Кохлеарлы имплантациядан кейін балалардың естіп қабылдау және сөйлеу дамуының ерекшеліктері

Кохлеарлы имплантациядан кейінгі балалардың есту және сөйлеу дамуының ерекшеліктері

Құрманжан Г.Ғ 4 –курс студенті Абай атындағы ҚазҰПУ,Алматы қ.

Мақалада кохлеарлы имплантацияланған балалардың естіп қабылдау мен сөйлеуді дамытуға арналған түзету-дамыту жұмыстары қалай жүргізілетіні қарастырылады.

В статье рассматривается, как происходит коррекционно-развивающая работа с детьми с кохлеарной имплантацией по развитию слухового восприятия и речи.

Кілт сөздер: кохлеарлық имплантация,есту қабілеті зақымдалған балалар,есіп қабылдауды дамыту,сөйлеуді дамыту.

Ключевые слова: кохлеарная имплантация, дети с нарушением слуха слуховое развитие,речевое развитие.

Қазіргі уақытта есту аппараты зақымданған балалар санының өсу тенденциясы байқалады, даму бұзылыстарын ерте диагностикалау және түзету қажеттілігі туындады. Өйткені ерте жастағы түзету әрекеттері ең тиімді болып табылады. Арнайы білім беру стандарттары шегінде білім алу,емдеу және сауықтыру,тәрбие мен оқыту,дамудың бұзылуын түзету,әлеуметтік бейімделу үшін қарапайым балалармен тең жағдай мен тең мүмкіндіктерді қамтамасыз ететін дұрыс түзете-дамыту ортасын құру мұғалімдердің алдында тұрған басты міндеттер болып табылады.

Р. М. Боскистің пікірінше, есту балалардың қалыпты дамуының, оқытудың және тәрбиелеудің маңызды шарттарының бірі болып табылады. Есту қабілетінің бұзылуы жоғары психикалық функцияларға (есте сақтау, зейін, сөйлеу, ойлау) даусыз әсер етеді, есту қабілеті бұзылған балалар сөйлеуді меңгеру үшін сөздік қорды жинақтауда қалдық есту қабілетін өз бетінше пайдаланбайды. Есту қабілеті нашар адамдарды тиімді оңалту үшін соңғы жылдары кохлеарлық имплантация қолданыла бастады, көптеген педагогтар мен дәрігерлер осы тақырыпқа арналған зерттеулерін жазды (И.В. Королева, Э.И. Миронова, А.И.Сатаева және т.б).

Кохлеарлық имплантация - бұл есту қабілетінің жоғалуы немесе есту қабілетінің толық жоғалуы бар балалар мен ересектерге арнайы әзірленген және әдеттегі есту аппараттарын пайдалану тиімсіз немесе мүлдем тиімсіз болған жағдайларда кеңейтілген дыбыстық қабылдауды, сөйлеу қабілетін қамтамасыз ететін бірегей жоғары технологиялық электрондық құрылғы.

Естімейтін баланы кохлеарлы имплантациялаудың мақсаты мынада: егер операция ерте жаста болса, онда ол өзіне айтылған сөйлеуді түсінуді және естуді үйренеді, сөйлеуді айналасындағылармен қарым-қатынас жасау үшін және айналасындағы әлемді білу үшін қолданады және оның арқасында ол барлық сау құрдастары сияқты дамиды.

Имплантты орнатқаннан кейін бала өзі үшін мағынасы жоқ және бір шу ағынына қосылатын дыбыстарды ести бастайды, түзете-дамыту жұмыстарын жүргізген кезде ол жеке дыбыстардың дыбысын айналасындағы заттармен немесе құбылыстармен байланыстыруды үйренеді. Бірақ сөйлеуді түсіне алмайды,өйткені жадында сөздердің мағынасы,оларды өзгерту және сөйлемде біріктіру ережелері туралы ақпарат тым аз.

Түзету сабақтары кезінде кохлеарлы имплантациясы бар бала мұғалімдермен және ата-аналармен жүйелі түзету-дамыту жұмыстарын жүргізе отырып, сөйлеудің жеке дыбыстарын, сөздерін және кейбір сөз тіркестерін еліктеп қайталауды тез үйренеді, есту қабілеті әлдеқайда тез дамиды. Ата-ананың әр минут сайынғы мақсатты жұмысы баланың айналадағы дыбыстарға назарын аудару және қызығушылығын ояту,осылайша бала әртүрлі дыбыстарға өздігінен жауап беріп,олардың кейбірін тани бастайды. Міне,осы сәттен бастап КИ бар естімейтін баланың сөйлеуінің дамуы ЕА бар естімейтін баланың сөйлеуінен әлдеқайда ерекшеленеді.

Ауызекі сөйлеуді дұрыс есту және түсіну дағдыларын дамыту үшін ұзақ түзету жұмыстары қажет, кохлеарлы имплантациясы бар баланың дамуындағы бұзылуларды жеңу үшін психологтар, дефектологтар, сурдопедагогтар, логопедтер мен ата-аналар тартылады.

И.В. Королева кохлеарлық имплантациядан кейін балалардың есту және сөйлеу дамуын қалпына келтірудің бірнеше кезеңдерін атап өтті және сипаттады [2, 98-бет]:

1. Бастапқы кезең. Бұл кезең имплантация арқылы есту және сөйлеу қабылдауын қалыптастыру процесін қамтиды, бала тыңдауға, ажыратуға және айналасындағы дыбыстарға жауап беруге үйренеді. Дыбыстарға реакциялар тұрмыстық және оқу жағдайларында пайда болады, осы кезеңдегі басты міндет-баланың назарын тыңдау процесіне аудару, балалардың өздігінен дауыстық белсенділігін арттыру және дыбыстар мен сөздерді еліктеу арқылы айту. Бұл ата-аналардың басты рөлі, олар баланың назарын үнемі қоршаған дыбыстарға аударып, оның қызығушылығын сақтауы керек.

2. Есту және сөйлеу дамуы. Бұл кезеңде бала еріксіз және ерікті зейінді дамытады, дыбыстар арасындағы айырмашылықты түсіне бастайды және оларды есте сақтайды, айналасындағы нәрсеге қызығушылық танытады, ата-анасынан сол немесе басқа дыбыстың нені білдіретінін сұрайды. Есту-сөйлеу түзету жұмысы баланың тілдік жүйесін дамыту шеңберінде жүреді, яғни пассивті және белсенді сөздіктің жинақталуы, сөйлеудің грамматикалық құрылымының қалыптасуы және ол сөйлеуді айналасындағылармен қарым-қатынас жасау үшін белсенді қолдануға тырысады. Бұл кезеңдегі маңызды міндет-өз сөйлеуін есту бақылауын дамыту және есту-моторлық үйлестіруді қалыптастыру.

3. Тіл дамыту және ана тілінің жүйесін дамыту. Бала түзету сабақтарында ана тілі туралы ақпаратты естиді,қолданады және алады. Сөйлеудің грамматикалық жағын есту қабылдауын дамытуға ерекше назар аударылады, балаға сөзжасам ережелерін түсіндіру қажет. Жұмыс кезінде баланың назарын сөздің дұрыс құрылуына, аяқталуына аударып, сөйлеу ағынының тыныш элементтерін айтуға көмектесу керек.

4. Соңғы кезең. Осы кезеңде күрделі біртұтас сөйлеудің қалыптасуы және күрделі мәтіндерді түсіну жүреді. Балада кохлеарлық имплантация кезінде сөздік қорындағы сөздердің санын және қоршаған әлем туралы білімді арттыру, грамматикалық түсініктерді дамыту, мәтіндердегі логика мен себеп-салдарлық байланысты іздеуді үйрету қажет. Осы кезеңде кохлеарлы имплантациясы бар балалар сөздік қорын жинақтайды, қоршаған әлем туралы білім алады және ана тілінің грамматикалық жүйесі дамиды.

Кохлеарлық имплантациядан кейін балаларды оңалтуда отбасылық ортаға ерекше мән беріледі, ата-аналар баламен эмоционалды-сенсорлық байланыс орнатуы керек. Жақындары өз жұмысында балаға қоршаған дыбыстарды естуге үйренуге көмектесуі керек және оның қарым-қатынас жасағысы келетіндігін ынталандыруы керек. Отбасында баланың сөйлеуін дамыту, оның сөздік қорын белсендіру және ана тілін үйренуге көмектесуде үйде дұрыс сөйлеу аймағын құру үшін үнемі монологтар мен қарым-қатынас жасау керек.

Сонымен кохлеарлық имплантация қазіргі кезеңде есту қабілеті нашар балаларды әлеуметтендірудің маңызды құралы болып табылады. Кохлеарлы имплантталған баланың тиімді дамуын құру үшін тиісті есту-сөйлеу мінез-құлқын, сөйлеу дағдыларын, тілдік қабілеттерін қалыптастыруда дұрыс түзете-дамыту жұмыстары жүргізілуі және оңалтуға мамандар мен ата-аналардың жүйелі қатысуы қажет.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Королева И.В. Слухоречевая реаблитация глухих детей с кохлеарными имплантами / И.В.Королева. – СПб.:СПб НИИ уха,горла,носа и речи,2006а.102с.

2. Речь ребенка: Проблемы и решения / Под ред. Т.Н.Ушаковой. – М.: Изд-во «Институт психологии РАН», 2008. С. 90 – 113