Жаңа сабақ: қазақ астрономиясы 11 сынып

Орындағандар: Батталова Айнара, Дүйсен
Шұғыла, Қайратқызы Дина, Нұрланқызы Шолпан

ЖОСПАР:
1

ЕЖЕЛГІ ҚАЗАҚ АСТРОНОМИЯСЫ

2

ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ОБСЕРВАТОРИЯЛАР

3

ҚАЗАҚ АСТРОНОМДАРЫ

4

ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ АСТРОНОМИЯСЫ

ЕЖЕЛГІ ҚАЗАҚ АСТРОНОМИЯСЫ
Ерте замандарда адамдарда уақытты, бағыт-бағдарды
дәл көрсететін белгілі құралдары болмағандықтан, Күн
мен Айға, аспандағы жұлдыздарға қарап жыл мерзімі
мен уақытты айыратын болған. Сондықтан да, олар осы
қажеттілік салдарынан аспан денелерінің қозғалысын
үнемі бақылап отырған. Қазақтардың аңыздарында
аспан денелерінің қозғалыстары табиғи
нанымдылығымен ерекшеленеді. Қазақ ұғымында
бұрыннан қалыптасқан қазақша атау бар планеталар
мен жұлдыздар мыналар: Темірқазық - Полярлық
жұлдыз; Жетіқарақшы -Үлкен Аю; Шолпан - Венера;
Үркер - Плеяды, Ақбозат, Көкбозат - Кіші аюдағы ең
үлкен ақшыл және көгілдір екі жұлдыз; Таразы Ориондағы қатар тізіліп тұрған үш жұлдыз,
кейде оны Үш арқар деп те атайды.

Астрономия ғылымы туралы қазақ тілінде шыққан
тұңғыш кітапты Алаш қайраткері Әлихан Бөкейханов
жазды. Ол, 1926 жылы Мәскеудегі Кеңес Одағындағы
елдердің кіндік баспасында төте жазумен жарияланған
Дүниенің құрылысы (Астрономия) оқулығы еді.
Орыстың академик жазушысы Д.Грабенің еңбегін
қазақшаға аударған. Әлихан Бөкейхановтың Қыр
баласы деген лақап атпен жариялаған Дүниенің
құрылысы еңбегін таза аударма деуге де болмайды,
негізінен қазақ оқушыларының талап-тілегіне
лайықталған кезеңдік оқулық деуге әбден болады.
Онда Әлихан Бөкейхановтың өзіндік дүниетанымы мен
қазақ халқының дүниетанымына тән түсініктерді
баяндайтын тұстар жиі ұшырасады, - деп жазады
филология ғылымдарының кандидаты Гүлжиһан
Көбденова өзінің зерттеу еңбегінде.

ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ
ОБСЕРВАТОРИЯЛАР
Солтүстік Тянь-Шань тауларының астрофизикалық
зерттеулер үшін географиялық тұрғыдан бірегей
орналасуы бар және ғалымдардың айтуынша,
астроклиматы өте жақсы. Сондықтан Алматы
маңында республикадағы ең көне ғылыми
мекемелердің бірі - Василий Фесенков атындағы
Астрофизикалық институтқа қарасты бірнеше ірі
астрономиялық обсерваториялар орналасқан.

Ассы-Түрген обсерваториясы бүкіл әлемдегі ғалымдар мен
отандық ғарыштық бақылаушылар мен астрофизиктер үшін
ерекше құнды. Оны қазақтың інжу-маржаны деп бекер
атамаған. Алматыдан шығысқа қарай 85 шақырым жерде,
теңіз деңгейінен 2750 метр биіктікте орналасқан. Мұнда
астроклимат өте жақсы : атмосфераның жоғары мөлдірлігі,
жарықтың болмауы және турбуленттілік өте төмен.

Қазақстанда астрофизикалық зерттеулерді 1941 жылғы 21
қыркүйекте толық күн тұтылуын бақылау үшін Ұлы Отан
соғысының алғашқы айларында Алматыға келген Мәскеу
мен Ленинград ғалымдарының экспедициясы бастады.
Тұтылудан бірнеше күн өткен соң академик Фесенков
Қазақ ССР Кеңхалкомына Алматыда қазақстандық
астрономия, физика және геофизика ҒЗИ ұйымдастырудың
орындылығы негізделген жазба жолдады. 1941 жылдың 10
қазанында КСРО Ғылым академиясының Қазақ филиалы
жанындағы астрономия және физика институтын
ұйымдастыру және Институт директоры Василий
Григорьевич Фесенковты тағайындау туралы Халық
Комиссарлар Кеңесінің қаулысы шықты. 1945 жылдың
екінші жартысында жаңа обсерватория жобасы дайын
болды, ал 1946 жылдың наурызында Қазақ
обсерваториясын салу және қажетті қаражат бөлу туралы
одақтық үкіметтің қаулысы қабылданды.

Қазақстанда ең алғашқы
обсерватория Каменск үстіртінде
1947 жылы салынды. Оған
«Каменское плато» деген ат
берген. 1948 жылы Г.А. Тихов
ҚазССР ҒА астроботаника секторы
— дербес мекемені басқарды және
өзінің жеке обсерваториясын
құрды. 1960 жылы Тихов қайтыс
болғаннан кейін астроботаника
секторы таратылды. Қазіргі уақытта
обсерватория мен Фесенков
институты бір аумақта орналасқан.
1975 жылға қарай Каменск
үстіртінде жұмыс істеуге қаладан
жарық түсіру ғалымдарға кедергі
жасай бастады, сондықтан АссыТүрген обсерваториясын салу
туралы шешім қабылданды.

Астрофизика институты-романтикалық тарихы бар
Қазақстанның көне академиялық институттарының
бірі. Оны 1941 жылы 21 қыркүйекте толық күн
тұтылуын бақылау үшін Алматыға келген аскетиктер
тобы құрған. Экспедицияның жетекшісі КСРО ҒА
академигі Василий Григорьевич Фесенков болды, ол
1941 жылғы қазанда құрылған астрономия және
физика институтының бірінші директоры болды. 1989
жылы Астрофизика институтына оның негізін қалаушы
в.г. Фесенковтың есімі берілді.АФИҚ — жұлдыздарды
бақылайтын кәсіби астрономдар жұмыс істейтін
Қазақстандағы жалғыз ғылыми мекеме. Қазір
астрономия мен астрофизиканың әртүрлі
мәселелерімен айналысатын 40-тан астам ғылыми
қызметкер жұмыс істейді.Астрофизика
институтында үш обсерватория бар: олардың
екеуі теңіз деңгейінен 2800 м биіктіктегі тауларда.

Тянь-Шань астрономиялық обсерваториясы ММУ ШМАИ жоғары биік таулы
тұрақты экспедициясы (ММУ ШМАИ Тянь-Шань астрономиялық
обсерваториясы) ретінде 1957 жылдың тамыз айында Халықаралық геофизика
жылы бағдарламасы аясында құрылды. 1962 жылдан бастап экспедиция
тұрақты бақылау станциясына айналды.Обсерваторияда әр кезеңдерде Е. А.
Макарова, А. М. Черепащук, А. В. Миронов және В. П. Горанский басшылық
етті. 1985-1991 жылдар аралығында обсерваторияның құрылуына Х. Ф.
Халиуллин көп күш жұмсады. 1994 жылы Обсерватория В. Г. Фесенков
атындағы астрофизикалық институтының басқаруына өтті. 1994 жылдан
бастап қазіргі таңға дейін обсерваторияда К. С. Куратов басшылық етеді.2007
жылы Тянь-Шань обсерваториясында жөндеу жұмыстары жүргізілді, ал 2014
жылы телескоптардың жаңартылуы аяқталды. Жұлдыз шамасы кв. бұрыш сек.
V сүзгішінде аспан ашықтығы 21.2 — 21.6.

ҚАЗАҚ АСТРОНОМДАРЫ
Астрономияның қазіргі жағдайын бағалай отырып, оның
әдістерінің бірнеше онжылдықтар бұрын ғана ашылғаны
таңғаларлықтай. В.К. Цераский, А.П. Ганский, А.А.
Белопольский, Г.А. Тихов, Х. А. Әбішев, С.Н. Блажко, А.Р.
Орбинский жұмыстарымен астрономиялық зерттеулер
басталды. Астрономияның бастапқы қадамдарында В.Г.
Фесенков жұмыс істей бастады, ал ғылым тарихына ХХ ғ.
бірінші жартысының алып астрофизигі ретінде
енді.Қазақстан өз алдына ғарыш саласында жан-жақты
дамып, алып ғарыш державалар қатарына ену
мақсатында атқарылып жатқан шаралар аясында
Қазақстанда Астрономияның даму тарихын бір жүйеге
келтіру – маңызды мәселелердің бірі болып есептеледі.
Біз осы бағытта жұмыстар қалай жүргізілгенін түсінбей,
ары қарай ілгерілеу мүмкін емес екенін түсінеміз.

Тейфель, Виктор Германович, бас ғылыми
қызметкерФизика-математика
ғылымдарының докторыҒылыми
қызығушылықтары: планеталар мен
спутниктердің физикасы.
• 1955 ж. - Горький Мемлекеттік
Университеті (Қазіргі Нижний Новгород
мемлекеттік университеті).
Лобачевский),"Астрономия"мамандығы.
• 1961 ж.-ЖЛ жетекшілігімен физикаматематика ғылымдарының кандидаты
ғылыми дәрежесін алу үшін диссертация
қорғады.- корр. КСРО ҒА Тихова Г.А.
Пулково обсерваториясының
диссертациялық кеңесінде "Ай бетінің
Спектрофотометриясы" тақырыбында.
• 1981 ж.-Пулково обсерваториясының
диссертациялық кеңесінде физикаматематика ғылымдарының докторы
ғылыми дәрежесін алу үшін "Юпитер
мен Сатурн атмосферасын зерттеу"
тақырыбында диссертация қорғады.

Омаров, Шыңғыс Төкенұлы. В. Г.
Фесенков атындағы Астрофизика
Институтының директоры. Физикаматематика ғылымдарының
кандидаты. Ғылыми
қызығушылықтары: аспан механикасы,
жұлдыз динамикасы, есептеу
астрофизикасы. 1997, 2000, 2002, 2006
жылдары – Қазақстан
Республикасының жас және талантты
ғалымдарының мемлекеттік ғылыми
стипендиясының иегері. 2016-2019
жылдары – "Ұлттық ғарыштық
зерттеулер мен технологиялар
орталығы"АҚ президенті. 2018-2020
жылдары-ҚР БҒМ мақсатты
қаржыландыру бағдарламасы аясында
Институттың ғылыми бағдарламасы
жобасының "галактикадан тыс және
галактикалық нысандардағы
физикалық үдерістерді және олардың
ішкі жүйелерін зерттеу" атты бірлескен
зерттеушісі.

ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ АСТРОНОМИЯСЫ
Қазақстан астрономиясының ғылымға қосқан үлесі:
Институт қызметкерлері өз қолдарымен метрлік телескоп
мұнарасын тұрғызды. Тек күмбез бен телескоптың өзін
Шығыс Германиядан келген неміс мамандары орнатқан.
Қиындық - электр қуаты тек дизель отынын береді, ал
дизель отыны арзан емес.
1960 жылдары біз ғылымның алдыңғы шебінде болдық,
өйткені сол кезде әлемде қазіргідей үлкен телескоптар
болған жоқ. 1960 жылдары менің бір жұмысыма
сілтемелер көп болды, өйткені бұл жұмыс істеген
бағыттағы пионерлік жұмыс болды, — дейді Виктор
Тейфель, қазақстандық астрономдардың әлемдік
ғылымға қосқан үлесі туралы сұраққа жауап бере
отырып.

Қазір Алматы астрономдары диаметрі метрлік
телескоппен толықты. Америка құрлығында он
метрлік телескоптар бар және олар одан да үлкен
салуды жоспарлап отыр. Қазақстанда қазір АҚШта белсенді дамып келе жатқан астробиология
сияқты ғылым саласы да дүниеге келді.
Астрономия мен биология тоғысындағы осы
бағыттың негізін қалаушы-академик Габриэль
Тихов. Ол сондай-ақ ғылыми айналымға
"астроботаника", "астробиология"терминдерін
енгізді. Әлемде Қазақстандағы
обсерваторияларға да үлкен мән беріледі.