліктерін қанағаттандырмайды

Баланың білімі мен тәрбиесіне
жұмсалатын уақыттың өсуі

Отбасыларда балаларға деген әлеуметтікпсихологиялық қажеттілктің азаюы

Балалардың тәрбиесіне арналған
мамандандырылған институттарды құрылуы

Бала туу өзгерісінің үрдісі

1-сызба. Бала туудың өзгерістер үрдісін негіздеген кейбір факторлар

ТМД елдеріндегі туу деңгейі
2009-2011 жылдары ТМД көптеген елдерінде туудың жалпы
коэффицентінің артуы байқалды. Достастықтың көптеген елдерінде әртүрлі
деңгейде және әртүрлі дәрежеде туудың артуы үрдісі тән.
Дүниежүзілік банктің бағалауына сәйкес, ТМД елдеріндегі туу
коэффицентінің мәні 2009-2011 жылдары Украинада 11-ден Тәжікістанда 33ке дейін түрленді. Туудың аса жоғары коэффиценттері Орта Азияда
орналасқан елдерде байқалады. 2009-2011 жылдары Дүниежүзілік банктің
бағалауы бойынша Қазақстанда, Түрікменстанда, Тәжікстанда және
Өзбекістанда туу коэффиценті 27 құрады, Қырғызстанда -33, Тәжікстан мен
Қазақстанда 23-ке жуықты құраған. Туудың аса төмен коэффиценттері
Белоруссия, Ресей мен Украинада байқалады (8-сурет).

Ақпарат көзі: The World Bank
8-сурет. 1991-2011 жылдардағы ТМД елдеріндегі туу коэффициенттері
(1000 адамға).

Өлім-жітім
Өлім-жітім және өмір сүрдің орташа ұзақтығы бағалау өлшемі
ретінде. Өлім-жітім деңгейін өлшеу үшін, туудағыдай көрсеткіштер жүйесі
қолданылады, оның ішіндегі ең қарапайымы – өлімнің жалпы коэффициенті
— күнтізбелік жылда өлгендердің саны халықтың орта жылдық санының
1000 адамына шаққанда есептеледі.

Ақпарат көзі: Қазақстан Республикасының Статистика агенттігі
Ескерту: Коэффиценттер жылдық-есептік болып ағымдағы жылдың 1 қазанына немесе
өткен жылғы 1000 туылғандарға келтіріледі.
9-сурет. Өлім-жітім коэффициенті (1000 адамға), 1991-2011жж.

1991-1996 жылдары өлім-жітім деңгейі елде едеуір жоғары болды: 1991
жылы 1000 халыққа 8,2 болды, 5 жыл бойы өзінің жоғары деңгейіне
халықтың 1000 10,7 болып 1995-1996 жылдары жетті.
2012 жылы өлім-жітім коэффиценті 2005 жылменен салыстырғанда
18,3% төмендеді. Сонымен бірге 2013 жылы қаңтар-қыркүйек айында өлімжітім коэффиценті 8,12 құрап, 2012 жылдың сол кезеңімен салыстырғанда
0,42-ге төмендеді.
Тәуелсіздіктің алғашқы жылдары республикада медицинамен
қамтамасыз ету және жалпы медициналық қызмет көрсетудің өзі нашарлады.
Осындай көрініс ТМД елдерінің барлық мемлекеттерінде дерлік байқалды.
Алайда 2012 жылы 2009 жылменен салыстырғанда Қазақстанда нәресте өлімі
26,1% және аналар өлімі 63% жоғары көрсеткіштерге төмендеді (10 сурет).
2013 жылғы қаңтар-қыркүйекте нәрестелер өлімі коэфиценті 11,34
құрап, 2012 жылғы осы кезеңмен салыстырғанда 2,5 есеге төмендегенін атап
өту керек.

14

Ақпарат көзі: Қазақстан Республикасының Статистика агенттігі
Ескерту: Коэффиценттер жылдық-есептік болып ағымдағы жылдың 1 қазанына немесе
өткен жылғы 1000 туылғандарға шаққанда келтіріледі.
10 - сурет. Нәрестелер өлімі коэффициентінің динамикасы

Балалар (нәрестелер) өлімінің төмендеуіне
медициналық көмектің дамуы үлкен үлес қосты.

жоғары

мамандаған

Ақпарат көзі: Қазақстан Республикасының Статистика агенттігі
11 - сурет. Аналар өлімі коэффициентінің динамикасы

Аналар өлімінің төмендеуіне жоғары мамандаған медициналық
көмектің дамуы үлкен үлес қосты.

15

ТМД елдеріндегі өлім-жітім деңгейі

Ақпарат көзі: The World Bank
12-сурет. ТМД елдеріндегі өлім-жітім деңгейі (1000 адамға),
1991-2011 жылдар

Өлім-жітім деңгейі мен өлім-жітім көрсеткіштерінің өзгеру қарқыны
ТМД елдері бойынша едеуір ерекшеленеді. 2005-2011 жылдары Достастық
елдерінде өлім-жітімнің төмендеу үрдісі басым болды.
Өлім-жітімнің жалпы коэффиценті соңғы жылдары орташа
тұрақтылық пен төмендеу үрдісімен ерекшеленеді, дегенмен біршама
елдерде (Украинада, Қазақстанда, Ресейде) едеуір төмендеу атап өтіледі.
Дүниежүзілік банктің бағалауына сәйкес, 2005 жылы оның мәні Өзбекістанда
5.4% Украинада 16,6% дейін, ал 2011 жылы осы елдерде 4,9%-дан 14,5%
дейін түрленді (11-сурет).
ТМД елдері бойынша орта есеппен өлім-жітімнің жалпы коэффиценті
2011 жылы 9,7% -дан 2005 жылы 10,2% қарсы бағаланды.
Туылу кезеңінен күтілетін өмір ұзақтығының едеуір жоғары болуы
бүгінгі күні өлім-жітімнің ерекше өзгешелігі болып табылады.
Халықтың өмір сүру ұзақтығы
Күтілетін (туғандағы) өмір сүру ұзақтығы Денсаулық сақтаудың дүние
жүзілік ұйымының (ДДҰ) бағалау көрсеткіштерінде денсаулық сақтау
жүйесінің негізгі сапа индикаторларының бірі болып табылады. Денсаулық
сақтаудың жалпы шығындар көрсеткішімен тікелей корреляциясы бар.
2012 жылы Қазақстандағы туғанда күтілетін өмір сүру ұзақтығы 2008
жылмен салыстырғанда 2,5 есеге артты. Қазақстан Республикасының
Статистика агенттігі бойынша 2012 жылы Қазақстандағы орташа өмір сүру
ұзақтығы еркектерде 64,8 жасты және әйелдерде 74,3 жасты құрады (13сурет).
16

Ақпарат көзі: Қазақстан Республикасының Статистика агенттігі
13-сурет. Туылған кезде күтілетін өмір сүру ұзақтығы, 1991-2012 жылдар үшін

Қазақстандықтардың денсаулығын жақсартуға, елдің әлеуметтікдемографиялық дамуын қамтамасыз етуге, медициналық қызмет көрсету
деңгейін жоғарылатуға және негізгі әлеуметтік-маңызды ауруларды емдеуге
бағытталған «Саламатты Қазақстан» Мемлекеттік бағдарламасын жүзеге
асыру белгілі үлес қосты.
Қандай-да бір елдің орташа өмір сүру ұзақтығына қарамастан барлық
елдердегі еркектердің орташа өмір сүру ұзақтығы әйелдердікіне қарағанда
төмен. Дегенмен Қазақстанда еркектер мен әйелдердің өмір сүру ұзақтығы
арасында үлкен айырмашылық бар. Бүгінгі күні жыныстар арасындағы өмір
сүру ұзақтығындағы айырмашылық еркектердің пайдасына жатпайтын 9,5
жасты құрайды. Мұндай айырмашылықтарды ғалымдар өмір салтындағы
және жұмыс түріндегі айырмашылықпен байланыстырады (14-сурет).

Ақпарат көзі: Қазақстан Республикасының Статистика агенттігі
14-сурет. Туылған кезде күтілетін өмір сүру ұзақтығы, 1991-2012 жылдар үшін
17

Келесі суреттен көргеніміздей елдің экономикалық даму деңгейі
еркектер мен әйелдер арасындағы өмір сүру ұзақтығының айырмашылығына
әсер етеді. Қарастырылатын елдердің арасында осы көрсеткіштер бойынша
Қазақстан мен Ресей барынша ерекшеленіп тұр (15-сурет).

15-сурет. Әлемдегі елдердегі әйелдер мен еркектердің өмір сүру ұзақтығы
( 2013 жылға бағалау).

1.3. Халықтың көші-қон ағыстарын талдау
Халықтың көші-қон ағыстары еңбек ресурстары санын және елдің
тұрақты халқының санын есептеу кезінде маңызды роль атқарады.
Ішкі көші-қон
Демографиялық процестердің өзгерісі елдегі көші-қон саясатын
анықтайтын маңызды факторлардың бірі болып табылады. Қазақстанның
өңірлеріндегі демографиялық ахуал біркелкі емес және бұдан былай
халықтың табиғи өсіп-өнуі мен халықтың көші-қонының қалыптасқан
үрдістерінің әсерімен дамитын болады.
Қалыптасқан демографиялық трендтер ішкі және сыртқы көші-оны
процестерінің бағыттары мен ағыстарына маңызды әсер етеді және жоспарлы
дамуына сәйкес басқарылатын түзетуді қажет етеді.
2000 жылдан бастап Қазақстанда елдің ішіндегі халықтың көші-қон
қозғалысы едеуір артады, халықтың өңіраралық және өңірлік көші-қонының
көлемі өседі.
18

Ақпарат көзі: Қазақстан Республикасының Статистика агенттігі
16-сурет. Өңіралық және өңірлік көші-қон үлесінің
динамикасы, 2000-2012 жылдар.

Қазақстан Республикасында орта есеппен, 2000-2010 жылы өңіраралық
мигранттар саны 138 747 адамды құрады. 2010 жылдан 2012 жыл бойы бұл
көрсеткіштің мәні 18,8%-ға өсті. Өңірлік көші-қонның жылдық өсімі 3,2%
құрады. Заманауи Қазақстандағы ішкі-көші қонның келесі сипатты белгілері
бар:
1. Көші-қонның негізгі ағысы Астана, Алматы, Шымкент қалаларына
және батыс өңіріне бағытталған;
2. Қолайлы өңірлерге мигранттардың тұрақты ағысы байқалады;
3. Көші-қон ағысында жас тұрғындар негізгі үлесті алады;
4. Білім мен жоғары табыс табу көші-қон ағыстарының маңызды
факторы болып табылады.
Қазақстандағы ішкі көші-қон ауылды жерлер мен экологиялық
жағынан қоласыз өңірлерден экологиялық тұрғыдан белсенді халықтың
экологиялық жағынан қолайлырақ өңірлерге қарқынды көшіп, қабылдайтын
өңірлерде жұмысқа қабілетті халықтың үлесін арттырумен сипатталады.
Сыртқы көші-қон
Соңғы жылдары сыртқы көші-қон ағыстарының қарқындылығы едеуір
төмендеді. Халықтың иммиграция және эмиграция процестерінің тежелуде.
Ауыспалы нарық реформалары кезңінде 1990 жылдан 1999 жыл бойы
елден халықтың 11% кетті. Сыртқы миграцияның теріс балансы Қазақстанда
2003 жылға дейін сақталды. 2004 жылдан ахуал өзгерді және сыртқы көшіқон айырмасы оң салаға ауысты.

19

Ақпарат көзі: Қазақстан Республикасының Статистика агенттігі
17-сурет. Сыртқы көші-қон динамикасы (1000 адамға), 1999-2011 жылдар.

Эмиграцияның орташа мәні 2007 жылдан 2011 жыл бойы 1000 адамға
шаққанда 2,3 құрады, иммиграция коэффициентінің бұл көрсеткіші 1000
адамға шаққанда 2,8-ге тең болады, нәтижесінде таза көші-қон коэффициенті
1000 адамға шаққанда 0,5 адамды құрады.
Халықтың таза көші-қон коэффициентінің өсуі Қазақстан
Республикасындағы жалпыэкономикалық тенденциялармен байланысты.
Иммигранттардың негізгі бөлігі – Қазақстан Республикасының
аумағына Өзбекістан, Монғолия, Қытай, Түрікменстаннан келген этникалық
қазақтар.
Сонымен қатар Қазақстаннан тұрақты мекен-жайға кеткендердің
құрамының 43,8% 15-тен 34 жасқа дейінгі жастар құрайтын факті назар
аудартады.
Этникалық көші-қон
Этникалық көші-қон мемлекеттің сипатына маңызды әсер етеді.
Халықтың этникалық құрылымындағы маңызды өзгерістер Қазақстан
Республикасы тәуелсіздік алғаннан соң, мемлекет этникалық қазақтарды
тарихи отанына қайтару саясатын мәлімдегеннен кейін басталды.
1997 жылғы желтоқсанда «Халықтың көші-қоны туралы» заң
қабылдауының нәтижесінде иммиграциялық саясат бірінші кезекте қазақ
этносының мүдделерін қозғады.
1991 жылдан 2013 жылғы 1 маусымға дейін тарихи отанына 924 363
этникалық қазақтар немесе 246 603 отбасы оралды және оралман мәртебесін
алды.
Оралмандардың жалпы санынан көпшілігі – 61,0% Өзбекістаннан
келді, 14,0% Қытайдан, 9,5% - Монғолиядан, 7,0% - Түрікменстан, 4,8% Ресейден және 3,7% - басқа елдерден көшіп келді.
20

Оралмандардың келген елдері олардың орналасу өңірлерін анықтады.
Оралмандардың басым көпшілігі Алматы – 16,1% (148 980 адам), Оңтүстік
Қазақстан – 21,3% (197168 адам), Маңғыстау 12,6% (116 437 адам) және
Жамбыл облыстарына және 40,6% басқа облыстарға қоныстанды.
Келгендердің жалпы санынан еңбекке жарамды жастағы тұлғалар 55,2 % , 18 жасқа дейінгі балалар 40,3 % және 4,5% зейнеткерлер құрайды.
Көп жағдайда келген оралмандардың білім мен біліктіліктің жеткілікті
деңгейі жоқ, бұл олардың елдің мәдени және әлеуметтік-экономикалық
өміріне бейімделуіне және интеграциясы дәрежесіне ықпал етеді.
1991 жылдан 2013 жылғы 1 маусымға дейін келген жұмысқа қабілетті
жастағы білім деңгейі бойынша оралмандардың 8,6% жоғары білімі, 20,6% арнаулы орта білімі, 70,8% - жалпы орта білім болды немесе тіпті білімі жоқ
болды.
2013 жылғы 1 жартыжылдықта тарихи отанына келіп оралман
мәртебесін 13 780 этникалық қазақ немесе 6 466 отбасы алды.
Оралмандардың келген елдері олардың орналасу өңірлерін анықтады.
Оралмандардың басым көпшлігі Алматы – 33,0% (4 553 адам), Оңтүстік
Қазақстан – 24,3% (3 346 адам), Маңғыстау 14,8% (2 043 адам) және Жамбыл
– 7,4% (1 014 адам) облыстарына және 20,5 басқа облыстарға қоныстанды.
Келгендердің жалпы санынан жұмысқа қабілетті жастағы тұлғалар 66,2 % , 18 жасқа дейінгі балалар 26,4 % және 6,4 % зейнеткерлер құрайды.
Жұмысқа қабілетті жастағы білім деңгейі бойынша оралмандардың
4,8% жоғары білімі, 16,6% - арнаулы орта білімі, 41,1% - жалпы орта білімі,
37,5% білімі жоқ болды.
Нәтижесінде Қазақстан Республикасының еңбек ресурстарының
толтырылуы және өсуі біліктілік деңгейі төмен немесе жоқ халықтың
есебінен қамтамасыз етіліп отыр.
Оралмандардың қоныстануы біркелкісіз, өңірлердің әлеуметтікэкономикалық көрсеткіштерін есепке алмай, шығу елдерімен анықталып
жүргізілді. Оралмандардың басым көпшілігі Алматы 16,1% (148 980 адам),
Оңтүстік Қазақстан – 21,3% (197 168 адам), Маңғыстау – 12,6% (116 437
адам) және Жамбыл областарына – 9,4% (87 302 адам) қоныстанды.
Халықтың басқа этникалық топтары бойынша сыртқы көші-қонды
талдау қалыптасқан трендтердің өзгерістерін анықтады. 1999-2006 жылдары
Қазақстан Республикасынан орыс этносының эмиграциясы 75% төмендеді
(1999 жылы 91 489 адамнан 2006 жылы 22 708 адамға және 2012 жылы
22 046 адамға). Алайда, 2007 жылы орыс этникалық тобының кетуі өсу
жолына оралды. Орыстардың эмиграциясының 2009 жылы қарқындылығы
1000 адамға шаққанда 6,2 құрады, 2011 жылы бұл көрсеткіш 26,9% өсіп,
1000 адамға шаққанда 6,3 құрады. 2012 жылы немістердің арасындағы
эмигранттардың саны сәйкесінше 17,3% и 2,7% төмендеді. Осы этникалық
топтардағы кетудің маңызды қарқындылығы сақталуда.
Соңғы жылдары Қазақстан Республикасының аумағында өзбектер мен
ұйғырлар этникалық халықтарының саны өскен. Өзбектердің таза көші-қон
21

коэффициенті 2010 жылы 51,3% өсті. 2012 жылы Қазақстан
Республикасының аумағына көшіп келген өзбектердің саны 2011 жылғы
көрсеткіштерге қатысты 3,5% өскен. Ұйғырлардың таза көші-қон
коэффициенті 2011 жылы 29% өсті.
4-кесте. Қазақстан Республикасы халқының этникалық құрылымы
Этникалық топ

2012 жылғы 01.01.
бойынша

2009 жыл

қазақтар

63,1%

64,6%

орыстар

23,7%

22,4%

өзбектер

2,8%

3%

украиндықтар

2,1%

1,9%

ұйғырлар

1,4%

1,4%

татарлар

1,3%

1,2%

немістер

1,1%

1,1%

басқа этностар

4,5%

4,5%

Қазақстан аумағындағы ағымдағы демографиялық және көші-қон
үрдісінде қазақтар, өзбектер, ұйғырлардың этникалық топтары өсуде, бұл
ретте орыстар, украиндықтар, татарлар мен немістердің саны қысқаруда (4кесте).
Халықтың, соның ішінде білікті мамандардың эмиграциясы процесі
1990 жылдардағы қарқынды эмиграция адами ресурстарды едеуір
жоғалтуға алып келді: 1992-2011 жж. Республикадан 3,3 млн. адам шығып
кетті, 2,0 млн. адам-қайтпады. 2009 жылдан 2011 жылға дейін кеткен
халықтың ішінде 16-62(57) жастағы еңбекке қабілетті топтар 70,9% құрады.
Сыртқы көші-қон қарқындылығының жалпы баялауына қарамастан,
2009 жылы жоғары және орта арнаулы білімі бар эмигранттар саны жоғары
және орта арнаулы білімі бар иммигранттар санынан 58%, 2010 жылы - 20%,
2011 жылы– 68% артты.
Көші-қон процестерінің нәтижесінде Қазақстан үшін «ғұламалардың
жылыстауы» және жоғары білікті еңбек ресурстарын төменгі біліктілермен
алмасу мәселесі көкейкесті болды.
Оған үш мемлекеттің аумағында (Беларусь Республикасы, Қазақстан
Республикасы және Ресей Федерациясы) Біріңғай Экономикалық Кеңістікке
(бұдан былай БЭК) қатысушы–елдердің азаматтары–жұмыскерлерінің еркін
қозғалысы үшін жасалған жағдайлар да ішінара ықпал етеді.
БЭК
шеңберінде
еңбекшілер-мигранттардың
және
олардың
22

отбасыларының құқықтық мәртебесі туралы Келісім күшіне енген күннен
бастап, БЭК қатысушы-мемлекеттер арасында еңбек көші-қон ағысының
ұлғаюы байқалады.
БЭК елдерінен Қазақстан аумағына еңбек қызметін жүзеге асыру үшін
2012 жылы 7 249 адам кірсе, Қазақстаннан БЭК елдеріне еңбек қызметін
жүзеге асыру үшін 52 438 адам шығып кетті, бұл БЭК елдерінен келген
еңбек мигранттарының көрсеткішінен 7,2 есеге артып тұр.
Жоғары білікті мамандардың эмиграциясы нәтижесінде Қазақстан
еңбек ресурстарының тапшылығын сезіне бастады. 2013 жылғы 1 қаңтарда
жоғары білікті жұмысшыларда ас үлкен мұқтаждықты өндіріс ұйымдары мен
кәсіпорындары (4,3 мың адам) және құрылыс (2,7 мың адам) сезінді. Жоғары
деңгейлі мамандарға денсаулық сақтау және әлеуметтік қызмет саласында (1,6
мың адам), өндірісте (0,9 мың адам) және білім саласы (0,9 мың адам)
ұйымдарында аса мұқтаж.
Қазақстанда адами капиталды арттыру мақсатында, сондай-ақ 2050
жылға дейін елдің экономикалық өсуін жеделдету бойынша алға қойылған
мақсаттарға сәйкес кадрлардағы қажеттіліктің күтілетін өсуіне сәйкес,
болашақтағы көші-қон ағыстарын реттеу және олардың сапалық құрылымы
бойынша іс-шаралардың адекваттық кешенін түзу қажет болады.
Шетелдік жұмыс күшін тарту (соның ішінде жақсы жоғары білікті
мамандарды)
Соңғы үш жылда шетелден тартылатын шетелдік жұмыс күші санының
азаю үрдісі байқалады. Мысалы, 2009 жылы -30,9 мың адам, 2010 жылы –
29,2 мың адам, ал 2011 жылы – 27,1 мың адам және 2012 жылы – 21,7 мың
адам тартылды.
2013 жылғы 1 қазандағы ахуал бойынша Қазақстан Республикасының
аумағында жергілікті орындаушы органдардың рұқсаты бойынша елдің
экономикалық тұрғыдан белсенді халықтың 0,28% құрайтын 25,6 мың
шетелдік азаматтар еңбек қызметін жүзеге асырып жатты.
Еңбек мигранттары келетін негізгі елдер Қытай - 6 215 адам (ШЖК
жалпы санынан 24 %), Түркия - 3753 адам (15%) , Үндістан – 1869 адам (7%)
болып табылады.
Ұлыбритания, Италия, Корей Республикасы, АҚШ, Германия,
Нидерланды, Канада, Франция және Жапониядан барлығы 4 347 адам (ШЖК
жалпы санынан 17 %) тартылды.
Шетелдік жұмыс күшінің негізгі үлесі құрылыс -12,2 мың адам (47%),
тау-кен - 3,9 мың адам (16%) және өнеркәсіпті өңдеу салаларына - 1, 6 мың
адам (6,4%) тартылған.
Тартылатын шетелдік жұмыскерлердің негізгі жиынтығы басшылар
мен мамандар болып табылады (ШЖК жалпы санынан 70%).
Ішкі еңбек нарығын қорғау мақсатында Қазақстан Республикасының
Үкіметі жыл сайын республикаға тартылатын шетелдік мамандарға үлестеме
бекітеді.
23

2013 жылы үлестеме республикадағы экономикалық тұрғыдан белсенді
халықтың 1,2 пайызы көлемінде бекітілді, бұл 108,1 мың бірлікті құрайды
(2012 жылы 1,0 % немесе 90,0 мың болды).
Үлестемеден бөлек, кадрлардағы жергілікті құрам бойынша талаптар
шетелдік жұмыс күшінің құрамын реттейтін және шектейтін қосымша
механизмдер болып табылады.
Қолданыстағы құқықтық механизмнің күрделігі және шетелдік жұмыс
күшін тартуға рұқсаттарды рәсімдеу тәртібінің ұзақтығы бөлінген
үлестеменің толықтай пайдаланылмауына алып келеді. Қолданыстағы
заңнаманы аттап өтіп мигранттардың бейресми еңбек қызметі дамып жатыр.
Бейресми еңбек қызметі (көлеңкелі экономиканың өсуі, ресми және
бейресми еңбек миграннттарын әлеуметтік қорғау мәселелері)
Әлемдік тәжірибеде бейресми еңбек көші-қон терминін тіркелмеген
еңбек көші-қонымен теңдестіреді, себебі көпшілік жағдайда еңбек
мигранттары елдің аумағына ресми кіріп, ары қарай өздерінің еңбек
қызметтерін тіркемейді және рәсімдемейді.
Жарияланбаған (жасырын) жұмыспен қамту Қазақстанда осы
онжылдықтың бірінші жартысында 20-30 % құрады. Бейресми еңбек
мигранттары мұнда жеке топ болып табылды.
Қазақстанда жетекші сарапшы топтары сарапшыларының бағалауы
бойынша «маусымдық мигранттар» деп аталатын, бірінші кезекте
Өзбекістан, Қырғызстан және Тәжікстаннан бейресми еңбек көші-қонының
өсу үрдісі байқалады,
Бейресми еңбек көші-қоны еңбекақы деңгейі жоғары емес төменгі
білікті жұмыс күшін қажет ететін секторларда – құрылыста, қосалқы
жұмысшылар ретінде базарда, ауылшаруашылық жұмыстарының кейбір
түрлерінде қазақстандықтарды алмастырады. Соңғы жылдары жеке
тұлғаларменен шетелдік жұмыс күшін тартудың өсуі байқалуда. Шетелдік
жұмыс күшін заңсыз пайдаланғаны үшін 9,2 мың заңсыз еңбек мигранттары
және олар жұмыс істеген 3,3 мың жеке тұлға әкімшілік жауапкершілікке
тартылды. Нәтижесінде, тіркелмеген еңбек көші-қонына қарсы әрекет үшін
төменгі білікті мигранттар кіру үшін бағдарламаларды құру көкейкесті
болып табылады.
«Еңбек көші-қоны мәселелері бойынша Қазақстан Республикасының
кейбір заңнамалық актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы»
заңды жүзеге асыру еңбек иммигранттарын заңдастыруға, жеке тұлғаларда
еңбек қызметін жүзеге асыру үшін еңбек иммигрантына рұқсат беруді
анықтау бөлігі бойынша көші-қон процестерін мемлекеттік реттеуді
жетілдіруге бағытталған.
Бейресми еңбек көші-қонының өсуі және оны реттеудің тиімді
жолдарын іздестіру Қазақстанның көші-қон саясатының аса