ХОРМЕН ӘН АЙТҚЫЗУ АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ БОЙЫНДА ПАТРИОТТЫҚ ҚҰНДЫЛЫҚТАРДЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУ

ШҚО Бліім басқармасының Өскемен қаласы бойынша «Жұлдыз» балалар өнер мектебі» КМҚК

Мухан Сьезд

Хор-вокал педагогы

ХОРМЕН ӘН АЙТҚЫЗУ АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ БОЙЫНДА ПАТРИОТТЫҚ ҚҰНДЫЛЫҚТАРДЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУ

Бүгінгі таңда республикамыздың егемендiгi мен бейбiтшiлiгiн сақтауда тұлғаның патриоттық құндылықтарын дамыту арқылы Қазақстандық патриотизмді қалыптастыруға үлкен мән берiлiп отыр. Қазақстан Республикасы Мемлекеттiк “Бiлiм” бағдарламасында тәрбие жүйесiн жетiлдiруге байланысты алдына қойған негiзгi мақсаты — “қазақстандық патриотизм, азаматтық, iзгiлiк және жалпыадамзаттық құндылықтар идеяларының негiзiнде тәрбиеленушiнiң жеке тұлға ретiндегi сапалық қасиетiн қалыптастыру” – деп бүгiнгi ХХI жаһандану ғасырында ұлттық мәдениет пен өркениеттi өзара кiрiктiре отырып, жеке тұлға қалыптастыру көзделiп отыр. Қазақстандық патриотизмді әлемдiк тыныштық пен бейбiтшiлiктi сақтаудың негiзгi бiр тұғыры деп айтуға болады.

Отансүйгіштік сезімі туа біте пайда болатын қасиет. Сәбидің бойында ең алдымен анасына, өз отбасына, өз үйіне, туған жеріне деген жылы сезімнен бастау алатын, тұлға есейген сайын біртіндеп ұлт, халық, әлеумет, мемлекет деңгейіне көтеріле беретін бұл сезім адамның бүкіл ғұмырына жалғасып жатады. «Отан отбасынан басталады» деп дана халқымыз айтқандай, отбасындағы бала тәрбиесінің маңызы зор. Өсе келе, бала балабақшаға барып, одан тәлім алады. Балабақшада патриоттық әндер тыңдап, ұлттық ойындар ойнау арқылы баланың сана сезіміне әсер етеді. Одан кейін мектеп табалдырығын аттап, мектеп оқушысы болады. Мектеп қабырғасында жеке тұлғалық қасиеттері қалыптасып, дүниетанымы кеңейіп, үлкен өмірге дайындалады. Баланың жан-жақты, дамыған, жеке тұлға болып қалыптасуында мектептің рөлі зор. Сондықтан да, оқушының бойына патриоттық сана-сезімді қалыптастырып, дамыту сатылы, кезеңмен жүргізілуі тиіс. Бастауыш сынып оқушыларына отбасына, туған жеріне, қаласына деген сүйіспеншіліктерін арттыру керек болса, орта буын оқушыларына кіші Отан туралы, оның тарихы мен даму кезеңдері, тарихи тұлғалары, ұлттық құндылықтар, салт-дәстүрлер туралы түсінік беріп, Отан-Ананы құрметтеуге, ұлтжанды, елжанды болуға, Отан үшін күрескен ерлердің қаһармандығы мен ерліктерін әрдайым үлгі ете білуге үйрету қажет. Ал, жоғарғы сынып оқушылары толыққанды патриоттық сезімдері қалыптасқан азамат болып, туған елі алдындағы борышы, Отанның дамуына қосар үлестері туралы жоспары бар, кіндік қаны тамып, туып-өскен мекенін, табаны тиіп тұрған топырақты бәрінен артық көріп, дулығалы ата-бабаларымыздың кең даласын, асқар тауын, сарқырап аққан көк өзенін қорғап, мақтан ететін нағыз патриот азамат болып қалыптасуына музыка өнерінің тигізер әсері көп.

Музыка барлық уақытта баланың жеке қасиеттерін, оның рухани әлемін қалыптастырудың қуатты құралы болған және болып қала береді. Ойлауды жетілдіру, ақыл-ойды, есте сақтауды дамыту және, әрине, эмоционалды саланы қалыптастыру және бекіту жүзеге асады. Бала өнерге сезімтал болады. Ал хормен ән айту, балалардың ұжымдық орындау іс-әрекетінің ең қол жетімді түрі ретінде, патриоттық тәрбиенің өте тиімді құралы болып табылады.

Ұжымдық орындаудың күшті ықпалы тарихи оқиғалармен бірнеше рет дәлелденді-бұл кеңестік жаппай әндері, әскери әндер, Революция және Азаматтық соғыс әндері және т. б. Балаларға хорда ән айтқан ұнайды, олар өздерін біртұтас бөліктің бір бөлігі ретінде сезінеді. Сондықтан балалар хор ұжымында патриоттық тәрбиенің міндеттері, ең алдымен, репертуарды таңдау арқылы қамтамасыз етіледі.

Патриоттық тәрбие міндеттерін жүзеге асыру үшін мен балалардың шығармашылық және эмоционалды көріністерін белсендіретін әдістерді қолданамын:

• негізінде нақты дағдылар қалыптасатын музыкалық шығармаларды пайдалану;

• Отан туралы түсінік қалыптастыратын шығармаларды орындау;

• сабақта шығармашылық белсенділік атмосферасын құру арқылы эмоционалды-бейнелі көріністерді жандандыру;

• ұжымның мемлекеттік және мектеп мерекелеріне арналған концерттік іс-шараларға қатысуы. Бұл оқушыларға қоғамдық өмірдегі болып жатқан оқиғаларға өзінің тікелей көзқарасын білдіруге мүмкіндік береді, бұл оның көзқарасын, азаматтық ұстанымын және ұлттық өзін-өзі тануын қалыптастырады.

Репертуарды таңдаудың негізі шығарманың мазмұны мен мәні, оның маңыздылығы болып табылады, сондықтан оқу-тәрбие міндеттері шығармамен жұмыс істеудің әр кезеңінде кезең-кезеңімен шешіледі.

Мысалы: Қазақстан Республикасының Тәуелсіздік күніне арналған концерттік қойылымға арналған шығарманы жаттаған кезде әрқашан Қазақстанның өз тәуелсіздігіне жету жолындағы қиын да ауыр жолы, тарихы туралы айтып отырамын. Балалар өздері үшін жаңа нәрсені үйренеді, мерекенің мәнін, оның әрқайсысы үшін маңыздылығын түсінеді. Осылайша, балалардың шығармаға деген эмоционалды жауабы туындайды, балалар тек сөздер мен әуенді үйреніп қана қоймай, шығарманың мағыналық мазмұнын сезініп, өмір сүргенде, орындау мағыналы сипатқа, мазмұнына жеке эмоционалды көзқарасқа ие болады.

Сауалнама барысында оқушылар шетелдік авторлардың әндерін артық көреді, көбінесе олардың мазмұнын түсінбестен, тек тартымды әуенге, ырғаққа, теледидардан алынған әдемі бейнеклипке және т. б. назар аударады. Көбінесе бұл әндер төмен көркемдік құндылыққа ие.

Оқушыларды отандық музыканың өнегелі бастауларына баулу, «нағыз» музыканы түсінуге және сүюге мүмкіндік беру қажеттілігін түсіне отырып, хормен ән айту сабақтарында патриоттық тәрбие беру міндеттерін іске асыру шартты түрде үш кезеңге бөлінді.

Бірінші кезең - арнайы және жалпы қабілеттер диагностикасы. Балалардың дамуы мен әлеуметтену деңгейін білу қажет. Мен балаларға ешқашан, тіпті өте әлсіз музыкалық қабілеттері болса да, сәтсіздіктер туралы ойлауға жол бермеймін. Әрқашан позитивті ойлауға шақырамын: «…сенің қолыңнан бәрі келеді», «...ал біз сенсіз қалай ән айтамыз? Бізге кім көмектеседі?», «…бізге сен жетіспейсің» және т. б.

Мен әндерді мүмкіндігінше өзім орындаймын немесе кейде жазбаларды қосамын. Орындаудан кейін міндетті түрде шығарма туралы әңгіме болады. Балаларға өз пікірлерін айтуға, сұрақтар қоюға мүмкіндік беру керек. Бірақ әңгімелесудің басты мақсаты-әннің ерекше өзгешеліктеріне, сұлулығына назар аудару, балаларға шын мәніндегі әдемі, салмақты музыканың және мәтіннің, олар тыңдайтын көбінесе мағынасыз мәтіні бар «жансыз» компьютерлік музыкадан айырмашылығын сезінуге мүмкіндік беру.

Екінші кезеңде біз репертуарды таңдаймыз. Әрине, жай ғана балаларға өз талғамымды таңу арқылы өзіме таңдау жасай салуға болады. Бірақ… Оқушы-хор сабақтарындағы оқу үдерісінің тең құқықты субъектісі. Мен бірнеше шығармаларды ұсынамын. Мен оқушылардан мәтінге, өзектілігіне, шығарманың қай жерде орындалуы мүмкін екеніне назар аудара отырып, таңдау жасауын сұраймын. Мен әрқашан финалға назар аударамын-ол жарқын, есте қаларлық болуы керек.

Осылайша, әркім білім беру үдерісінің тікелей қатысушысы бола алатын және түпкілікті шешімге әсер ететін мәселелік-іздестіру жағдайы құрылады. Нәтижесінде, балаларда қажетті бағыттың ән репертуарын таңдауда жеткілікті бағалау қабілеті және айтарлықтай маңызды критерийлер қалыптасады.

Әдетте, мен балаларға отандық авторлардың К. Дүйсекеев, Ю. Останкович, Ш. Қалдаяқов, М. Насыров, Ғ. Жұбанова, А. Әбдінұров және, әрине, балалардың сүйіктісі, С. Апасованың шығармаларын - өз Отанына деген сүйіспеншілік пен таңданысқа толы терең мағыналы әндерді ұсынамын.

Үшінші кезең - бұл тікелей жаттау бойынша жұмыс. Әр сабақ әндетуден басталады. Дауыс-бұл құрал және оны күйге келтіру керек.

Жаттау кезінде біз бірінші кезекте мәтінді шығарма ырғағында оқимыз. Мен оқушылардың назарын мәтіндегі мағыналық екпіндерге, орындау кезінде мағынасы бойынша қандай сөздерге немесе буындарға екпін қою керектігіне назар аударамын, мәтінге сәйкес динамикалық жоспарды бірге талдаймыз. Содан кейін біздің барлық тұжырымдарымызды ескере отырып, фразалар бойынша жаттауды бастаймыз. Балаларға композитор мен ақынның ән жазу кезінде белгілі бір мағына, ой салғанын, олардың оқиғаларға деген өзіндік көзқарасы болғанын, бірақ әр орындаушы өзіндік, жеке нәрсе әкелетінін түсіндіру өте маңызды. Мұны білдіре алу керек. Көрсетілген мысалда орындалғандай ән айтуға тырысудың қажеті жоқ, олай болмайды, өйткені бізде басқа дауыс, басқа мүмкіндіктер және т. б.

Қорытындылай келе, келесі қорытынды жасауға болады:

• хор өнерімен таныстыру патриоттық тәрбиенің тиімді құралы болып табылады;

• репертуардың өзі, оның патриоттық бағыты ғана емес, сонымен қатар оқушылардың субъективтілігінің көрінісі, репертуарды зейінді, саналы түрде таңдауға ықпал ететін шығармашылық жағдайлар жасау үлкен маңызға ие;

• педагогтың жүйелілігі мен дайындығы патриоттық тәрбие міндеттерін жүзеге асыруда зор маңызға ие. Педагог өз пәні бойынша білімді ғана емес, сонымен қатар кіріктірілген сабақтардың тәсілдері мен әдістерін, АКТ, тарих туралы білімдерін меңгеруі тиіс.

Отанды сүю, патриоттық сезімді тәрбиелеу адамгершілік, қоғамдық саясат пен музыкалы-эстетикалық тәрбие ерте бастан баланың санасынан орын алып,  оны кандай қиындыктар болмасын, төзімділікке, іскерлікке,  батылдыққа, білім мен еңбекке,  өз заманының жан-жақты дамыған ерекше тұлға болуға бағыттайды және жетелейді. Қазіргі уақытта халқымыздың аяулы дарынды ұл - қыздарының ақындык , әншілік,  күйшілік,  жыршылық дәстүрі жастар арасында өнерлі өзегін кеңінен тауып, жұртшылықты қуантып отыр. Болашақ қазақ жастары ескелең және жаңарған коғам талаптарына сай, бүкіл әлем жастарымен терезесі тең, олардан артық көрініп жатса деген арманды айтқымыз келеді.

ӘДЕБИЕТТЕР

1. Г.К. Абдулина Патриотизмге тәрбиелеу-біздің қоғам табысының негізі / Г.К. Абдуллина// Оқушыны тәрбиелеу - 2014 - №3 - 16-18-б.

2. С. Акулова Азаматтық қоғамдағы азамат: Сыныптан тыс жұмыстар /С. Акулова // Мектептегі сыныптан тыс жұмыстар - 2011 - №1 - 2-3-б.

3. И. Алибекова ««Мы – дети твои, Казахстан! Дети одной земли!». Мектептегі сыныптан тыс жұмыстар – 2014 - №3 – 22-25-б.

4. Н.Н. Антошина Менің туған үйім-Қазақстан Республикасы: Сынып сағаты / Н.Н. Антошина // Республика мұғалімі. – 2006 - №17-18 – 3-б.

5. Г.Л. Беркман, К.С. Грищенко «Музыкальное развитие учащихся в процессе обучения пению», Мәскеу, «Музыка», 2002ж.

6. М.С. Осеннева, В.А. Самарин, Л.И. Уколова «Методика работы с детским вокально-хоровым коллективом», Мәскеу, «Академия», 1999ж.

7. М.С. Осеннева, В.А. Самарин «Хоровой класс и практическая работа с хо-ром», Мәскеу, «Академия», 2003ж.

Жұмыста интернеттен алынған материалдар пайдаланылды.