Курстық жұмыс. М.Әлімбаев шығармаларын оқытуда қолданылатын әдіс-тәсілдер.

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

Педагогикалық институт факультеті

Қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы

«Қазақ тілі мен әдебиетін оқыту әдістемесі» пәнінен

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: М.Әлімбаев шығармаларын оқытуда қолданылатын әдіс-тәсілдер.

Мамандық шифры	Оқу бөлімі
6В01707-Қазақ тілі мен әдебиеті	Күндізгі

Орындаған:_______________

Тобы :

Тексерген:________________

Балл:___________

1

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ........................................................................................................................3

1. М.Әлімбаев-балалар әдебиетінің классигі

1. М.Әлімбаев өмірі, шығармашылығы ...................................................................5

2. М.Әлімбаев шығармаларындағы көркемдегіш құралдар...................................10

2. М.Әлімбаев шығармаларын оқытуда қолданылатын әдіс-тәсілдер

2.1 Шығармалармен танысу,оқыту ............................................................................18

ҚОРЫТЫНДЫ .............................................................................................................22

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ..............................................................................24

2

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі:Мұзафар Әлімбаев ел тәуелсіздігін жан жүрегімен жырлаған абыз ақсақалымыз. Ол қазақ әдебиетін жаңа биікке көтергендердің алдыңғы қатарында болды. Саналы ғұмырын халқымыздың бірлігі мен келісіміне, ұлт әдебиетінің әлемдік биікке көтерілуіне арнады.

Жетпіс жыл бойы Қазақстан жұрты мен қазақ халқының рухани өсіп-өнуіне аянбай еңбек еткен Алаш қауымының ардақтысы, еліміздің абыз ақсақалы Мұзафар Әлімбаевтың жарқын бейнесі халқымызбен бірге мәңгі жасай береді.

Мұзафар Әлімбаев балалар поэзиясын жарқын сюжеттермен, бейнелермен, түрлі-түсті эпитеттермен жазған. Өлең дыбыстары баланың есту қабілетін арттырады, ән ретінде қабылданады. Айқын, дауысты рифмдер шығарманы көп күш жұмсамай үйренуге көмектеседі.

Жақсы өлеңдер балаларға әдебиетке ерекше құрметпен қарауға көмектеседі. Ерте жастан бастап өлеңдер ана тіліне деген сүйіспеншілікті оятуға, сөздің, әуеннің сұлулығын түсінуге мүмкіндік береді.

Сондықтан балаларды кітапханаларға тарту, жаңа авторлармен және олардың шығармашылығымен терең танысу олардың ішкі әлемін байытуға, жанашырлық, таңдану және қуану қабілетін дамытуға мүмкіндік береді.Оқуды жақсы көретін балалар мектепте әлдеқайда жақсы, дұрыс және әдемі сөйлеуге ие.

Егер балаларды балалар поэзиясына баулу үздік қазақстандық ақындардың шығармашылығының үлгілерінде орын алса, керемет. Музафар Әлімбаевты қазақ әдебиетінің данышпаны деп атауға болады. Ақын, публицист, әдебиеттанушы, жазушы-педагог, фольклорист және аудармашы Музафар Әлімбаев республикамыздағы балалар поэзиясының бастамашысы болып табылады.

Осылайша, М. Әлімбаевтың шығармашылығы оның балалар поэзиясының ішкі құпияларын, оның табысты дамуын терең түсінеді. Ақынның өлеңдері ойдың айқындығы мен сөздердің ойнақылығына толы. Балалар еңбегі, оның ойлары мен әрекеттері көркем поэзия тілінде көрінеді.

Ақын шығармашылығын зерттеген белгілі сыншы Б.Сахариев: «Мұзафар кызығы да, қиындығы да, бейнеті де, зейнеті де мол шығармашылық жұмыстан бір күн мойнын босатпайтын, өз талантын тынымсыз, толассыз толғаныс, тебіреніс арқылы, іркілмей іздену арқылы шыңдап, біртіндеп өсіп, өндіре жазып келе жатқан жемісті қаламгер», - деген жолдарынан көп нәрсені аңғаруға болады. М.Әлімбаевтың әр алуан жанрдағы елуден асқан төлтума кітаптары жарық көрген, таңдаулы өлең-жырлары отыз сегіз тілге аударылған. Әдебиет зерттеушісі, ғұлама ғалым Б.Кенжебаев акынның кім және қандай болуға тиіс екенін былайша түйіндейді: «Ақын деген талантты, дарынды, ерекше қабілетті, аса білімді, мәдениетті адам деген сөз. Ол жағдайды, мәселені, өмірдегі өзгерісті, жаңаны, жақсыны жұрттан бұрын көруге, аңғаруға, сол көргендері мен аңғарғандарын дәл түюге тиісті: жұрт білмегенді ол білуге міндетті. Сөйтіп, ол әрдайым тың, жаңа мағыналы, күрделі ой-пікір, дәл, нанымды, жарасты сезім, сурет тауып айтуға тиісті». Ғалымның ақындарға қойған талабы тек үздіксіз ізденіс арқасында ғана

3

орындалмақ. Б.Сахариевтың жоғарыдағы М.Әлімбаевқа берген бағасы Б.Кенжебаев қоятын талаптарға толық лайық деуге болады.

Мұзафар Әлімбаев көркем аударма саласында да талмай еңбек етті. Ол зерттеу еңбектерінде көркем аудармаға да көп көңіл бөледі. Көптеген халықтардың 80-85-тей акындарының поэзиясын қазақшалаған. Оның Шандор Петефи, Сағди, Тоқтағұл, Пушкин, Апиолинер, Фучик, Райнис және т.б. аударма өлеңдері қазақ оқырмандары көңілінен шыққан дүниелер. Байқағыш, алғыр ойлы М.Әлімбаевтың басқа ақындардың әлі көзі шалмаған тосын сюжеттерді тауып, аз сөзбен сурет жасайтын, сюжетті оқиға динамикасына зор мән беретіні - жас ақындарға жақсы мектеп дерліктей. Мұзафар Әлімбаев бұрын жырланған сюжеттерді қайталамауға тырысады, әрқашан мәнді идеяны танытар тартымды оқиғаны кейде өз қиялымен ойлап табатыны — өнегелі үрдіс. М.Әлімбаевтың ақындық өнерпаздығы және кейбір шығармалары туралы М.Қаратаев, Қ.Бекхожин, З.Қабдолов, С.Қирабаев, Ғ.Қайырбеков, Т.Кәкішев, Қ.Мырзалиев, Т.Молдағалиев, А.Сейдімбеков, Б.Сарбалаев, Зоя Кедрина және тағы басқалар сын-мақалалар жазған. Курстық жұмысымда олардың түйінді ой-толғамдарын мүмкіндігінше ғылыми саралауыма

өзек ретінде пайдаланып отырдым.

Сондықтан мен бұл тақырыптың өзектілігін және оны шешу жолдарын көрсету үшін таңдадым.

Курстық жұмыстың тақырыбы: М.Әлімбаев шығармаларын оқытуда қолданылатын әдіс-тәсілдер.

Зерттеу нысаны: Мұзафар Әлімбаевтың шығармаларындағы ерекшеліктері, шығарма жазудағы өзіндік әдіс-тәсілдері.

Курстық жұмыстың мақсаты:М.Әлімбаев шығармаларымен танысу. Шығармада қолданылған әдіс тәсілдерді меңгеру.

Курстық жұмыстың міндеті:

 ақын шығармашылығындағы стиль ерекшеліктерін анықтау;

 ақын поэзиясының тақырыптық–идеялық мазмұнын айқындау;

 лирикалық қаһарман бейнесін ашу;

 өлең кестесіндегі көркемдегіш құралдардың, бейнелі сөздердің қызметі, алатын орны. Метафора, теңеу, эпитет, метонимия, кейіптеу секілді тілдік, образдық, бейнелі сөздерді қолданудағы амал-тәсілдері;

 ақын шығармаларындағы көркемдік ерекшеліктердің, түрлі сөз қолданыстарының табиғат, қоғам, жеке адам өмірін сипаттауда алатын орны.

 М.Әлімбаев өлеңдерінің құрылыс жүйесіндегі жаңалықтарды, тың тәжірибелерді анықтау;

Курстық жұмыстың құрылымы: Кіріспе, екі негізгі бөлім, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

4

I.М.Әлімбаев-балалар әдебиетінің классигі

1.1.М.Әлімбаев өмірі, шығармашылығы

Ақын 1923 жылы 19 қазанда Шарбақты ауданы Маралды ауылында дүниеге келген. "Ән өлкесі" - Музафар ағаның кіші Отаны осылай аталады.

Араб тілінен шыққан "Музафар" атауы "жеңімпаз" дегенді білдіреді. Мүмкін, мұғалім әкесі Айтмағамбет ұлын Сардар-қолбасшы ретінде көргісі келген шығар, бірақ ұлы ақын болған шығар.

Мұзафардың поэтикалық сыйының дамуына оның анасы Зейнеп үлкен әсер етті. Ол шаруаның қызы еді, бірақ көптеген әндер мен өлеңдерді білетін. Музафар Әлімбаевтың анасы көптеген бесік жыры мен қаһармандық әндерді, дана ертегілер мен аңыздарды білген. Ол ұлын алғаш рет Ұлы Абай поэзиясымен таныстырды. Бала кезінен ол "Еңлік - кебек" және "Қалқаман-батыр" халық поэмаларын жатқа

білетін, ол Музафардың көп оқығанына көз жеткізген. Олар араб шрифтімен жазылған шағын кітаптар болды. Олардың арасында Толстойдың ертегілері, Пушкин, Лермонтовтың өлеңдері болды.

Анасына алғыс ретінде ақын өлең жолдарын жазды:

"Аналардың әндеріне ақындар өсуде,

Мен бұл үшін адамдарға ант беремін

Бұл әндерде шынайы жарық көп,

Тазалық, сенім және махаббат!

Бұл мейірімділік пен сезім,

Анам маған жомарттықты үйретті,

Мен өз өнеріме ақша салуға тырыстым,

Өз өлеңдерінде халыққа " ("поэзия әлемінде" поэзия циклынан)

Музафар сауаттылықты ерте үйренді, бес жасында ол жақсы оқыды. Оқушы ретінде ол мектеп бағдарламасын сәтті игерді. Екі үлкен ағайынды ауыл кітапханасының белсенді оқырмандары болды. Олардың арқасында бала кітап оқуға тәуелді болды.

Музафар ерте жетім қалды: 9 жасында әкесі қайтыс болды, ал 5 жылдан кейін жеті күн ғана ауырып, анасы қайтыс болды. Содан кейін М. Әлімбаев интернаттарда тәрбиеленді, бірақ, оның жүрегінде туған өлкелері, жерлестері мәңгі қалды. Автор өзінің көптеген шығармаларында туған дала, ауыл, Ертісті жырлайды.

5

Ауылдық мектепті бітірген Музафар Әлімбаев Павлодар орыс-қазақ педагогикалық училищесіне оқуға түсті. Ол алғаш рет өлең жазуға тырысады, әдеби үйірменің бір сабағын жіберіп алмайды. Орыс классиктерін қазақ тіліне аударуға тырысады. 1939 жылы 18 маусымда облыстық "Қызыл Ту" газетінде алғашқы басылым - М.Горькийге арналған өлең пайда болды.

Ұлы Отан соғысы басталып, 18 жастағы Комсомол Музафар Әлімбаев майданға өз еркімен аттанады. Қатардағы сарбаз, ауыр өздігінен жүретін қондырғылардың миномет батареясы командирінің орынбасары, оқу-танк бөлімінің штаб офицері болды. Майданда ол өзінің әдеби талантын көрсетеді.

5

Оның өлеңдері республикалық "Социалистік Қазақстан" газетінде, Калинин және Волхов майдандарының газеттерінде жарық көрді. Аға лейтенант шенімен 1948 жылы марапатталды.

Соғыстан кейінгі кезеңде М.Әлімбаев Қазақ университетінің студенті болады. Қазір ол әдеби шығармашылықпен кәсіби түрде айналысады. Пушкиннің өлеңдерінің аудармалары "өте жақсы" деген белгіге ие болды және республикалық баспасөзде жарияланады. 1952 жылы Кеншілердің еңбегіне арналған "Қарағанды туралы ән" атты алғашқы кітабы жарық көрді. Кейінгі жылдары мына кітаптар жарық көрді: "Менің құрдастарыма" (1954), "Менің Қазақстаным" (1963), "Біз жас едік "(1966), "Али мен ай" (1978) және тағы да басқалары.

1948 жылдан бастап Музафар Әлімбаев 10 жыл "Пионер" журналының редакциясында (қазақ тілінде) жұмыс істеді. Содан кейін ол "Балдырған" атты жаңа қазақстандық балалар журналын құру идеясын жүзеге асырып, 1958 жылы оның бас редакторы болып тағайындалды. 28 жыл ішінде М. Әлімбаев-журналдың тұрақты редакторы болды. "Балдырған" көп жағдайда оның арқасында қазақ балалар әдебиетін дамыту орталығына және жас ақындар мен жазушылар мектебіне айналады.

Көп жылғы қажырлы еңбегі жоғары бағаланды. Музафар Әлімбаевтың көптеген марапаттармен марапатталды: 1959 жылы М.Әлімбаевқа "еңбек сіңірген еңбегі үшін медаль", 1978 жылы Қазақ КСР еңбек сіңірген мәдениет қызметкері атағы берілді. 1984 жылы Музафар-аға "әуе жолдарының иесі" кітабы үшін Абай атындағы Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты атағына ие болды, 1994 жылы Халық жазушысы атағына ие болды. Әлімбаев Павлодар облысының Құрметті азаматы. Ал 2016 жылы ҚР Тұңғыш Президентінің мемлекеттік стипендиясының иегері атанды.

6

Музафар Әлімбаев-Қазақстанның Халық жазушысы

Ақын ретінде Әлімбаевтың қалыптасуына өмірдегі екі бетбұрыс әсер етті. Біріншісі: "жетімдік мені ақынға айналдырды", - деп ойлады ол. "Жүз сөзден керегін таңдау керек, әйтпесе аш қалуға да болады". Екінші, поэтикалық қабілет оны әскер мансабынан құтқарды.

Музафар Әлімбаевтың шығармашылығы жан-жақты: ол тек ақын ғана емес, сонымен қатар публицист, әдебиеттанушы, жазушы-ағартушы, фольклорист және аудармашы.

Музафар Әлімбаевтың өлеңдеріне 300-ден астам тамаша әндер жазылған, оларды халық жақсы көреді және жиі орындайды. Олардың ішінде танымал әндер: "Ал сен кереметсің, жігітсің", "Маралдым", "Менің таза сұңқарым", "Ол біздің ұстазымыз". Ақын сезімтал музыкалық есту қабілетіне ие болды, бір адамның жанын еститін ритмдарға бөледі. Музафар Әлімбаев ҚР Мемлекеттік Әнұранының тең авторы болған кезде оның адамның рухани әлемін көтеруге арналған мақсаты оған пайдалы болды.

Жас кезінде ақын Лермонтов, Гейне шығармаларын қазақ тіліне аударуда қорқақтықпен тәжірибелер жасайды. Ұзақ шығармашылық қызметі үшін Мұзафар Әлімбаев Пушкин, Лермонтов, Маяковский, Исаковский, Баруздин, Фирдоуси, Н. Хикметтің және басқа да көптеген шығармаларын қазақ тіліне аударды. Ол"Манас" қырғыз батырлық эпосының қазақ тіліне аудармашыларының бірі.

Музафар Әлімбаев өмір бойы өзін-өзі жетілдірді, сөздік қорын дамытты. Ол халық мақал-мәтелдерін, қанатты сөздерді, жұмбақтарды, тіл бұралаңдарын жинайды, тек қазақ емес, басқа да халықтардың мақал-мәтелдерін шығаруға атсалысқан. Содан кейін халық даналығын қазақ тіліне аударады. Әлімбаев мақал-мәтелдерді жинап қана қоймай, өзі де жазды. Сонымен қатар, Музафар Әлімбаев әр уақытқа сай өзінің 3 мыңға жуық афоризмін жариялады. "Кім ер - тоқымға ілінбесе, ол таққа да ілінбейді"," Қол Жомарт болмайды, егер жан сараң болса", "Әнші шебер болса, ән де әдемі" - ол өзінің өмірлік тәжірибесі мен бақылауларын қолдана отырып, осы мақал-мәтелдерді жасады. Ол әлемнің 85 халқының 20 мың мақал-мәтелдерін қазақ тіліне аударды. "666 мақал – мәтелдер", "әр түрлі халықтардың мақал - мәтелдері", "әр түрлі халықтардың еңбек туралы мақал-мәтелдері", "бейнелі сөздер-жалпыға ортақ қазына" кітаптары-қажырлы зерттеу еңбегінің нәтижесі.

Музафар Әлімбаевтың халық педагогикасы бойынша еңбектерінің маңызы зор. Ол патриотизмге тәрбиелеудің негізі қаланған деп есептеді. Балалар қорқынышты мультфильмдерде емес, аналар мен әжелердің бесік жыры мен ертегілерінде өсуі керек, деп есептеді ол. Автордың "балаларды тәрбиелеу туралы ойлар", "халық - тәрбиеші", "жүрек күнделігінен" еңбектерінде өскелең ұрпақты тәрбиелеу мәселелері қарастырылған.

Әдебиеттанушы ретінде Әлімбаев қазақ жазушылары М.Әуезовтің, С. Мұқановтың және тағы басқалардың өмірі мен шығармашылығы туралы баяндайтын "қаламның күші" атты әдеби-сын мақалалар жинағында өзін танытады.

Оның шығармалары ТМД халықтары мен шет елдердің көптеген тілдеріне

аударылған. Жеке кітаптарда өлеңдер жинағы жарық көрді: орыс тілінде -"қазақ әні", "қазақ даласы", "Менің Қазақстаным", "біз жас едік", "Неге иә неге"; түрікмен

7

тілінде -"мен түрікмен қонағымын", қырғыз тілінде - "ойлар, әндер, жылдар".

Музафар Әлімбаевтың поэзиясындағы балалық шақ әлемі

Музафар Әлімбаев шығармашылық өмірінің үлкен үлесін балалар әдебиетіне арнады. Мұз-аға, Оны қазір белгілі балалар ақындары Қ.Мырзағалиев, Т. Молдағалиев, Қ. Баянбаев және басқалар осылай атады. М.Әлімбаев олар үшін Қазақ балалар поэзиясы саласында мұғалім және шабыттандырушы болды. Музафар-Ата, ақсақалдың бәрін түсінетін жас оқырмандарды сүйіспеншілікпен атайды.

Сөздің жоғары көркемдігі, қарапайым қол жетімді тілі, нақтылығы мен сендіргіштігі, өміршеңдігі, танымдылығы – осының арқасында Әлімбаевтың поэзиясы балалар аудиториясына тартымды, оңай есте қалатын қасиеттер.

Балалар неге Мұзафар Әлімбаевтың шығармаларын сүйіп оқиды? Себебі, Музафар-Ата оларды қызықтыратын көптеген сұрақтарға сюжеттік-танымдық өлеңдерде жауап береді.

Балалар көңілді және түсінікті ертегілерге шын жүректен қуанады: "неліктен мысықтар тамақтанғаннан кейін жуылады?", "Неліктен қарағай биік, джингил қысқа, ал шалғын қызыл?", "Неліктен тауыс түрлі-түсті, ал қарға қара?». Ол ең таңқаларлық сұрақтарға жауап береді, мысалы, өлеңде: "жел қандай түсті" жас бала бұл сұраққа жауап бар екенін өз атымен түсінеді. "Не естіледі" кітабында жас оқырман әртүрлі тақырыптар бойынша көптеген жұмбақтарды табады.

Ақын өз шығармаларында балаларға әкесінің қоштасуымен жиі жүгінеді. Музафар Әлімбаевтың шығармалары барлық уақытта құнды болады.

Ақын өз халқын, Отанын өте қатты жақсы көреді. Ол өзінің өлеңдерімен балаларды пайдалы істерге шақырады, Қазақстанның туған жерінде бар әдемі нәрселерді бағалауға үйретеді. Ол балаларға осы әлемді қалай сақтау керектігі туралы ойлануды, біздің кішкентай бауырларымызды қиындықтан қалай сақтауды үйретеді. Сондықтан ақынның " егер сен болмасаң кім?» өлеңінде:

Оларды кім тамақтандырады?

Кім қорғайды?

Оларға кім көмектеседі,

Егер сіз болмасаңыз? -деп суреттеледі.

Музафар Әлімбаевтың көптеген өлеңдері ("борсық ", "бұғы", "құлын", "аула мысық", "тоқылдақ" және басқалары) біздің кішкентай бауырларымызға арналған.

Ақын жас оқырманға жануарлардың әдеттері, мінез-құлқы туралы түрлі-түсті, сипаттамалық, сюжеттік тұрғыдан түсінік береді. Әрине, олар баланың жан дүниесінде жанасуды және жануарлар әлемінің досы болуға деген ұмтылысты тудырады.

Әлімбаевтың өлеңдері лирикалық және шынайылығымен ерекшеленеді. М.Әлімбаев бізді қоршап тұрған табиғат туралы сүйіспеншілікпен жазады. Көбісі

8

қар ұшқынын "келе жатқан қыстың нәзік балаларымен" бейнелі түрде салыстыра алмайды, өйткені ақын "қар жауады" өлеңінде мұны оқып, алғашқы қардың барлық сүйкімділігін сезінеді. Ақын оқырманға жылдың барлық мезгілдерінің қыр-сырын мәнерлеп ашады: "күздің белгілері","жапырақтар құлайды"," боран"," кемпірқосақ"," найзағай","тамшылар". Ал жолдарда:

Тыңдаңыз: бұлақ

Жай ағады,

Бала сияқты

Гүлдер мен шөптердің көлеңкесінде,

Оның беті мөлдір

Және ол керемет тәтті,

Көз жасына ұқсамайды,

Кім осылай деді- ол дұрыс емес. ("Бұлақ"), - әсерлі нәзіктік естіледі.

Ақын бала үшін өмірлік материалға өз шығармаларын салады. Өлеңдері үшін ол балалардың өмірінен эпизодтарды, көзге көрінбейтін, бір қарағанда егжей-тегжейлерді, байқаусызда естіген әңгімені алады.

- Күн неге ұқсайды?

Баламер достарынан сұрады,

Күн неге ұқсайтынын

Маған тез айтыңыз.

Асан сенімді түрде жауап берді:

Күн жақсы себеппен жарқырайды.

Күн-тәж

Ертегі патшасы.

9

1.2 М.Әлімбаев шығармаларындағы көркемдегіш құралдар

Мұзафар Әлімбаев поэзиясы тіліндегі көркемдеуіш құралдардың әр түрлілігі мен байлығы, ерекше қасиеті айрықша назар аударады. Қазақтың белгілі әдебиетшісі М.Базарбаев: «Бейнелеу құралдардың бар арсеналы - қазақтың кең даласы, ондағы табиғат көрінісі, жан-жануарлардың өміртіршілігі, күн сәулесі, айлы түн келбеті, соққан жел лебі, қамысты көлдің айдыны тағы басқалар» - деп тұжырымдайды. Негізінде, бейнелегіш суреттегіш құралдар жүйесі ақынның көркемдік дүниетанымына, қабылдауына, көзқарасына қатысты.

«Жазушының өмірді қай дәрежеде кең қамти алғандығы, ол жасаған образдардың қандай мөлшерде беріліп, кең көлемді болып шыққандығы жазушы талантына өлшем болады». Өлеңдегі әрбір айқындаудың атқарар қызметін ақын атаулы өздері де ондаған жылдар бойында қыруар тәжірибе жинай келе, шеберлігін шыңдай келе ғана бағалайды.

Кейде бір айқындау бүкіл бір өлеңнің тағдырын шешуі мүмкін. Мысалы, «Бүгінгі қазақ толғауы» атты туындысын алайық:

Өспесін ұлың өгей, қызың өгей,

Баянсыз ғұмыр қысқа-ұзын демей,

Тән кіндік кесілсе де туған сәтте,

Жан кіндік туған жерден үзілмегей.

«Жан» эпитеті осы шумаққа жан бітіріп түр.

Балаларға арналған өлеңде эпитеттің азырақ болғандығы дұрыс, алайда орнымен қолданылған шығарма мазмұнынан табиғи түрде өрбитін көркем ойдың көрікті қабатына айналған эпитетің қажет екендігі белгілі. Ұтымды қолданылған эпитеттердің мәтінге жан бітіріп көріктендіре әсерлендіре түсері сөзсіз:

Қара суық жел есті,

Күннің көзі көмескі. ...

Аққу мамық ұлпа қар

Жамылады қырқалар.

Немесе:

Көпіршігіндей сабынның

Үлбірек ұлпа көбік қар.

Үзінділердегі қара суық жел, аққу мамық ұлпа қар, үлбірек ұлпа көбік қар тіркестеріндегі эпитеттер өлең мәтініне көркемдік бейнелілік дарытып тұр. Әлсіз желпіп өтетін жел емес, өңменіңнен өтетін қара суық жел, жай ғана қар емес , аққу мамық ұлпа қар, үлбірек ұлпа көбік қар деген эпитетті тіркестің қайсысын алсақ, та қызыға оқимыз. «Ұлпа қар» деген эпитетті тіркестің өзі «үлпілдеген аппақ, жұп-жұмсақ, жапалақ қар» деген ұғымды білдіріп тұр, ал оның алдынан аққу мамық

эпитеттері тіркескен соң, сол мағынаны тереңдетіп, көріктендіріп, әсерлендіре түседі. Сол сияқты көбік қар тіркесі «жаңа жауған, әлі жел қағып қатпаған бос қар» дегенді білдірсе, оған үлбірек, ұлпа анықтауыштары қосылып, көз алдымызға үлбіреп, ұлпалап, жапалақтап жауып тұрған қарды елестетеді. Әрине, дарынды ақын қаламынан туған тартымды эпитетті тіркестер сырлы суретке айналып оқырмандарын эстетикалық ләззатқа бөлейді.

Ақын келесі бір өлеңінде:

Кім кепіл опасыз жыл озбасына,

10

Кім кепіл алтын қалам тозбасына?

Зарығып зар илеген отандасым,

Сендердің біз тұншықтык көз жасыңа».

Баянсыз уақыт, тұрлаусыз мезгіл деген сияқты үйреншікті тіркестерден бойды аулаққа салып, ақын М.Әлімбаев жаңа тіркес тудырып, тың көркем де әсерлі айқындау тапқан.

«Поэзияның көркемдік құрылысында ойды образды жеткізуде айқындаудың мәні ерекше елеулі. Айқындау сөз айқындалушы мүшенің маңызын, сыр-сипатын, ерекшелігін анағұрлым тереңірек баяндайды».

Айқындау - поэзиядағы үнемшілдіктің қайнар көзі. Жалғыз сөз негізгі ойды алақанға салып бергендей болады.

Ұр да жық, обаған көз озбырлықтың,

Аямас айбалтасы азғындықтың –

Ұлықтың баласы екен Керекуде

Төбесін тоқылдатқан аз халықтың.

Әрі тонағыш, әрі талағыш отаршылдың тойымсыздығын суреттеуге «обаған көз» айқындауы мен тіркесі жетіп-ак жатқандай.

Әрі «азғындықтың айбалтасы» деген метафора қосақталып келіп әлгі отаршылдықтың оңбаған бейнесін қырландыра түсіреді.

Осы дастанда:

Безбүйрек, жібімейтін қара тастай.

Шындықты шертіп бақты жаза баспай.

«Безбүйрек шындық», яғни қатыгез, қатал шындық, тағдыр. Автордың тұңғыш поэмасында осындай көркемдік құралдар табуы - талант қуаттылығынан.

«Айқындау – суреткердің белгілі бір құбылысты, заттың жаратылыс табиғатын немесе адамның жан-ділін ұғынуының өлшемі болып саналады», - деген анықтаманың растығына ақын М.Әлімбаевтың әлгі сипаттауы дәлел бола алады.

«Мен туған үй» атты өлеңіндегі балалық шақ туралы:

Қайда бала заманам?!

Ми аралас өң мен түс

Тірілген жаз, өлген қыс, - деуінде «ақ» пен «қара» жай ғана түс-түр емес, молшылық пен жоқшылық бейнесі. Бұл - шендестіру тәсілі. «Тірілген жаз» бен

«өлген қыс» сияқты метафоралы айқындаулар заманға куәлік болып тұрғандай...

Орыс сыншысы Лев Озеров «Мастерство и волшебство» деген кітабында: «Айқындау - өзінің информацияға бай тұсы, образдық арқаулар мен мағыналық желілердің тоғысқан торабы. Айқындау образ тағдырын шешеді, образды анықтайды, мүсіндейді. Ол - ой, бояу, дыбыс, жарық. Айқындау -тереңдік, ой өрісі, интуиция, қырағылық» , - дейді.

Ескінің ерегісе өшуі бар,

Жаңаның өршелене өсуі бар.

Кет аулақ, мәстек әдіс, есек есеп,

Келте ойлы, шолтаң ақыл несін құндар?.

Мынау төрт сипаттаманың төртеуі де автордың құбылысқа деген көзқарасын

11

дәл танытқан.

Бұл тұста адам да ыстық, ауа да ыстық.

Ащы тер өн бойыңнан ағады ыстық.

Сауылдап жосылады арнасында,

Су шойын бір жарым мың градустық.

Мұндағы «су шойын» бүкіл казак поэзиясында бұрын кездеспеген кездейсоқтықтай тосын тың тіркес... Әсіресе, тастан да қатты, темірден де салмақты шойынды аққан су күйінде көзге елестету – тапкырлық, көркемдік олжа.

«Мұзафардың сюжетті поэмаларының сүйіктісі де, сүйсінтері де «ЕстайХорлан» — дейді Б.Сахариев «Күрескер түлғасы» атты кітабында. «Естай-Хорлан» ғашықтық дастанында бас кейіпкер ғашық акын-композитор Естай аузына автор салған мынадай ой-толғамды оқимыз:

Білмеймін оңалам ба, зорығам ба?

Төзбестей тұла бойым долы қанға.

Хорланнан мені айыру, кешір, Аллам,

Келмейді енді сенің қолыңнан да!

Осындағы «долы қан» өте тосын ұрымтал, оқыс айқындау. Бүкіл жандүниесі жарылып кетердей боп ышқынған ғашықтың кейпін сол жалғыз-ақ сипаттама ел көзіне елестетіп тұрғандай сезіледі. Сол дастанда:

Осылай өте берді, өте берді

Тершең жаз, тұмаушаң қыс, жыларман күз», – деген сияқты моншактай тізілген айқындаулар аз емес.

Өлген жылдар, өшкен күндер тізбегін,

Жас келіншек, еске салар нәрестең.

Абайдың «Масғұт» поэмасындағы «өлген мола, туған жер жібермейді» деген үлгісін еске салатын «өлген жылдар, өшкен күндер» сипаттамалары елеулі үрдіс.

Кім жүрегін қолына алып ұстады?

Айтты деме албырт ақын ұшқары.

Біле білсең, отты тәтті назбенен Сүю, сену- махаббаттың уставы.

Мынау жұп-жұмыр рубаидағы «отты тәтті наз» тіркесі қазақ поэзиясы үшін тың болып саналады.

«Тас кітап» атгы өлең академик Әлкей Марғұланға арналған. Сол туындыда:

Қылыш жүзді қиянат

Хан тағында құтырған…!, - деген екі жол бар. «Кылыш жүзді қиянат...» - қиыннан табылған қымбат айқындау. Ол аз дегендей автор аталмыш айқындауды азсынғандай қиянатты метафораландырып күшейте түседі: «Хан тағында қылыш жүзді қиянат құтырған...», «Құтыру» етістігі үлкен салмақ көтеріп тұр...

Ақындық шеберліктің деңгейін танытатын бір тетік -теңеулердің дәлдігі мен молдығы, шығарма шырайын кіргізудегі қызметі. «Теңеу - құбылысты басқа нәрсемен салыстыру арқылы сипаттау тәсілі».

Тағдырдың қасарысып бағуын-ай,

Адымым аш қарғаның адымындай.

Қайыңның отқа түскен қабығындай

Бүрісіп арманымның жануын-ай.

12

Екінші және үшінші жолдардағы теңеу мен соңғы жолдағы ұқсатудың әсерлілігі күшті. Тағдыр тәлкегіне ұшырап, бақталайдан мақұрым қалған пенденің зары аянышты-ақ...

Енді ақынның ана тілі туралы өлеңіндегі теңеулерге көз жіберейік:

Таудағы тас бұлақтың мөлдіріндей,

Даламның кызыл-жасыл өндіріндей,

Бәйек боп бауырына алған бөбек жанын

Анамның мейірбанды көңіліндей.

Күйіндей тәтті толқын Тәттімбеттің,

Талындай он өрілген тал жібектің,

Гауһардың от шарпыған ұшқынындай,

Өлшеусіз кеңдігіндей жер мен көктің,

Аяулы, абыройлы ана тілім!

Кетіпті ғазиз анам сені сыйлап

Жыр болып көкірегімде жанатұғын.

Өлеңде теңеу дегеніміз тұнып тұр. Сындарлы ойдан, сырғалы сезімнен, эмоционалды толғаныстан туған сөздер бейнелілік және мәнерлілік жағынан бірін-бірі күшейтіп, көркейтіп тұр. Бұлар белгілі бір ақындық ойды ерекшелейді.

Отызыншы жылдарда панасыз калған пақыр жетімек сол кездегі сергелдеңді, сорлаған жылдарын еске ала келе:

Телмірген вагондағы елге қарап,

Елесін жетімді кім ерге балап?

Үміті ұстатпайды ұшығын да

Паровоз түтініндей желге тарап.

«Желге ұшқан түтіндей» теңеуі арқылы күнкөрістің өзінен түңілген титтей балақайдың көлеңкелі көңіл-күйін көрсетеді.

Үміт лағып метеориттің тасындай

Жоғалғанын сорлаған қыз сезді ме?

Метафора теңеу сәтті табылған көркемдеме. Бір ұғымға екі рет қайырылған ізденгіш ақынның екі түрлі теңеу, екі түрлі метафора тапқаны - таланттылықтың бұлтартпас белгісі.

Автордың «Почташы болдым сол жылдары» деген жерлесінің атынан жазылған бір өлеңі бар. Сонда почташы теңеген бір шумақ сипаты мынандай:

Жүрмеймін киіз боқша бір асынбай,

Жаманат тарататын жамағатқа

Біресе сұм үрейдің ұрасындай.

Сөзсіз замана куәларының, сұрапыл соғыс куәларының бірі деп бағаларлық туынды!

М.Әлімбаев лирикасынан шендестірудің небір үздік үлгілерін көруге болады. Шендестіру ақын лирикасында жаңаша және жақсы шыраймен көрінеді. Автор қолданған шендестіру тәсілінің бір мысалы мынандай:

Осы ма сайқал мінез сойқан деген

Қу тағдыр кегің кетсе қайтар менен!

Тышқанмен алыстырдың арыстанды

Пырақты жарыстырдың байталменен!

13

Бұл өлеңде ақынның қолданған шендестіру тәсілдері өте ұтымды. «Екі нәрсе қатар, яки қарама-қарсы келгенде арасындағы айырым көзге көбірек түседі. Биік пен аласа, ұзын мен қысқа, көрікті мен көріксіз, шебер мен олақ, ғалым мен надан қатар келгенде араларындағы айырмасын ашық көреміз.

Сен минутыңды қисаң маған,

Мен айларымды берейін саған.

Сен ақ сүтіңді құйсаң маған,

Мен қаймағымды берейін саған!».

Бұл шумақта да шендестіруді автор шеберлікпен орынды қолданады, отанының өз перзентіне деген үлкен қамқорлығын, игі еңбектегі қайтарымын ақын осылай бейнелеген.

М.Әлімбаев поэзиясында алмастыру тәсілін де сәтті пайдаланады. Мәселен:

Жүреді-ау кейде Аяздар жетпей бізге,

Сонан соң туралыққа беттейміз бе?!»

Автордың Аяздар деп отырған Аяз билері - әділ билер, әділ шешетін қазылардың шешімі...

«Кейіптеу (олицетворение) – әр түрлі табиғат құбылыстарын, жансыз нәрселерді адам кейіпіне келтіріп, немесе қалайда жан бітіргендей етіп суреттейтін көркемдік тәсіл». Ақын Мұзафар Әлімбаев кейіптеуге де жиі-жиі қол артады.

Шын өнер көпшіліктің игілігі,

Ешкімнің тежей алмас қиылығы.

Өнердің қарасаңшы жанарына

Өлімнің тоғытылмас қанарына.

Өнер де, өнерпаздар да өлімге «бағынбайды», мәңгі жасайды, – деп қортындылайды. Жансыз өнерге жанар бітіру арқылы жасалған кейіпкер суреті тірі құбылыс сияқты сезіледі.

Немесе:

Астан кестең ботқадай,

Шым-шытырық Дүние!

Аласұрған тоқтамай

Жын-құтырық Дүние!.

Бүкіл ғаламды алақ-жұлақ, ессіз-есер «жын құтырыққа» балау кейіптеудің өте бір сәтті мысалы.

Шұбалған шұбар ақшаңдақ,

Жер бауырлайды қақшаңдап.

Ызғиды жаяу борасын,

Бұраң да бұраң ақсаңдап.

Жан біткендей «жаяу борасын» жанды түршіктіреді.

Жалған айтып жұбатам ба, төз дейін!

Шығады деп айта алмаймын бәрі естен.

Өлген жылдар, өшкен күндер тізбегін,

Жас келіншек, еске салар нәрестең.

«Өлген жылдар», «өшкен күндер» – деп ақын дерексіз ұғымдағы уақыт, мезгілге жан бітіреді.

Қылыш жүзді қиянат Хан тағында құтырған.

14

Сәуле түспей сығалап, Қыпшақ күні тұтылған».

Дерексіз «қиянат» деген ұғымды жандандырып «хан тағында құтырған» деп сипаттап, оған бір жауыздық мінез береді.

«Әсірелеу, күшейту – бейнелі сөз, өмірде кездесетін әр түрлі құбылыстарды немесе белгілі бір нәрсені шамадан тыс асырып айту тәсілі.

Әсірелеу - бейнелілігін, әсерлілігін арттыру үшін қолданылатын құбылтудың бір түрі». Ақын Мұзафар Әлімбаев әсірелеу тәсілін өз поэзиясында жиі қолданады.

Қиялмен жандарыңнан жүрем өтіп,

Сендерге сәт тілеймін тілек етіп

Ағайын, көш қозғалды... Алдарыңнан

Құс жолын төсейінші кілем етіп

Бұл шумақтың соңғы жолдарындағы әсірелеу арқылы ақын өзінің еліне оралған отандастарына деген ниетін, ықыласын білдіреді. Көктегі құс жолын кәдімгі «кілем етіп» төсеу қолдан келмес құбылыс болса да, ыстық тілекті бейнелейді.

Отан жерін от құшып,

Өзектерге от түсіп, Көкіректі кек қысып,

Оқыс өстік, бек пісіп.

Лап қойыстық қас жауға,

Талап, ұйпап тастауға

Жанған отқа шомылдық,

Жауған оққа көмілдік.

«Отқа шомылдық», «оққа көмілдік» – бұл әсірелеу арқылы ақын майдан даласындағы өлім сеуіп тұрған қанды шайқастың қиындығын, жауынгерлердің батырлығын танытады.

«Сыйыну жыры» атты өлеңіңце Мұзафар Әлімбаев әсірелеу тәсілін:

Басқанда ащы айқайға, жауды атойлап,

Қара тас кақ айырылған қаһарынан», –деп Қабанбай батырдың қаһармандығын асыра, аспандата бейнелейді.

Абай поэзиясына арналған «Ұлы ақын мен ой құшақ» деген өлеңінде ақын:

Балқыта тебірентіп шың-құздарды,

Аялап даналықпен ұл-қыздарды,

Алашты асқақтатып Абай жыры

Жер түгіл, жылытады жұлдыздарды», – деп әсірелеу тәсілімен Абай

поэзиясының аруақтылығын, ұлылығын, теңдессіз құбылыс екенін суреттейді.

Мұзафар Әлімбаев поэзиясында құбылтудың тағы бір түрі – литота (кішірейту) де жиі кездеседі.

Жақсылардың ежелден жаны сұлу,

Жаны сұлу жандардың бәрі сұлу.

Тау санамас тарысын тарлан-боздар,

Бөгде тауды оған жоқ тарысыну».

Бұл шумакта гипербола (ұлғайту) мен литота (кішірейту) аралас алынған. Ұлғайту мен кішірейту тәсілдері аркылы ақын өлеңіндегі образға ерекше бір көркемдік көрініс береді. Тауды тарыдай ғана санау, тарысын тауға теңестіру – өте ұтымды.

15

Троп, яғни құбылту тәсілдерінің талайын тәжірибелі ақын шығармашылығынан табуға болатынына көзіміз жетеді.

Мен де бір – қызғанышыңмын көгіңдегі,

Мен де бір – ақ шабақпын көліңдегі.

Мен де бір – бұлбұлымын тоғайыңның,

Мен де бір –тілеуіңмін көңілдегі».

Ақын өз туған топырағы – Маралдысына осылай қайырылады. «Маралдыма махаббат» деп аталатын өлеңінен төрт бірдей құбылтуды табамыз.

Автордың сексенінші жылы жазылған «Кім ұмытар» деген өлеңінде:

Кім ұмытар кір жуып, кіндік кескен,

Бейғам, аңғал балалық тірлік кешкен.

Өз шаһарын шарасыз тастап жауға.

Жас дәуренін жорықта у ғып ішкен?

Соңғы жолдағы соны метафора елең еткізеді: «Жас дәуренін... у ғып ішкен» деу «Жорықта уайым-қайғы шекті» деген жалаң ойдан әлдеқайда уытты, әлдеқайда өткір!

Интернационалистік терминдерді ойнатуға жас кезінде өте құмар болған Мұзафар Әлімбаев жастық шағы жайында:

Операм түгел алдымда – деп те жазды.

және де:

Өйткені таза жүрегім – Өзіңнің монополияң.

«Бір өзіңдікпін» дегеннен мынау бейне әсерлірек, өткір...

«Құмыра қабырғасындағы жазу» өлеңі:

Маған құй да, еңбегіңнің балын аш,

Құмардан шық – қанып іш.

Сары уайым – сарылыс.

«Еңбектің балы» мен «сары уайымның уы» сияқты шендестірулер -бұлар әрі көңілден шығатын салыстырма метафоралар.

Ойсыздарға ұстатпа

Ой перзентін әдемі.

Автордың «Ой перзенті» деп балап отырғаны көркем әдеби кітап!

«Сәби күлсе» деген өлеңдегі салыстырма – баламалар кімнің болсын зердесіне жатталып қалатындай жарқын:

Сәби күлсе – Тар бөлмең де кеңиді.

Сәби күлсе – Қөңіл тоңы ериді.

Бала күлсе – Ысырылар мұнар бұлт.

Бала күлсе – кірбің кейіс тынар кілт.

Бала күлсе –бүкіл жиһан жарқырар,

Бала күлсе –шөлде бұлақ сарқырар.

Қорқыт ата өнерінің құдіреттілігін жеткізе айта білген зерлі жырдың мына бір шумағын келтірелік («Мен күйлер шерткенде» атты өлеңнен):

Таң сазымен ертелеп

Ойнайды елік еркелеп,

Жолбарысқа сүйкеніп.

Шендестірудің шыңындай дерлік бейне!

16

Қорқау жолбарысқа момын елік сүйкеніп еркелесе, енді бұдан асырып айтудың өзі кімге болсын қиын соғатын шығар!

Дәуірімнің дауылы

Сіңген менің өлеңім!

Өршілдіктің жалыны

Сіңген менің өлеңім!

Тозса тозар шинелім,

Тозбас бірақ өлеңім.

Бұл - салыстырмалар жасауға, метафора тудыруға соғыс ардагері, жауынгер командир ақынның өмірлік тәжірибесі көмектескен. Автордың болмашы детальді ойнатып, салмақты салиқалы ой айтатынын сыншылар да, оқырмандар да бұрыннан айтып келе жатқаны аян. Соған тағы бір уәж болар жеке шумаққа назар аударайық:

Тынған жоқ жер үстінде мылтық үні,

Сор, – дейді дүниенің жұрты мұны...

Өкінбен стволды нық бітейтін

Халқымның болсам егер бір тығыны.

Отаншыл жүрек қана ел–жұрты үшін құрбандыкқа шалынудан іркілмейді! «Табиғат – тәрбиеші, тәрбиеші болғанда тамаша тәрбиеші. Өйткені табиғат – бәріміздің ұлы анамыз. Анадан асқан аяулы тәрбиеші бар ма?!», – дейді ақын Мұзафар Әлімбаев.

Жалпы арғы–бергі замандардағы поэзия тарихына көз тіксек, назар аударсақ, ақын атаулының талантын айқын да ашық әрі кең танытар аренасының бірі пейзаждық өлең–жырлар.

Табиғатты тамылжыта суреттеуге талаптану М.Әлімбаевқа да тән. Бұл тақырыпта да оның өнері өрелігін, биіктігін танытады. Мәселен «Қансонар» атты өлеңін алайық:

Түнде жауды далада

Ақ ұлпа қар - ақ көбік.

Көзің тайдыр, қара да.

Дақ түспеген пәк керік!

Салмақ жоқ-ау со қарда,

Бар дегенің бекердей.

Өзге түгіл, сонарға.

Қазақ сахарасының ғажайып суреттен де сұлу қансонары. Қардың ұлпалылығы ауаның өзіндей жеңіл. Қысқы қардың қансонарын суреттесе де өлеңде ызғар жоқ, керісінше өлең жанға жылу дарытады.

Түркіменстан табиғатының бір көрінісіне арналған «Тедженнің түнгі аспаны» өлеңіне көңіл бөлейік:

Тедженнің түні...

Әлдебір алып ұста адам

Қолымен көкке

Қара көк барқыт ұстаған.

Биікте

Жарық жұлдыздар — алтын шегелер

17

Барқыттың үстін бастырып қағып тастаған.

Көздің жауын алатын көркемдік! Өзіміздің де Сахара аспаны түнде осылай көрінбей ме?! Көрші елдің көк аспаны қазаққа ыстық. Өйткені бұл өленде жаратылыстың жан-жүректі аялаған сұлулығы бар.

Ақынның пейзаждық лирикасында тағы бір ерекшелік бар. Ол – туған жердің табиғи бітімін тарихтағы атқарған рөлімен сабақтастыра жырлаудың әсерлілігі. Мысалы «Жоңғар қақпасы» деп аталатын өлеңінде:

Бабалар батырлықты елдес еткен

Кәрленген қатер төнсе елге шеттен,

Жоңғардың қақпасынан ішке қарай

Қас түгіл, тас өте алмай жерге шөккен, - деп жырлайды.

II. М.Әлімбаев шығармаларын оқытуда қолданылатын әдіс-тәсілдер

2.1 Шығармалармен танысу,оқыту

Түрлік тұрғыдан алғанда Мұзафар Әлімбаев ұдайы ізденістегі ақын. Бұл саладағы қадамдары да табысты. Тандаған тақырыптың көркемдік мұқтажына қарай әр жолдағы буын сандарын, кейде тармақ санын өзгерте отырып, жаңа ырғақтар табады, өлеңнің шумақтық құрылымына да жаңалық енгізеді.

Жаңашыл ақын соңғы жылдары жалғыз жолды жырлар жазумен де шұғылданды. Бұл Батыс Еуропа поэзиясында қанат жайған дәстүр, ал қазіргі орыс поэзиясында сирек үрдіс. Ақынның тәжірибесі қазақ поэзиясындағы ең алғашқы қадам. «Қазақ әдебиеті» газетінде жарияланған жалғыз жолды жырлардан бірнеше мысал келтірейік: «Айтылмағыш ақиқат аңсаттырғыш», «Шынарыңды шыбық деп қомсынар жат», «Тасырға тас атам деп, тарихқа атпа», «Әр казақ көкірегінде — бір Кене хан», «Аздық ол қорлық емес — ездік қорлық», «Шындық бір, адам біреу, пікір екеу».

1994 жылы «Ана тілі» газетінде ақын М.Әлімбаевтың 14 рубаидан құралған «Туған тіл туралы төрттағандар» деп аталатын тұтас топтамасы жарияланды. Мұндай топтама-рубаилар — қазақ поэзиясындағы жаңа дүние, көркемдік табыс. «Ана тілі» газеті жариялаған төрттағандар топтамасынан бірнеше мысал келтіріп көрелік:

Уақыттың желі аңызақ, күні кебір,

Заманның болмай тұр ғой мұңы жеңіл

Күн көрік, ай шырайлы Ана тілім!

Айнаңды сүрткім келер күніге бір.

Қадірін сұлу білмес өз көркінің,

Ару тіл жайлап жаяр саз толқынын.

Шәкірт күрд... Тілші жапон... Елші венгер...

Сұрайды қазақшалап сөз төркінін.

Жұпарлы қырда алуан гүлдер таптым,

Өміршең өзіміздің тілден таптым,

Tiл екен жемістісі, жұпарлысы.

18

Аялап халық баққан гүл мен бақтың.

Бір тақырыпқа мұндай топтамалар тудыру ұзақ ізденісті, асқан ойшылдықты, қиял ұшқырлығын талап етеді. Шынтуайтқа келгенде, «Күн көрік, ай шырайлы ана тілім», «Ару тіл жайлап жаяр саз толқынын» деген жолдардың метафоралық-бейнелілік сипаты жаңаша. Сондай-ақ поэзиялық мағыналас сөздер де («жемісті, жұпарлысы») ырғақтылығымен, әуезділігімен көңілде із қалдырады.

«Қазақ елі» газетінде 1996 жылы қарашаның 22 жұлдызында «Ой моншақтары» деген атпен жарияланған «Қос сөзді өлеңдер», «Үш сөзді өлеңдер», «Төрт сөзді өлеңдер» көңіл аударатындай тың нәрсе. Мәселен, «Сөзің - өзің», «обыр - содыр», «желге - сенбе» - бұлар қос сөзді өлеңдер. Енді үш сөзді өлеңдерден мысалдар: «Құштарлық — арманды құшқандық». «Арқалы — өнер дарқаны». Ақын шығармашылығында айрықша бір орын алар ерекше бір кітапша бар. Ол 1996 жылы «Ана тілі» баспасынан жарық көрген «Өлең - сөздік». деп аталады. Өлең - сөздік әлемдік тәжірибеде әлі орын таппаған дүние. Мысалы: «Ар — честь, Бар — есть. Золото — алтын, Холодно — салкын».

Жарты ғасырдан астам уақыт ішінде ауыз әдебиеті нұсқаларын жинаушы, әрі зерттеуші ақын халықтан көп нәрсе үйренгенін дәлелдейді. Көптеген келісті кестелердің бірі мынадай. Өлең 1969 жылы жазылған.

Жердің Қойнындағы Жез.

Қазбасаң, кім алады?!

Елдің Ойындағы Сөз.

Жазбасаң, жоғалады.

Автордың айтуына қарағанда “осы шумақ өрнекке бірден түскен”. Он жолдық дербес сыңар шумақ. Екі-ақ сөйлем. Аралас буынды ырғақ. Дауыс толқынының еркін құбылуы бар.Тұтастық – бірлік бар.

Шумақтың схемасы: жолдары мына ретпен жалғасады – 2 буын –4 буын – 1 буын –3 буын – 4 буын – 2 буын – 4 буын – 1 буын – 3 буын – 4 буын. Ұйқастардың реті: а-б-в-г-д-а-б-в-г-д.

Елін мақтаудан

Сақтанған,

Халқын қорғаудан

Қорғанған

Сорлы пендені

Көргім келмеді.

Ырғақ түрінде өзгешелік бар, жаңа нәрсе. Өлең схемасы мынандай: 5 буын - 3 буын - 5 буын - 3 буын - 5 буын - 5 буын. Ұйқастары: а-а-б-б-в-в. Өлең бір деммен, бір тыныспен қағазға төгіле қалғандай: алты жол өлең - бір-ақ сөйлем.

Бұлбүл үнсіз,

Ғашық ділсіз,

Ақын жырсыз

Оңбас-ау.

Тарих сырсыз,

Халық тілсіз

Батыр мұңсыз

Болмас-ау.

19

Сегіз жолдық шумақ, аралас буынды. Схемасы мынандай: 4 буынды – 4 буынды – 4 буынды –3 буынды – 4 буынды –4 буынды – 4 буынды –3 буынды. Ұйқастары: а-а-а-б-в - в-в-б.

«Қорқыт ата толғауынан» деп аталатын циклдағы “Көп пе?” деген жыр кестесіне көз салсақ:

Шөлде Құм көп пе?

Менде Мұң көп пе?

Белде Көр көп пе?

Менде Шер көп пе?.

Схемасы: 2 буын – 3 буын –2 буын –3 буын –2 буын –3 буын –2 буын – 3 буын. Ұйқастары: а-б-а-б-а-в-а-в

«Құлпытастағы жазбалар»:

Дананың жолы

Елден елге дейін.

Шаланың жолы

Үйден көрге дейін.

Схемасы: 5 буын - 6 буын - 5 буын - 6 буын. Ұйқастары: а - б - а - б.

«Қанжар қынындағы жазбалар»:

Ез

Тумай жатып Өледі.

Ер

Сырнайлатып жеңеді».

Схемасы: 1 буын - 4 буын - 3 буын -1 буын - 4 буын - 3 буын. Ұйқастары: а - б - а - б.

«Жол» атты өлең:

Жол

Шабытты шағым, нарлығым!

Сол

Жолымды кеспе, тағдырым!

Схемасы: 1 буын - 8 буын - 1 буын - 8 буын. Ұйқастары: а - б - а - б.

«Өтірікті жасымда шылғи»:

Өтірікті жасымда шылғи

ылғи

Тыңдаппын қисынына шұлғи

шұлғи.

Тауда жүріп батпақка батқандаймын,

Ақиқаттан ылдиға сырғи,

сырғи.

Ақиқат — шың,

Өтірік — ылғи

ылди...

10 жолдық тұтас шумақ. Он жолда бірыңғай сегіз ұйқас-үйлесім бар. Схемасы мынандай: 9 буын - 2 буын - 9 буын - 2 буын - 11 буын - 9 буын – 2 буын - 4 буын - 5 буын - 2 буын. Үйқастары: а-а-а-а-а-а-а.

«Жәй әшейін құлақ қағыс»:

20

Тірі жүрек, тұрам деп тас тұғырда

Жұлынба,

Ұрынба!

Ондайлардан із қалмаған ырымға

бұрын да,

шынында.

Алты жолды шумақ, алты тармағы да ұйқасады. Схемасы: 11 буын - 3 буын - 3 буын - 11 буын - 3 буын - 3 буын. Ұйқастары: а-а-а-а-а-а.

«Қаламым»:

Қаламым –

Өрмелеген қиялға

Он бес жасар талабым.

Қаламым –

Аясында әлемді

Сыйғызатын жанарым.

Қаламым –

Жалпақ дүние алдында

Жарқырайтын жамалым.

Қаламым –

Есімімді өлімге

Алдырмайтын қамалым.

12 жолды шумақ – тұтас өлең. Схемасы: 3 буын - 7 буын - 7 буын - 3 буын -7 буын - 7 буын - 3 буын - 7 буын - 7 буын - 3 буын - 7 буын - 7 буын. Ұйқастары: а - а-а-а-а-а-а-а.

«Жолда» өлеңінің шумағы:

Экспресс ауаны

Жарады

Рельс кейін ағады

Қалады

Схемасы: 7 буын - 3 буын - 7 буын - 3 буын. Ұйқастары: а - а - а - а.

Мен бор болсам,

Қандай үгер едің?!

Мен көр болсам,

Қандай күлер едің».

Схемасы: 4 буын - 6 буын - 4 буын - 6 буын. Ұйқастары: а - б - а - б.

Батырлығын асырған батырлықтан,

Қуат алған достық пен татулықтан.

Тарихтың,

Халықтың

Тұңғышымыз жүрекке жақын тұтқан. Схемасы: 11 буын - 11 буын - 3 буын - 3 буын -11 буын. Ұйқастары: а-а-б-б-а.

21

ҚОРЫТЫНДЫ

Мұзафар Әлімбаев:«Ақын өлеңмен ойлайды, өрнекпен толғайды», – дейді. Шындығында да, дүниені, қоршаған ортаны, өмірді, тұрмыс-тіршілікті ақындық көзбен көру, құпия жұмбақтарына үңілу, өткір де шынайы қабылдау, түйсіну, тану – поэзия тілінің бастау көзі. Яғни, ақындық шеберлік – сөз өнерпазының көркемдік ойлау жүйесіне, ақындық сапасына, терең дүниетанымына тікелей қатысты. Ендеше, Мұзафар Әлімбаевтың ой-өрісі, дүниетаным өресі, білім-білігі, парасат-пайымы, шығармашылық қабілетқарымы айрықша назар аудартады. Сол себептен ақын поэзиясының бейнелілік жүйесінде небір көркемдік құбылыстар аса мол. Қуатты ақындық ой-сезімінен нәр-қорек тапқан ақын тілінде алуан сырлы көркемдегіш-суреттегіш құралдар қызметін зерттеу жұмысы барысында бағамдауға талпындық.

Ақын шығармаларының музыкалық архитектоникасы өлең құрылысына жасаған түбірлі өзгерістерінен де көрінеді. Ол өлеңнің буын, бунақ, тармақ, ұйқас, шумақ, дыбыстық жүйесіне қыруар жаңалықтар енгізді. Әрине, мұның барлығы көркемдік мақсаттан, саналы поэзиялық ойдан, философиялық толғаныстардан туғандығын байқауға әбден болады. Шығармашылық әлемін шолар болсақ, мынандай сипат-белгілерді атауға болады:

– Ақынның ұлтжанды азаматтығы, елдік ұранына жаршы болуы. Мұзафар Әлімбаев қазақ өлеңін көпсөзділіктен, боссөзділіктен арылтқан ақын.

– Өлең түрлерін байытуға, құбылтуға баса зер салып, отыздан астам түр

енгізген.

– М.Әлімбаев қазақ әдебиетінде философиялық поэзияны көркейтуге үлес-сыбаға қосқан ақын.

– М.Әлімбаев – қазақ поэзиясында диалог-өлеңдер жанрын дамытқан ақын.

– М.Әлімбаев – қазақ поэзиясына жалғыз жолды жырларды тұңғыш енгізе бастаған ақын.

– М.Әлімбаев – қазақ поэзиясында қос сөзді жырлар, үш сөзді жырларды алғашқы жазған ақын.

– М.Әлімбаев – қазақ поэзиясында ұмытылған түр - рубаиларды қайта

жандандырушылардың алдыңғы сапындағы ақын.

–М.Әлімбаев – қазақ поэзиясында төлтума нақылдар тудырушы ақын.

–М.Әлімбаев – қазақ поэзиясына окказианал сөздерді енгізген алғашқы ақын.

Курстық жұмыста М.Әлімбаев поэзиясының ең басты, ең негізгі ерекшеліктерін, атап айтқанда лирикалық кейіпкер табиғатын, бейнелілік жүйесін және өлең құрылысын сөз еттік. Ақынның лирикалық «меніне» ішкі рухани дүниенің байлығы, лирикалык ой-сезім, ұлттық дүниетаным, философиялық ой түйіндеулер, адамгершілік қасиеттер, ақиқат, қайырым мен сұлулықтың үйлесімі, жақсылыққа, жаңалыққа құштарлық, идеялық -эстетикалық мұрат, азаматтык әуен, әлеуметтік сана тән.

«Арманшылмын абыз қазақ атамдай,

Ақылдымын атаң айтқан мақалдай.

Дарындымын, жалындымын әкеңдей,

Кең далаға кең тарадым мәтелдей», – дегені осынау пікірімізге дәлел.

22

Мұзафар Әлімбаев қазақ халық ауыз әдебиеті тұнығынан сусындап, фольклорлық туындылардың жарқын үлгілерін жинастырып, олардан тәлім алып, көңілге түйіп, сол дәстүрді жалғастыра, жаңа қырынан жарқырата алды. «Халықтан асқан ақын да жоқ, өнерпаз да жоқ», «Елден үйренген ер кенжелемейді», – деп тұжырымдайды ақын бұл жөнінде. Ақын өз өлеңдерінде әрқашан ұлттық тәрбие мен салт – дәстүрге ерекше мән беріп отырады, қытымыр кездің өзінде Мұзафар Әлімбаев бүлдіршіндерді халқымыздың бойына тән игі жақсы қасиеттерге баулып отырады. Жұмбақ, санамақ, мақал-мәтел, өтірік өлең, жаңылтпаш тәрізді халықтық жанрлар ақын шығармашылығында трансформацияланып, өз жалғасын табады. Шынайы өнер туындысынан халықтық рух пен діл, ұлттық мінез бен салт-дәстүр, халықтың өзіне тән болмысы мен таным көкжиектері көрініс табуы қажет. Сонда ғана шығарманы халықтық деп атауға негіз бар. Мұзафар Әлімбаев поэзиясының өміршеңдігі оның халықтық айдыннан нәр алып, сан ғасырлар сынынан өтіп, бүгінгі күнге дейін жалғасып келе жатқан қазақ поэзиясының құнарлы топырағында гүлденуі дәлел. Қаламгер жырлары бүлдіршіндер үшін бір жағынан ұғынықты болса, екінші жағынан көркем, бейнелі, әрі әсерлі.

Қорыта айтсақ, дарынды ақынның біз атаған қырлары міне осындай. Сонымен қазақ лирикасын, жалпы қазақ поэзиясын, шындап келсек, бүкіл туған әдебиетімізді әр салада аса қымбат жаңа көркемдік сапалармен көркейткен М.Әлімбаевтың еңбегі орасан зор.

23

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

1. Виноградов В. Стилистика.Теория поэтической речи. Поэтика. М., 1963.- 255 б.

2. З.Қабдолов, «Әдебиет теориясының негіздері», Алматы, 1970 ж.-210б

3. Сахариев Б. Күрескер түлғасы. – Алматы: «Жазушы», 1979.- 383б.

4. Кенжебаев Б. Жылдар жемісі. – Алматы: «Жазушы», 1984.-252б.

5. Әлімбаев М. Жалғыз жолды жырлар//«Қазақ әдебиеті».- 1996.- №18

6. Әлімбаев М. Туған тіл туралы төрттағандар//«Ана тілі».-1994.- №12

7. Әлімбаев М. Ой моншақтары//«Қазақ елі».- 1996.- 22 қараша

8. Әуезов М. Шығармалар жинағы. Жыл келгендей жаңалык сеземіз.- Алматы: «Жазушы», 1985;

9. Елшібек Ж. Ерекше туынды//«Егеменді Қазақстан».- 1996.- 4 қараша.

10. Әлімбаев М. Өлең-сөздік. – Алматы: «Атамұра»,

11. Қаратаев М. Туған әдебиет туралы ойлар. – Алматы: Қазақтың мемлекеттік көркем әдебиет баспасы, 1958;

12. Борев Ю. Б. Эстетика. - Ростов н/Д., 2004. - 704 б.

13. З.Ахметов. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. Алматы.1996.ж. 186-187.б.

14. Жұмалиев Қ.Стиль - өнер ерекшелігі. - Алматы: Жазушы, 1966. -384б

15. Әдебиеттану. Терминдер сөздігі (құрастырушылар: 3. Ахметов, Т. Шанбаев). - Алматы: Ана тіл, 1996. - 90 б.

24