Латын графикасындағы қазақ әліпбиі мен ағылшын әліпбиі

Ғылыми жұмыстың өзектілігі: «Жетілдірілген әліпби нұсқасы қазақ тілінің дамуына жаңа серпін беріп, оның заманауи үрдістерге сай жаңғыруына ықпал етеді. Алдағы уақытта қазақ тілін латын графикалы әліпбиге кезең-кезеңімен көшіру бағытында қарқынды жұмыс жүргізу керек», - деді Қазақстан Республикасының премьер-министрі Асқар Мамин. Осыған орай адамдарға қазақ тілінің латын әліпбиін үйрету қажет болады, ал ол мақсатта ағылшын тілін пайдалану жұмысты жеңілдетер еді. Сондықтан біз осы жұмыста қазақ және ағылшын тілдерінің әліпбилерін талдап, салыстыра отыра, адамдарға латын графикасындағы қазақ әліпбиін ағылшын әліпбиін білу негізінде үйретуді ұсынбақпыз.

Жұмыс мақсаты: латын графикасындағы қазақ тілі мен ағылшын тілінің әліпбилерін салыстыру және ағылшын әліпбиінің негізінде латын графикасындағы қазақ әліпбиін үйретуді ұсыну.

Ғылыми жұмыстың міндеттері:

1. Латын графикасындағы қазақ тілінің әліпбиіне түсінік беру;

2. Ағылшын тілінің әліпбиіне шолу жасау;

3. Қазақ және ағылшын әліпбилерінің ұқсастықтарын көрсету;

4. Латын графикасындағы қазақ және ағылшын әліпбилерінің ерекшеліктері мен айырмашылықтарын іздеу;

5. Тәжірибелік жұмыс жасау және оны талдау;

6. Теориялық және тәжірибелік жұмыстың қорытындысын шығару.

Жұмыс гипотезасы: мектеп қабырғасындағы оқушыларға латын әліпбиін меңгеру қиындық туғызбайды, себебі олар ағылшын тілінің әліпбиін жақсы меңгерген.

Ғылыми жұмыстың тәжірибелік маңызы: латын графикасына негізделген қазақ тілінің әліпбиін оқушыларға насихаттау және мұғалімдерге ағылшын тілінің әліпбиін пайдалану мүмкіндігін көрсету.

Латын графикасындағы қазақ және ағылшын тілдерінің салыстырмасы

1.1.Қазақ тілінің латын әліпбиі – қабылдануы, жалпы түсінік.

Латын графикасы – қоғамның рухани жаңғыруы мен жаһандануының негізі болып табылады. Орта ғасырда Латын әліпбиі Еуропаға тарады, Африка, Америка және Азия халықтары пайдаланды. Бұл күнде латын әліпбиі Еу­ропа, Азия, Африка және Америка құр­лық­тарының көптеген мемлекеттерінің жазу жүйесіне негіз болып отыр. Бұл жазу жүйесі, сонымен қатар, әрі құр­лық, әрі мемлекет болып табылатын Аустралияның, сондай-ақ әлем мұхит­тарындағы Жаңа Зеландия, Индонезия, Филиппин, Исландия секілді арал-мемлекеттердің де жазу үлгісіне айналып кеткен.

Латын сөздерін оқуға негізделген әріп таңбалары қалыптасты. Қазіргі латын әліпбиінің өзіндік ерекшеліктері бар. Дауысты дыбыстар созылыңқы және қысқа айтылады, осыған байланысты сөздердің мағынасы өзгереді. Латын әліпбиіне көшуіне байланысты қолданысқа келесі сөздер енді-«акут», «диграф», сонымен қатар орыс тілінде қолданылатын кейбір әріптердің мүлде кездеспеуі (Ь, Ъ, Э, Ю,Я, Щ, Ё, Ц).

Латын әліпбиіне көшу - тіліміздің жарқын болашағының кепілі. Ағылшын тілі мен интернет тілін жетік игеруге жағдай жасау. Қазақ тілін жаңғыртуға жағдай туғызу. Мақсаты - Әлеммен бірлесе түсу. Латын қарпіне көшу арқылы біз өз тілімізді, өз тарихымызды жаңғыртамыз, арыла алмай келе жатқан жат әріптерді қолданыстан аламыз. Тілімізге екінші дем береміз. Латын әліпбиі әлемдік өркениетке аяқ басуымызға көмегін тигізеді. Кириллица арқылы жазуды әлемнің 12 мемлекеті ғана пайдаланса, әлем халықтарының 80%-ы латын әліпбиіне көшкен. Осының есебінен басқа тілдерді үйренуге мүмкіндігіміз артады. Сонымен қатар, ұлы тұлғаларымыздың шығармалары мен қолжазбаларын келер ұрпақ қиындықсыз оқи алады. Бүгінде әлемнің әр түкпірінде 5 миллионға жуық қазақ тұрады. Оның 80 пайызы латын әліпбиін қолданады. Әліпбиді өзгерту төл сөздерімізді жазуда кеткен олқылықтарды жөнге келтіруге көмектесіп, қазақ сөздерінің дұрыс айтылуына ықпал етеді.

Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті – Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың бастамасымен 2017 жылы қазақ тілі әліпбиін латын графикасына көшіру жұмыстары басталды. Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың 2019 жылғы 21 қазандағы латын графикасы негізінде қазақ тілі әліпбиін жетілдіру жөніндегі тапсырмасын орындау аясында әліпбидің 40-тан астам нұсқасы, сондай-ақ қазақ тілінің емле ережелерінің жобалары мен пернетақтадағы әріптердің орналасу тәртібі қаралды. Білім беру мекемелерінде жетілдірілген әліпби белгілерін жазу және оқу бойынша сауалнама жүргізілді. Қоғамдық пікірді ескеру мақсатында ашық талқылаулар ұйымдастырылды. Жетілдірілген әліпбиде әріп саны – 31, әліпби тек латын әліпбиі базалық жүйесі таңбаларынан құралған. Бұл әліпбиде қазақ тілінің 28 дыбысы толық қамтылған. Қазіргі ә(ä), ө(ö), ү(ü), ұ(ū) және ғ(ğ), ш(ş) қазақ әріптері диакритикалық таңбалармен берілген. Әліпбиде халықаралық тәжірибеде қолданыста бар умляут ( ̈ ), макрон ( ˉ ), седиль ( ̧), бревис ( ̌ ) диакритикалық таңбалары қолданылған.

Бүгінгі таныстырылған жетілдірілген әліпбиде бұдан бұрынғы 32 әріптен біз айтқан "Ч" әрпін алып тастап, 31 әріп қалыпты. Әліпби тек латын әліпбиі базалық жүйесі таңбаларынан құралған. Бұл әліпбиде қазақ тілінің 28 дыбысы толық қамтылған. Қазіргі ә(ä), ө(ö), ү(ü), ұ(ū) және ғ(ğ), ш(ş) қазақ әріптері диакритикалық таңбалармен берілген.

Әліпби қазақ тілінің жазу дәстүрінде орныққан «бір дыбыс – бір әріп» принципіне толық сәйкес келеді. Жаңа әліпбиге кезең-кезеңімен көшу 2023 жылдан бастап 2031 жыл аралығында жоспарланып отыр.

1.2 Ағылшын тілінің әліпбиі

Ағылшын алфавитінің эволюциясы соңғы 1500 жылда айқын болды. Қазіргі ағылшын алфавитінде 26 әріп болғанымен, бұрын көп болатын. VI ғасырдан кейін христиан монахтары англосаксонды латын таңбаларына көшіре бастаған кезде, олар біраз қиындықтарға тап болды. Англосаксонда латынша жазуға болмайтын бірнеше дыбыстар болды. Сондықтан монахтар үш ескі рунды алды: ð (тіс аралық дауысты s), þ (тісаралық дауыссыз s) және Ƿ (wynn, қазіргі W-дің аналогы). Бұл рундардың, лигатуралардың (әріптер тіркесімі) болуы және J мен Y болмауы, англо-саксон алфавитіне тән белгілердің бірі болып табылады.

Норман жазуының әсерінен ағылшын алфавитінің руникалық сипаты біртіндеп жойылып, ð, þ және Ƿ әріптері жоғалып кетті. Ƿ орнына олар баспа машиналарын қолдану нәтижесінде біртіндеп тәуелсіз W әрпіне айналған V - VV қосарламасын қолдана бастады.

Y және J ағылшын алфавитіне қалай қосылды? Y және U V-ден алынған, дауыссыздар мен дауыстылардың дифференциациясы нәтижесінде. J I-ден шығады.

Бенджамин Франклин өзіне тән тапқырлықпен ағылшын алфавитін жетілдіруге тырысты. Ол c, j, q, w, x және y белгілерін алып тастауды ұсынды, өйткені оларды басқа әріптермен алмастыруға болады. Ол сонымен қатар өзінің өнертабысының алты әрпін қосуды ұсынды. Бірақ Франклиннің алфавиті орындалмады.

Бүгінгі таңда ағылшын алфавитіндегі ең көп таралған әріптер - е, т, а, о. Ең сирек кездесетіндері x, q, z. Қазіргі ағылшын алфавитінде 26 әріп бар (ағылшынша әріптер әріптер немесе таңбалар деп аталады - қысқартылған белгілер). Әр әріп үлкен / кіші және кіші / кіші болуы мүмкін. Латын әріптері ағылшын алфавитіне негіз болды.

Ағылшын алфавитіндегі әріптердің дыбысы әр түрлі нұсқада ерекшеленеді. Сонымен ағылшын тіліндегі соңғы Z әрпі [zed] /, ал американдықта [zi] / дыбысталады. Британдықтар «zed» деп айтады, өйткені бұл әріп грекше «Zeta» әрпінен шыққан, ол ескі француз тіліне «zede» деп ауысқан, содан кейін XV ғасырда ағылшын алфавитіне «zed» деп көшкен. Бүгінгі таңда ағылшын алфавитін зерттейтіндердің көпшілігі бұл әріпті атайды. Сірә, бұл тенденция әліпби туралы көптеген әндерде дәл айтылатындығымен түсіндіріледі, өйткені айтылымның осы нұсқасына рифма таңдау оңайырақ.

Ағылшын алфавитінде 6 дауысты дыбыс бар. «Ағылшын алфавитінің дауыстылары» дегенді қабылдамаңыз. Хат - дыбыстың контуры. Тек дыбыс дауысты немесе дауыссыз болуы мүмкін, сонымен бірге дауысты, қатты, жұмсақ, ысқырғыш және т.б. Ағылшын алфавитінің дауысты дыбысты білдіретін әріптеріне көшейік. Ағылшын алфавитінде 20 дауыссыз дыбыс бар.