Кәсіпкерлік негіздері оқулық

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
Қа зақ стан Рес пуб ли ка сы Бі лім жә не ғы лым ми ни ст рлі гі ұсынған

ба
сп
ас
ы

Қ.Ж.­Ага­ни­на,­Р.Ж.­Қа­раев,­Ж.М.­Сұл­та­нов,­Е.Ж.­Қа­раев

К СІП КЕРЛІК
ЖНЕ БИЗ НЕС
НЕ ГІЗ ДЕРІ

АР
МА

Н-

ПВ

Жал пы бі лім бе ре тін мек теп тің 10­сы ны бы на ар нал ған оқу лық
(қоғамдық­гуманитарлық, жаратылыстану­математикалық бағыттары)

10

*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

ӘОЖ 373.167.1
КБЖ 65.290я 72
К 26

ба
сп
ас
ы

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ

Шартты­белгілер

Функционалдық сауаттылықты қалыптастыру тапсырмалары
Сұрақтарға­жауап­берейік
Ойла­най­ық,­тал­қы­лай­ық
Тал­дап,­са­лыс­ты­рай­ық

Дәп­тер­ге­орын­дайық
Қол­да­нып­кө­рейік
Ой­бө­лі­сейік

­Меңгерілетін­білім:

Есіңе­түсір!
Өткен тақырыптарға шолу

Бұл­қызық!

Күтілетін нәтижелер

Энциклопедия­беттерінен

Қосымша қызықты
мәліметтер

Шығармашылық­тапсырма
Танымдық тапсырмалар

Элект­рон­ды­қо­сым­ша­мен­жұ­мыс

Танымдық деректер

Ой­ын­ар­қы­лы­үй­ре­нейік

Практикалық тапсырмалар

ПВ

Тақырыптың мазмұнына
қатысты негізгі ұғымдар

Тереңдетіп оқытуға арналған
қосымша ақпарат

Ғылыми жетекші:
Ж.У.Кобдикова – педагогика ғылымдарының докторы.
Аганина Қ.Ж. және т.б.
Кәсіпкерлік және бизнес негіздері. Жалпы білім беретін мектептің 10-сыныбына арналған оқулық (қоғамдық-гуманитарлық және жаратылыстануматематикалық бағыттары) / Аганина Қ.Ж., Қараев Р.Ж., Сұлтанов Ж.М.,
Қараев Е.Ж. – Нұр-Сұлтан: «Арман-ПВ» баспасы, 2019. – 192 бет.

Н-

К 26

АР
МА

ISBN 978-601-318-234-6

«Кәсіпкерлік және бизнес негіздері» оқулығы жалпы орта білім беру деңгейінің
жаңартылған мазмұндағы үлгілік оқу бағдарламасына сәйкес оқушылардың
жас ерекшеліктері ескеріле отырып жазылды.

ISBN 978-601-318-234-6

ӘОЖ 373.167.1
КБЖ 65.290я 72
©

©

Аганина Қ.Ж.,
Қараев Р.Ж.,
Сұлтанов Ж.М.,
Қараев Е.Ж., 2019
«Арман-ПВ» баспасы, 2019

Барлық құқығы қорғалған. Баспаның рұқсатынсыз көшіріп басуға болмайды.

*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ

­

­

МАЗМҰНЫ

ба
сп
ас
ы

­

АР
МА

Н-

ПВ

Кіріспе................................................................................................................................. 4
1-БӨЛІМ. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚҰБЫЛЫС РЕТІНДЕГІ КӘСІПКЕРЛІК .............. 5
1.1 Кәсіпкерлікке кіріспе ........................................................................................... 6
1.2 Қазақстан экономикасына тарихи экскурс .................................................13
1.3 Кәсіпкерлік Көзқарас: бастамашылдық
және даму мен жаңашылдыққа үздіксіз ұмтылу ......................................21
1.4 Өндіріс ПРОЦЕСІНЕ қатысатын ресурстар ................................................. 27
1.5 Нарықтың қызмет ету механизмі .................................................................. 32
1.6 Нарықтық тепе-теңдік ....................................................................................... 40
2-БӨЛІМ. ЗАМАНАУИ ЖАҒДАЙЛАРДАҒЫ КӘСІПКЕРЛІК..............................47
2.1 Бизнес неден басталады? .................................................................................. 48
2.2 Кәсіпкерлік қызмет түрлері,
ұйымдастырушылық-құқықтық формалары ................................................... 54
2.3 Стартап мәдениеті ................................................................................................ 63
2.4 Кәсіпкерліктегі инновациялар мен әлемдік, аймақтық
және жастардың трендтері .................................................................................70
2.5 Қазіргі жағдайдағы бәсекенің дамуы ........................................................... 78
2.6 Баға белгілеу – экономикалық категория ретінде
баға қызметі мен мәні ......................................................................................... 86
3-БӨЛІМ. ӘРЕКЕТТЕГІ МАРКЕТИНГ ........................................................................... 95
3.1 Маркетингіге кіріспе ........................................................................................... 96
3.2 Маркетинг-микс .................................................................................................. 103
3.3 Кабинеттік және далалық зерттеулер ......................................................... 107
3.4 SWOT-талдау .........................................................................................................114
3.5 Мақсатты аудитория, сегменттеу .................................................................. 119
3.6 Бренд ....................................................................................................................... 125
3.7 Маркетингілік коммуникациялар ............................................................... 132
3.8 Онлайн-маркетингілік коммуникациялар................................................ 142
4-БӨЛІМ. ОЙЛАУ ДИЗАЙНЫ......................................................................................... 149
4.1 Ойлау дизайнына кіріспе ................................................................................. 150
4.2 Эмпатия.................................................................................................................. 155
4.3 Талдау және синтез ............................................................................................ 159
4.4 Идея ойлап табу................................................................................................... 165
4.5 Прототип жасау ....................................................................................................171
4.6 Тестілеу ...................................................................................................................175
4.7 Сторителлинг ...................................................................................................... 180
Глоссарий ..................................................................................................................... 186
Пайдаланылған әдебиеттер ................................................................................... 189

Назар аудар

Электронды қосымша жүктелген CD қолжетімсіз болған жағдайда,
қосымшаны arman-pv.kz сайтынан тауып, өз компьютеріңе жүктеп алуыңа
болады



*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

3

­

­

­

КІ­РІС­ПЕ

ба
сп
ас
ы

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ

АР
МА

Н-

ПВ

Қымбатты достар!
Биылғы оқу жылында сіздер «Кәсіпкерлік және бизнес негіздері» пәнін
оқып бастайсыздар. Алдарыңыздағы оқулық сіздерге кәсіпкерлік, бизнес, экономика, менеджмент және маркетинг негіздерінен базалық білім алып, кәсіпкерлік тұрғыда ойлау біліктілігін қалыптастыруға және өз қабілеттеріңізді
жүзеге асыруға көмектеседі. Жоғары деңгейдегі кәсіби маман болып қалыптасудың алғашқы әліппесімен таныстырады.
Оқулық мазмұны сіздердің негізгі теориялық түсініктерді ұғынып, қазіргі
нарық жағдайында болашақ іс-әрекеттеріңізде пайдаланатын практикалық
біліктіліктеріңіз бен дағдыларыңызды қалыптастыруға және болашақ мамандығыңызды таңдауға, өз жауапкершілігіңізді сезінуге бағытталып құрылған.
Оқулық төрт тараудан тұрады: «Экономикалық құбылыс ретіндегі кәсіпкерлік», «Заманауи жағдайлардағы кәсіпкерлік», «Әрекеттегі маркетинг»,
«Ойлау дизайны».
Әр тарау мазмұны қазақстандық және халықаралық тәжірибені ескере
отырып, кәсіпкерлік саласының базалық түсініктері мен заңдарын оқып-білуге, кәсіпкерлік ойлауды қалыптастыруға бағытталған.
Әр тақырып соңында негізгі ұғымдар мен проблемалық жағдаяттарды
шешу әдіс-тәсілдерін шыңдауға көмектесетін сұрақтар мен тапсырмалар және
бірнеше қосымша айдар ұсынылған.
Сіздерге «Кәсіпкерлік және бизнес негіздерін» игеру жолында шығармашылық табыс тілейміз!
Авторлар ұжымы

4

*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

ба
сп
ас
ы

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ

1-бөлім.

АР
МА

Н-

ПВ

ЭКОНОМИКАЛЫҚ­
ҚҰБЫЛЫС­РЕТІНДЕГІ­
КӘСІПКЕРЛІК

Оқу­мақ­сат­та­ры:
• кә сіп кер лік тің нысаны, мақ сат та ры мен мін дет те рін бі лу;
•
ға сыр дың қа жет ті дағ ды сы бо лып та бы ла тын, ерек ше ой тә сі лі ре тін де
кә сіп кер лік ту ра лы тү сі нік қа лып тас ты ру;
• Қа зақ стан эко но ми ка сы на та ри хи экс курс жасау;
• кә сіп кер мен биз нес мен ара сын да ғы ай ыр ма шы лық ты тү сі ну;
• эко но ми ка ның нені зерт тей ті нін, мик роэко но ми ка мен мак роэко но ми ка ара­
сын да ғы ай ыр ма шы лық тарды ажырата білу;
• эко но ми ка лық тү сі нік тер, өн ді ріс процесі нің ре су рс та ры мен фак тор ла ры,
на рық тың қыз мет ету ме ха низ мі, сұ ра ныс пен ұсы ныс, на рық тық те пе­тең дік
заң да ры жә не тер ми но ло гия мен та ны су.

*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ

1.1

ба
сп
ас
ы

Жеке­кәсіпкер­– индивидуальный предприниматель –
individual entrepreneur
Бизнесмен­– бизнесмен – businessman
Қажеттілік­– потребность – need
Игілік­– благо – boon

КӘСІПКЕРЛІККЕ­КІ­РІС­ПЕ­­

Есі­ңе­тү­сір!
– Кә сіп кер де ген кім?
– Биз нес де ген не?

­Мең­ге­рі­ле­тін­бі­лім:

– «жеке кәсіпкер», «бизнесмен»,
«қажеттілік», «игілік» түсінік­
тері;

Танымал кәсіпкердің дәйек сөзі: «Биз­
нес мүмкіндіктер автобус секілді. Әрқа­
шан келесісі келеді».
ичард Брэнсон

Кәсіпкерліктің­нысаны,­мақсаттары­
мен­міндеттері

Кәсіпкерлік – бастамашыл азаматтардың өз бетінше құрған қызметі, кіріс
немесе жеке табыс алу мақсатында өзінің
мүліктік жауапкершілігімен жүзеге
асыратын өндірістік немесе басқа да қызмет түрі болып табылады. Ондай адамдарды жеке кәсіпкерлер деп атайды.

АР
МА

Н-

ПВ

– кәсіпкерліктің нысаны, мақсат­
тары мен міндеттері;

Бұл­қы­зық!

«Қажеттілік»­–­қандай да бір дүниеге
қажеттілікті сезінгендегі психологиялық
және функционалдық ішкі жағдай, ол
жағдаяттық факторларға қарай көрініс
табады.
«Игілік»­ –­ экономикалық термин,
адамдардың күнделікті өмірлік қажет­
тіліктерін қанағаттандырып, пайда
әкеледі және сүйіспеншілік сыйлайды.

Заңнамаға сәйкес, кәсіпкерлік қабілеттері бар, кез келген ел азаматы жеке
кәсіпкер немесе кәсіпкерлік субъектісі
бола алады. Кәсіпкер заңды және жеке
тұлға ретінде қызмет атқарады.

6

*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ

ба
сп
ас
ы

Кәсіпкерлікке тән негізгі қасиет – іздену. Клиенттер, қаржы, материалдар,
ғимараттар, байланыс және мамандарды іздеп табу – кәсіпкердің басты міндеттерінің бірі.
Кәсіпкерлік негізінен алғанда шағын фирмалар экономикасына жатады,
ондаған және жүз адамға дейінгі жұмысшылар саны бар шағын ұжымдар мен
кәсіпорындар шеңберінде жүзеге асырылады. Көбінесе кәсіпкер жалғыз өзі
жұмыс істейді, кейде өз еңбегіне отбасының мүшелерін қосады.
Кәсіпкерлік – бизнес әлеміндегі алғашқы қадам. Кәсіпкер кем дегенде
құқықтану, бухгалтерлік есеп, қаржы және сату саласындағы ең төменгі дағдылар жиынтығын меңгеруі қажет. Сонымен қатар оның өнім (тауар немесе
қызмет) өндіретін саласына қатысты біліктілігі болу керек.
Кәсіпкерлерді көбіне өзін-өзі жұмыспен қамтығандар деп атайды. Бұл
бірқатар факторларға байланысты. Ең алдымен, кәсіпкер өзінің кәсіпорнында
жұмыс істеуге мәжбүр. Кәсіпкердің бизнесменнен айырмашылығы мынада:
кәсіпкердің кірісі ол өзі жұмыс істегенде ғана келеді. Кәсіпкер жұмысын тоқтатса, кіріс те тоқтайды.
Кәсіпкерлік жаңа идеялар мен өнімдерді өндіруге байланысты болғандықтан, ол көп жағдайда қауіп-қатерге ұшырайды. Кәсіпкерліктен қызметкерлердің саны жағынан да және олардың дағыларының деңгейі жағынан да
ерекшеленетін, қалыптасқан құрылым бизнес деп аталады.

АР
МА

Н-

ПВ

Бизнес­–­тек бизнес­процестерді құрып қана қоймай, сонымен бірге қызметкер­
лер ұжымымен жұмыс істеп, оларды ынталандыруды және оқытуды қажет ететін
күрделі жүйе.

1­бөлім. Экономикалық құбылыс ретіндегі кәсіпкерлік

*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

7

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ

ба
сп
ас
ы

Бизнесте дәстүрлі үлгілер пайдаланылып, дәстүрлі тауарлар өндіріледі
және коммерциялық қызмет тәуекелдік деңгейі төмен жағдайда жүзеге асырылады.
Бизнестің ерекшелігі – жұмысты тиімді ұйымдастырған жағдайда бизнесменнің жұмыс орнында болуы немесе болмауы табыс мөлшеріне әсер етпейді,
қалыптасқан бизнес тоқтамай, дами береді.
Кәсіпкерліктің нысаны, мақсаттары және міндеттері. Кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру мақсатында құрылған, заңды тұлға іске асыратын немесе
іске асыруға ниеті бар және лицензия алуды қажет ететін қызмет түрлері кәсіпкерлік қызметтің нысаны болып табылады.
Кәсіпкерліктің мақсаты – өз қызметінен түскен кірістерді арттыра отырып, пайда табу және оны бизнес деңгейіне дейін дамытып, тұтынушылардың
қажеттіліктерін қамтамасыз ету.
Кәсіпкерліктің міндеті – өз кірістерін арттыру, жеке капитал құру, өндірісін кеңейту мен жаңғырту үшін ақша салу, өздерінің және қызметкерлердің
кәсіби біліктілігін арттыру.
Кәсіпкерлік қызмет призмасы арқылы жеке мақсаттарға қол жеткізу
мүмкіндігін бағалау. Кәсіпкерлік қызмет – жеке жүргізіліп, тауарлар мен
қызметтерді сату, мүлкін және басқа да қызметтерді пайдалану арқылы
материалдық игіліктерді алуға бағытталған, заңды тәртіпте тіркелген
қызмет түрі.

ПВ

Кә­сіп­кер­лік­қыз­мет­–­адамның өмі рі нің са па сын жақ сар ту үшін өз ісін құ ру ының
орынды және қисынды ама лы.

АР
МА

Н-

Кәсіпкерлік, бір жағынан, жұмыстарды атқарудың тиімді түрі, өйткені кәсіпкер неғұрлым жақсы жұмыс істесе, соғұрлым мол табыс табады.
Екінші жағынан, ол қауіп-қатерге жиі ұшырауы мүмкін. Мысалы, ауырып
немесе басқа да бір жағдайлармен жұмыс істемей қалса, жалқаулыққа жол
берсе, ақша табу қиындайды. Жалқау кәсіпкердің тұрмыс жағдайы, әдетте, жалдамалы қызметкерден де нашар болады. Кәсіпкердің менеджмент,
экономика, нарықтық жағдайдың ерекшеліктері, заңнама саласында білімі
болуы керек.
Сонымен қатар қазіргі жағдайда сыни ойлау, жаңа нәрселерді білуге
ұмтылу, шығармашылық тұрғыда қарау, коммуникативтілік және тәуекелдерді қабылдау кәсіпкерліктің негізін құрайды, олар – болашақ кәсіпкерден
талап етілетін ХХІ ғасыр дағдылары.
Кез келген іскер адамның ақырғы мақсаты – уақыт пен күшті минималды
деңгейде шығындап, тұрақты табыс әкелетін бизнес құру. Кәсіпкерлік ойлаудың
негізгі элементі – тәуекелге дайын болу және сәтсіздіктерден дұрыс қорытынды
шығара білу. Бұлар – кәсіпкерлік қызметтің ажырамас атрибуттары және күрделі мәселелер.
Біз күшті жағымызды шыңдай түсу үшін, өзімізді алдын ала дайындауымыз керек. 1-кестеде берілген кәсіпкерлік туралы экономистердің көзқарастарымен танысыңыздар.

8

*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ

Кәсіпкерліктің­
аспектілері

Р.­Кан­тиль­он­

ба
сп
ас
ы

1-кесте. Кәсіпкерлік туралы экономистердің көзқарастары

Кә сіп кер дің бас ты Тәуе кел ге дай ын бо лу
ерек ше лік те рі

К.­Маркс

ал да ма лы жұ мыс­
Ж
шы лар ды қанау

Й.­Шум­пе­тер­

Жа ңа шыл дық қа
ұм ты лу

Кә сіп кер лік тің
Кә сіп кер дің мі не зі тәуе­ Ең бек – кә сіп кер лік ті Ин но ва ция, ең бек ті
да му ына әсер
кел ету ге тұ рақ ты түр де да мы ту дың бас ты
ұй ым дас ты ру дың
ете тін фак тор лар итер ме леп оты ра ды
фак то ры
жа ңа үл гі ле рі
Қоз ғау шы фак тор Мүд де лі лік
Бәсекелестік
туралы көзқа­
растары

Кә сіп кер лік тің да му ын­
да бә се ке лес тік бас ты
фак тор емес

«Ой­ын­ар­қы­лы­үй­ре­нейік»

Бә се ке лес тік

Кә сіп кер дің тұл ға лық
қа си ет те рі

үй елі лік си пат қа
Ж
ие, үне мі ал ға
жыл жу

ақ та лас тық пен
Б
бә се ке лес тік ке бей ім
бо лу

ПВ

Са ла лық тү сі нік тер жә не тер мин дер мен та ны су (тео рия лық бі лім ді ны ғай ту ға ар­
нал ған оф лайн ой ын дар, деб ри финг ой ын дар).
Ой ын тап сыр ма сы. 5–6 адам нан топ тар ға бө лі ні ңіз дер.
Әр топ биз нес­кей сте кел ті ріл ген са ла лық тү сі нік тер мен тер мин дер ді («жеке кә­
сіпкер», «бизнесмен», «қажеттілік», «игілік») та буы ке рек. Әр бір та был ған тер мин ге
ко ман да 1 балл­ала ды.­Қал ған тер мин дер ге бе ріл ген биз нес­кей ске бай ла ныс ты мы­
сал дар та буы ке рек. Әр бір таң дал ған мы сал ға ко ман да 2 балл­ала ды. Балл са ны ең
жо ға ры ко ман да же ңіс ке же те ді. Тап сыр ма лар ды орын дау ға 10 ми нут­уа қыт бе рі ле ді.
Әр ко ман да дан бір спи кер сөй лей ді. Спи кер ге 5 ми нут­уа қыт бе рі ле ді.

Н-

Эн­цик­ло­пе­дия­бет­те­рі­нен

АР
МА

Кәсіпкер­ –­ өз ісін жүргізіп, өз бетімен және
өз еркімен нарықтың басқа өкілдерімен на­
рықтық қатынасқа түсетін тұлға. Мұндай адам өз
күшімен ісін құрып, оны басқарады, ең басты­
сы – кәсіпкер басқа біреу үшін емес, өзі үшін
жұмыс істейді.

1)

Сұрақтарға­жауап­берейік

Оқулықтан төмендегі сұрақтардың жауабын табыңыздар, негізгі идеяларды талқылаңыздар және дәптерлерлеріңізге жазыңыздар (жеке
жұмыс).
1. Кәсіпкерлік дегеніміз не?
2. Кәсіпкер ең кемі қандай дағдылар жиынтығына ие болуы керек?
3. Кәсіпкердің мақсаты қандай?

1­бөлім. Экономикалық құбылыс ретіндегі кәсіпкерлік

*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

9

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ

ба
сп
ас
ы

Кә­сіп­кер­лік­тің­ар­тық­шы­лық­та­ры­

Кә­сіп­кер­лік­тің­кем­ші­лік­те­рі­

• Жеке биз не с не ні жә не қа шан жа сай­
ты ның ды өзіңіз ше шіп, ба қы ла уға
мүм кін дік бе ре ді.
• Сіз от ба сы лық өмі рі ңіз ге, қы зы ғу шы­
лық та ры ңыз мен ұй қы қа жет ті лігі не
уа қыт бө ле ала тын икем ді жұ мыс
кес те сі мен өмір сү ре тін бо ла сыз.
• Егер биз не сі ңіз мүм кін дік бер се, сіз
қа ла сыр ты нда, те ңіз де, сондай­ақ
саябақта не ме се пой ыз да жұ мыс
іс тей ала сыз.
• Кә сіп кер дің өмі рі қы зық ты. Көп те ген
кә сіп кер лер дің ай ту ын ша, олар тіп ті
өз қыз мет те рін жұ мыс деп есеп те­
мей ді, бұл кө бі рек қы зық қа то лы
оқи ға се кіл ді.
• Кәсіп иесі ре тін де сіз өзі ңіз ше шім
қа был дай сыз жә не бел гі лі бір идеяны
жү зе ге асы ру не ме се сы нақ тан өт кі зу
үшін басқа бі реу дің рұ са тын күт пей сіз.
• Кә сіп кер ре тін де сіз жа сам паз жә не
жа ңа шыл адам бо ла ала сыз.
• Кә сіп кер лік өз ең бе гіңіздің же мі сі не
қуа нып, жұ мыс қа сі ңір ген ең бе гі ңіз
бен іс кер лік ебі ңіз ге сәй кес пай да
та бу ға мүм кін дік бе ре ді.
• ерт теу нә ти же ле рі бой ын ша
кә сіп кер лер жал да ма лы жұ мыс шы­
лар ға қа ра ған да өз жұ мы сы на кө ңі лі
то ла ды жә не олар дың өмір са па сы
жо ға ры.

• Ж
ау ап кер ші лік көп бол ған са ­
йын күй зе ліс көп. Та быс пен сәт­
сіздік тек өзіңізге бай ла ныс ты.
• Кә сіп кер дің өмі рі тұ рақ сыз
бол уы мүм кін. Тап сы рыс тар
кө ле мі мен олар ға ке те тін
уа қыт, со ған сәй кес жұ мыс
кү ні нің ұзақ ты ғы мен та быс
құ бы лып тұ ра ды.
• Кү ні не 24 са ғат кә сіп кер бо лу
ке рек, яғ ни жұ мыс пен бос
уа қыт ара сын да ғы ше ка ра
жойы лып ке те ді.
• Ал ғаш қы уа қыт тар да та быс
көлемі жал да ма лы жұ мыс пен
са лыс тыр ған да тө мен бо луы
мүм кін.
• От ба сы мен қы зы ғу шы лық тар­
ға уа қыт аз болады.
• Кә сіп кер са лық, ақы лы де ма­
лыс жа ла қы ла рын өзі тө леп,
басқа да пайда болатын
күт пе ген шы ғын дар ды есеп теуі
ке рек.

АР
МА

Н-

ПВ

2)

4. Жеке кәсіпкер қандай мәселелерді шешеді?
5. Бизнес дегеніміз не?
6. Жеке кәсіпкер қандай тәуекелдерге барады?
Карточкалармен жұмыс. Кәсіпкер болудағы өздеріңіздің мүмкіндіктеріңізді бағалау үшін кестеден (карточкалардан) өздеріңіз игеріп кете
алатын кәсіпкерліктің артықшылықтары мен кемшіліктерін белгілеңіздер.

1.

Ойла­най­ық,­тал­қы­лай­ық

Топтық жұмыс. Топтарға бөлініп сұрақтарға жауап беріңіздер.
«Бизнес» тобы:
1) Неліктен кәсіпкерлердің басқа жұмыс жасауына мүмкіндігі жоқ?
2) Неліктен кәсіпкерлерді көбіне өзін-өзі жұмыспен қамтығандар деп
атайды?

10

*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ

ба
сп
ас
ы

2.

«Экономика» тобы:
1) Кәсіпкердің бизнесменнен ең маңызды ерекшелігі неде?
«Кәсіпкер» тобы:
1) Неліктен кәсіпкерлік жұмыстарды орындаудың дұрыс жолы болып табылады?
Төменде берілген танымал бизнес-тренер Роберт Кийосакидің пікіріне
қосымша ретінде болашақ кәсіпкерге тағы қандай әрекеттер керек
екендігін талқылаңыздар:
• Өзіңізге ұнайтын іспен айналысыңыз.
• Өзіңіз істейтін жұмысқа жан-тәніңізбен берілсеңіз, әлем сізге соның бәрін ақша түрінде қайтарады.
• Қолда барға қанағат етіңіз, бірақ әрқашан одан да көп нәрсеге талпыныңыз. Бұл сізге әрқашан алға жылжуға мүмкіндік береді.
• Өзіңізге дұрыс орта құрыңыз. Сіз талпынған биіктерге қол жеткізген адамдармен араласыңыз.
• Адамдарға не қажет екендігі туралы ойланыңыз. Сіз өз клиенттеріңізге қажеттіні ұсынған кезде пайда таба бастайсыз.
• Қателік жасаудан қорықпаңыз. Қателіктерден сабақ алыңыз.
Тал­дап,­са­лыс­ты­рай­ық

АР
МА

Н-

ПВ

Топтық жұмыс. 5–6 адамнан топтарға бөлініп, «Нарықтық экономика
еркін кәсіпкерлікті қолдайды» тапсырмасын орындаңыздар.
Кәсіпкерлік қызметтің ерекшеліктерін талдаңыздар:
«Бизнес» тобы:
• қауіп-қатер (тәуекел, қиындық);
• өз қаражатыңның есебінен қызмет ету;
«Экономика» тобы:
• тәуелсіздік;
• өнертапқыштық;
«Кәсіпкер» тобы:
• жауапкершілік;
• белсенді іздену.
Дәп­тер­ге­орын­дайық

Кестені дәптерлеріңізге толтырыңыздар.

Қыз­мет­тің­тү­рі­

1

Кә сіп кер лік

2

Биз нес

Жұ­мыс­иесінің­орнын­да­бол­ма­ған­
жағ­дай­да­ғы­та­бы­сы­

­Жау­ап­кер­ші­лік­ ­Тәуе­кел­дер

1­бөлім. Экономикалық құбылыс ретіндегі кәсіпкерлік

*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

11

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ

ба
сп
ас
ы

Қол­да­нып­кө­рейік

Кәсіпкерлердің қызмет түрлерін анықтаңыздар. Бос ұяшықтарды толтырыңыздар.
­

Қыз­мет­

Қыз­мет­тің­тү­рі­

1

Әми на мем ле кет тік ау ру ха на да те ра певт бо лып жұ мыс іс тей ді

2

Әли өзі нің же ке кли ни ка сын да сто мато лог бо лып іс тей ді

3

Әмір дің ме ди ци на лық ор та лы ғы бар
4

ау реш сау да ор та лы ғын да ғы өз бу ти гін де ки ім са та ды
5

Ба тыр бек – са на то рий де ас паз

Ой­бө­лі­сейік

ПВ

Пікір алмасу. «Шеңбер бойымен сұрақ қою» стратегиясы пайдаланылады (топтық жұмыс).
Жалдамалы жұмысшы, кәсіпкер және бизнесменнің қызмет түрлеріне
үш мысалдан келтіріңіздер. Пікірлеріңізді дәлелдеңіздер.
Жауаптар нұсқасы: жалдамалы жұмысшы: мектеп директоры, сатушы, дәрігер; кәсіпкерлер: жекеменшік мектеп (дүкен, дәріхана) басшылары; бизнесмен: жекеменшік мектептер (дүкендер, дәріханалар) иесі.
Шы­ғар­ма­шы­лық­тап­сыр­ма

Н-

Кә сіп кер дің қа си ет те рі ту ра лы ой ла ны ңыз дар.
а) өз мі не зі ңіз дің бес күш ті жә не бес әл сіз тұс ын ата ңыз (сіз дің кә сіп кер бо лу ың
ыз ға кө­
мек те се тін жә не оған же ту ге ке дер гі кел ті ре тін қа си ет тер).
б) әл сіз тұс та ры ңыз ды тал дап, күш ті тұс та ры ңыз ды пай да ла нып, олар дың ор нын қа­
лай тол ты ру ға бо ла ты нын жа зы ңыз.

«Элект­рон­ды­қо­сым­ша­мен­жұ­мыс»

АР
МА

«№1 қосымша материалды» оқыңыздар.

12

*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ

1.2

ба
сп
ас
ы

Макроэкономика­– макроэкономика – macroeconomics
Микроэкономика­– микроэкономика – microeconomics
Экономикалық­өсу­– экономический рост – economic growth
Бәсеке­– конкуренция – competition

ҚАЗАҚСТАН­ЭКОНОМИКАСЫНА­ТАРИ И­­
ЭКСКУРС

Есі­ңе­тү­сір!
– Кә сіп ке рлік, жал да ма лы жұ мыс
жә не биз нес ара сын да ғы ай ыр­
ма шы лық ты ата ңыз дар.

Қа­зақ­стан­эко­но­ми­ка­сын­да­ғы­­
кә­сіп­кер­лік­

АР
МА

Н-

ПВ

Қазақстандағы кәсіпкерлік тарихынан. Кеңес Одағы ыдырғаннан кейін,
ТМД елдерінде дағдарыс басталды: мемлекеттің экономикалық моделін қайта
құру аяқталмады, ал тауар нарықтары,
шикізат пен өндірістік базалар мемле­Мең­ге­рі­ле­тін­бі­лім:
кеттік шекаралармен бөлінді. Қазақстан
Республикасының тәуелсіздігі коммер– Қазақстан Республикасындағы
циялық кәсіпкерлікке негізделуден
кәсіпкерліктің тарихы;
басталды. Тек ондаған жылдардан
– экономикадағы кәсіпкерліктің
кейін ғана елде мемлекеттік қолдау мен
мағынасы;
шетелдік инвестиция тарту арқылы
кейбір өнеркәсіптік және қаржылық
– микроэкономика мен
кәсіпкерлікті дамытуға мүмкіндік туды.
макроэкономика арасындағы
Осылайша кәсіпкерліктің бұл түрлері
айырмашылық.
неғұрлым маңызды және формальды
құрылымға ие болды.
Қазақстанда шағын кәсіпкерлік 1988 жылдан бастап дами бастады. Кәсіпкерліктің дамуының бастапқы кезеңдерінде республика экономикасында
мемлекеттік кәсіпорындар басымдылыққа ие болды. 1990 жылдың тамызында
КСРО Министрлер Кеңесі өзінің Қаулысымен кәсіпорындарды шағын кәсіпкерлік субъектілеріне жатқызудың негізгі көрсеткіштерін анықтап берді. Шағын
кәсіпкерлік субъектілеріне: өнеркәсіпте 200 адамға дейін, ғылым және ғылыми қызмет көрсетуде 50 адамға дейін, өндірістік емес салаларда – 25, бөлшек
саудада – 15 адамға дейін қызмет ететін кәсіпорындарды жатқызды (1-сурет).
Қазақстанда кәсіпорындарды шағын кәсіпкерлік субъектілерінің қатарына қосу қағидасы Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 19 маусымдағы заңымен
анықталды, онда шағын кәсіпкерлік субъектілері деп кәсіпкерлік қызметпен
айналысатын, жұмысшыларының орташа жылдық саны 50 адамнан көп емес
және бір жылдағы активтерінің жалпы соммасы алты жүз мың есептік көрсеткіштен аспайтын жеке және заңды тұлғалар қабылданады.

1­бөлім. Экономикалық құбылыс ретіндегі кәсіпкерлік

*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

13

Бөлшек сауда
Өнеркәсіп
Ғылым

ба
сп
ас
ы

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ

15
адам

Өндірістік емес сала

20
адам

50
адам

25
адам

1-су ет. Кәсіпорындарды шағын кәсіпкерлік субъектілеріне
жатқызудың негізгі көрсеткіштері

Н-

ПВ

Экономикадағы кәсіпкерліктің маңыздылығы. Ғылыми тұрғыдан қарастырғанда кәсіпкерлік инновацияның негізгі ерекшелігі болып табылады.
Бұл бағыттың негізін салушы, әлемдік экономикалық ойлардың ең ірі өкілдерінің бірі – Йозеф Шумпетер (1883–1950). Өзінің жаңашыл жұмыстарында
ол кәсіпкерді экономикалық даму механизмінің орталық элементі ретінде
қараған. Оның ойынша экономикалық дамудың негізінде кәсіпкердің өндіріс
факторларының «жаңа әдістер жиынтығын» пайдалануға тырысуы арқылы
көрінетін ерекше қызметі жатыр, оның нәтижесі – жаңалықтар мен инновациялар. Ол «Егер біз факторлар санын арттырудың орнына қызметтер формасын
өзгертетін болсақ, жаңалыққа қол жеткіземіз» деп жазды. Кәсіпкер бұндай
жағдайда «басқалардың жасағанын емес...» және «басқалар жасаған секілді
емес...» істерді жасауға міндетті. Демек, кәсіпкерлер – мемлекеттің экономикалық өсуінің қозғаушы күштерінің бірі.

АР
МА

Эко­но­ми­ка­лық­өсу­– қа ра лып отыр ған эко но ми ка лық жүйе де (ел де, өңір де, әлем­
де) тау ар лар мен қыз мет тер ді шы ға ру кө ле мін ұл ғай ту. Эко но ми ка лық өсудің өлшемі
жал пы не ме се жан ба сы на шақ қан да ғы нақ ты ЖІӨ­нің өсу көлемімен есептеледі.

Елдің экономикалық дамуындағы кәсіпкерлердің рөлі мен маңызы төмендегідей:
– кәсіпкерлік экономикадағы құрылымдық қайта құру, өндіріс және қызметтерді ұсыну көлемін арттыру, инвестициялық қызмет пен бизнес инфрақұрылымын қалыптастыруға ықпал етеді;
– кәсіпкерлік шаруашылық қызметтің басым бағыттарын дамыту, инновациялық процестерді жүзеге асыру, техникалық-технологиялық базаның
және өнімдер номенклатурасының жылдамырақ жаңаруына септігін тигізеді;
– кәсіпкерлікті дамыту бәсекелестікке қолайлы жағдай туғызады;
– кәсіпкерлік еңбек тиімділігінің жоғары болуына жақсы әсер етіп, ынталандырады, барлық ресурсты үнемдеуге және оларды оңтайлы пайдалануға

14

*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ

ба
сп
ас
ы

ықпал етеді. Көптеген жағдайда өз бизнесі бар тұлғалардың қозғаушы
уәждері күштірек, соның арқасында олар жалдамалы жұмысшыларға
қарағанда жұмыстың сапалы және өнімді болуына мүдделі;
– жаңа жұмыс орындарын құрады, қайырымдылық шараларын өткізеді.
Шағын және орта бизнес саласындағы кәсіпкерлік құрылымының дамуы
экономикалық процестердің қазіргі дүниежүзілік тенденциясына толығымен
жауап береді. Қазір дүниежүзінің барлық елдерінде шағын және орта кәсіпорындардың көптеген түрі жұмыс істеуде. Мысалы, Үндістанда 12 млн-нан, ал Жапонияда 9 млн-нан астам осы секілді кәсіпорындар бар. Олар бастапқы өнімдер мен
жеңіл өнеркәсіпке арналған жартылай фабрикаттар өндірісі секілді экономиканың әртүрлі саласында қызмет етуде. Мысалы, трикотаж өнімдері, аяқкиімдер,
тігін бұйымдары, ауылшаруашылық өнімдері, сонымен қатар сауда-серіктестік
қызметте, жарнамалық істерде, әртүрлі қызмет көрсетуде және т.б.
Өндіріс­(экономикалық мағынада) – қандай да бір өнімді жасау процесі.
Қызмет­–­бір тарап (жеткізуші) ұсына алатын кез келген қызмет немесе жұмыс.

АР
МА

Н-

ПВ

Дүниежүзілік тәжірибе көрсетіп отырғандай, шағын және орта кәсіпорын өндірістің тиімділігін арттыруға ықпал етеді. Мұндай кәсіпорындар негізгі өндірістің
өміршеңдігі мен бәсекелестік қабілетін күшейтіп, нарық жағдаятының өзгерісіне
жедел жауап қатады, нарықтық экономикаға қажетті икемділік береді. Шағын және орта бизнес халықтың қаржылық және өндірістік ресурстарын жұмылдырады.
Нарықтық экономикасы дамыған елдердің тәжірибесіне сүйеніп, шағын
бизнестің мүмкіндіктері туралы айтуға болады. Ол елдердің экономикасында
шағын бизнес жетекші орынға ие. Еуропадағы Лозанне қаласында (Швейцария)
орналасқан алдыңғы қатарлы Менеджмент институты (Institute of Management
Development, IMD) 2014 жылы әлем елдерінің бәсекеге қабілеттілігін анықтау
мақсатында жүргізілген жаһандық зерттеудің нәтижелерін жариялады.
Барлық кәсіпорындардың 95%-і, жалпы жинақтаушы өнімнің 60%-і
шағын бизнеске тиесілі. Шағын бизнес халықты жұмыспен қамту проблемасын
шешуде ең маңызды рөл атқарады. Мысалы, Ұлыбританияның жұмысқа
жарамды халқының 60%-і осы салада. АҚШ, Жапония, Германия, Францияда
шағын кәсіпорындардың 75–80%-і жаңа жұмыс орнын береді.
Шағын бизнес бәсекелестік ортаны қалыптастыруға себеп болады, бұл
Қазақстанның экономикасы үшін маңызды, себебі ірі кәсіпорындарға қарағанда
шағын кәсіпорындар монополия құруға бейім емес. Жетілген бәсекелестік
жағдайында жұмыс істей отырып, олар ірі фирмалармен бәсекелесіп, экономиканың кез келген саласындағы монополиялық позицияларды бұза алады.
Шағын бизнестің дәл осы қасиеті көптеген дамыған елдердің экономикасында
барынша маңызды рөл атқарады. Мұндай елдердің қатарына Оңтүстік-Шығыс
Азияның Жаңа индустриалды елдері: Корея Республикасы, Малайзия, Сингапур, Тайланд және т.б. жатады. Бұл мемлекеттерде өндіріс жоғары дәрежеде
маманданған, олар ғылыми-техникалық прогрестердің жаңа жетістіктерін,
әсіресе, электроника, кибернетика және информатика саласындағы жетістіктерді пайдалануға мүмкіндік береді. Шағын бизнестің ғылыми-техникалық
зерттеулерінің үлесі 50%-ті құрайды.

1­бөлім. Экономикалық құбылыс ретіндегі кәсіпкерлік

*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

15

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ

ба
сп
ас
ы

Шағын бизнес төмендегідей мәселелерді шешуде маңызды фактор болып
табылады:
– ассортименттің ұлғаюы, тауарлар мен қызметтердің, жұмыс сапасының
жоғарлауы. Тұтынушылардың қажеттілігін қанағаттандыруға талпына
отырып, шағын бизнес тауарлар (қызметтер) сапасы мен қызмет көрсету
мәдениетін жақсартуға себеп болады;
– тауарлар мен қызметтер өндірісін нақты тұтынушыларға жақындату;
– адамдардың шығармашылық қабілетін барынша тиімді пайдалану, олардың
талантын ашу, әртүрлі қолөнер түрлерін үйрету.
Шағын және орта бизнестің дамуы қазіргі жағдайдағы экономикада нарық
құрылымының қалыптасуының мәнді және маңызды факторы болып табылады.
Экономикалық қарым-қатынастар адам өмірінің маңызды бөлігін құрайды
және бүкіл бір мемлекетке, сондай-ақ жеке тұлғаларға да айтарлықтай ықпал
етеді. Басқа субъектілермен қарым-қатынастан оқшаулану мүмкін емес.
Бә­се­ке­ – ( лат. c onc u r r o – «кез де се мін, түй ісе мін») – эко но ми ка лық субъ ек ті­
лер дің ара сын да ғы өн ді ріс фак тор ла рын мейі лін ше ти ім ді пай да ла ну үшін кү рес.

Н-

ПВ

Макроэкономика – жүйелердің өзара әрекеттесуін және экономиканы біртұтас
жүйе ретінде зерттейтін экономикалық теорияның бөлімі. Барлық жағдайлар жинақталып, бастапқы элементтерге бөлінбей зерттеледі. Бұл ғылым мынадай мәселелер тобын қарастырады: жұмыспен қамту, экономикалық өсу мен тепе-теңдік,
баға белгілеу және баға саясаты, сауда теңгерімі. Джон Кейнс осы бағыттың негізін
салды, ол – АҚШ-ты Ұлы тоқыраудан алып шыққан ағылшын ғалымы.
Микроэкономика – экономикалық агенттердің: үй шаруашылығы, фирмалар және мемлекеттердің жұмысын, сонымен қатар шаруашылық қызметті
жүргізу барысындағы олардың өзара әрекеттесуін зерттейтін ғылым саласы.
Талдау нақты субъектілер деңгейінде жүргізіледі, бұл заңды және физикалық
тұлғалардың алдында тұрған мәселелерді шешуге көмек береді. Микроэкономика зерттейтін негізгі мәселелер – тұтынушы мен өндіруші, нарық тепе-теңдігі, экономикалық тиімділік пен басқа да көптеген мәселелер.

Са­лыс­ты­ру

АР
МА

Экономикалық теорияның осы бөлімдерінің мағынасы практика жүзінде
түсініктірек болады. Олар бір-бірімен байланысты, жеке және жалпы түрде қызмет етеді. Салыстырып қарасақ, микроэкономика үй құрлысын зерттейді, бірақ
көшеге назар аудармайды, ал макроэкономика қала жұмысын қарастырып, оның
ішіндегі жеке ғимараттарға көңіл бөлмейді деп айтуға болады. Бұл зерттеліп
отырған мәселелер шеңберін салыстырғанда толық дәрежеде көрініс табады.
Макроэкономика үшін – жүйе бағасының жалпы деңгейі, микроэкономика
үшін жекелеген тауарлар мен қызметтердің құны қызығушылық тудыр