Лебеда Көкпек

Мазмұны

Кіріспе………………………….........................................................................

1.Көкпектің негізгі сипатамасы………............................................................

2.Көкпектің ғылыми жинақтары…………………..........................................

3.Көкпектің түрлері………...............................................................................

4.Көкпектің емдікі қасиетті……......................................................................

Қорытынды

Пайдаланған әдебиеттер

Қосымша………...........................................................................................….

Кіріспе

Тақырыптың өзектілігі: Дәл осы көкпек өсімдігіне қатысты ғалым Н. Уәли мынадай тұжырым жасайды: «Көкпек - өсімдіктің атауы. Көкпек көп өсетін болған соң, ол жер

«Көкпекті» деп аталып кеткен. Біздін танымымыз тек тілдік біліммен, ғана шектеліп калса, халыктың оны не себепті «Көкпекті» деп атағанын әлі де терең

танымағанымызды көрсетеді. Сонымен, «неге Көкпекті аталған?» «Көкпектінің

«ар жағында» не тұр?» Асанқайғының: «Көкектен баска кұсы жоқ, Көкпектен

баска шөбі жоқ, Қымыз ішіп уыздай, Толықсыған кісі жоқ...» деген өрнекті сөзі

бар»

Көкпектің ботаникалық тұрғыдан сипаты:аласалау келген, тамыры таралып өсетін, алабота тұқымдасына жататын өсімдік. Шөлді жерде өсетін ащы, катты шөп, малға азық ретінде қолданылатын және дәрілік те қасиеті бар» деген анықтама беріледі.

Қазақтың тұрмыстық тәжірибесі негізінде бұл өсімдік шөлге тезімділігімен, малға азықтық қасиетімен ерекшеленеді. Көркем әдебиетте көкпек шөбі туралы мынадай мысалдарды кездестірдік: Көкпек пен жусан қойдың сүйсіне жейтін шөбі (Жамалов Б. «Торғай»). Шөл далада өсімдіктердің жусан, селеу, көкпек сиякты тек қана шөлге төзімді түрлері өседі

(Жатқанбаев Ж. «Су»).

Көкбекті мен баялышы

Қуырдақ пен қымыздық,

Қылша шөп пен уыздық,

Сарымсақ жуа, ырғаушы,

Мал жегенде бір қызық (Әзірбаев К«Тойбастар»).

Тақырыптың мақсаты: Көкпек өсімдігін қолданысқа дәрі ретінде еңгізу.Пайдалы дәрі-дәрмек жасап шығару.Көкпек-алабота тұқымдасына жататын бір жылдық шөптесін немесе көп жылдық бұташық өсімдік. Жер жүзіне белгілі 225 түрінің 25-і Қазақстанның барлық аймағына тараған. Биіктігі 10 – 150 см, жапырақтары кезектесе орналасқан, олардың табақшалары тегіс, кейде тілімделген. Гүлдері дара жынысты, бір үйлі өсімдік. Аталық гүлдері 3 – 5 мүшелі гүлсерікті, 5 аталықты, аналық гүлдері негізінде гүлсеріксіз болады. Қазақстанда жиі кездесетін түрі – боз Көкпек, алабота (A. сana). Ол жазық далалы аймақтарда, тау бөктерлерінде, борпылдақ, сортаң топырақты, сазды ойпаң жерлерде, өзен, көл аңғарларында өседі. Биіктігі 20 – 50 см бұташық. Сабағының түп жағы тармақты, сұрғылт қоңыр түсті. Жапырағы сопақша келген, едәуір қалың, кезектесе орналасқан. Гүлшоғыры жапырақсыз. Шілде – қазан айларында гүлдеп, жемістенеді. Тұқымы жирен түсті, жалпақ, дөңгелектеу. Тағамдық (бақ көкпегі) – мал азықтық, дәрілік, бояулық, тех. өсімдіктер. Шөл далалы аймақтарда Көкпекті адамдар отынға пайдаланады, күзде түйе жейді.

Өсіп тұрған жерлері:Маңғыстау обылысы,Шығыс Қазақстан,Семей,Ресей елді мекендерде өседі.

С
алыстыру: Ақбас шөп (Karelinia) – көп жылдық шөптесін өсімдік. Күрделі гүлділер тұқымдасына жатады. Биіктігі 1,5 см. Тік қырлы сабағына бұтақтары кезек-кезек орналасады, жапырағы қалың, жиегі бұдырлы болады, гүл шоғырына дейін жапырақ жаяды. Сағақсыз жапырақшалары (ұзындығы 2-6 см, ені 0,5-2 см) сабақтарын орай кезектесіп орналасады. Ұсақ қызғылт гүлдері себет гүл шоғырына шоғырланады.

Ж
аңалығы: -Емдік қасиетте пайдаланады.Жараларға қолданған. Оның суын қайнатып, әуелі жапырағын суға қосып жара болған жерді жуады. Ішуге болмайды. Бірақ жараларды емдеуге пайдаланады. Бұрынғы кезде соғыстан кейінге кезде, жараланған кезде жапырағын жақтырған. Сөйтіп оның жарасын жазған. Қанды тоқтату да қасиеті де бар. Тіс ауруын жазған. Ең алдымен Көкпекті кептіріп,өртеген соның күлін алып тісін жуған.Тістігің іріңі,қызыл иектің ісуі,тістің қанауын тоқтатқан.

Болжам:Біз білмейтін тағы бір болжамдық қасиетті диабетке ем. Сол сияқты тағы емдік қасиетті болуы мүмкін.

Негізгі бөлім

Кезеңдері:

I-кезең. Әдебиеттермен жұмыс.Оқып танысу.

Көкпек – алабота тұқымдасына жататын бір жылдық шөптесін немесе көп жылдық бұташық өсімдік. Дүние жүзінде 250түрі бар. Қазақстанның барлық аумағында 25 түрі кездеседі. Биіктігі 10-150 см, жапырақтары кезектесе орналасқан, олардың табақшалары тегіс, кейбіреуі тілімделген болып келеді. Гүлдері дара жынысты, бір үйлі өсімдік. Аталық гүлдері 3-5 мүшелі гүлсерікті, 5 аталықты аналық гүлдері негізінде гүлсеріксіз болады. Көкпектің түрлері – найза тәрізді, алабұталы, боз көкпек. Қазақстанда көп кездесетін түрі – боз көкпек. Ол жазық далалы аймақтарда, тау бөктерлерінде, борпылдақ, сортаң топырақты, сазды ойпаң жерлерде, өзен, көл аңғарларында өседі. Биіктігі 20 - 25 см бұташық. Сабағының түп жағы тармақты, сұрғылт қоңыр түсті. Жапырағы сопақша келген, едәуір қалың, кезектесе орналасқан. Гүлшоғыры жапырақсыз. Шілде – қазан айларында гүлдеп, жемістенеді. Тұқымы жирен түсті, жалпақ, дөңгелектеу. Шөл дала аймақтарда Көкпекті адамдар отынға пайдаланады, күзде түйе жейді.[1..]

Қазақ энцоклопедиясы 4 – том, 2008 ж

ЛЕБЕДА (Atriplex), а ла бо - та, род трав, полукустарников или кустарников сем. маревых.Ок.200 видов,в Казахстане 21 вид. Наиб. хозяйств. значе-ние имеет белая, кокпек- TacronuHb nonyrycrapenk,содержащий протеин, кальций фосфор, клетчатку и золу.Сорные, кормовые, нек-рые съедобные (в пищу идут молодые листья, побеги и соцветия) и декорат. растения. Растет насолонцах, солончаках, у берегов рек и озер. Листья очередные, реже супротивные, с мучнистым налетом. Цветки в колосовидных соцветиях.[2..]

Казахстан НАЦИОНАЛЬНАЯ

ЭНЦИКЛОПЕДИЯ 3-ТОМ Алматы-2005г

Лебеда́, под которой обычно имеется в виду лебеда́ садо́вая (лат. Ātriplex hortēnsis) или лебеда́ ди́кая (лат. Atriplex fera) — известнейшее сорное и культурное растение; один из видов рода лебеда семейства Амарантовые (в течение многих лет ботаники включали его в семейство Маревые). Лебеда садовая растёт едва ли не по всему миру: в Азии и Европе, натурализована в Канаде, Соединённых Штатах Америки, Австралии и Новой Зеландии.

Садовая лебеда имеет солоноватый вкус, похожий на шпинат. Листья варят или используют в салатах. Лебеда садовая широко культивировалась в Средиземноморье с давних времён, пока шпинат не стал более распространён в качестве культивируемого растения. Листья бывают красные, белые и зелёные. Обычно лебеду выращивают вместо шпината как его теплолюбивую альтернативу, когда хотят использовать её большую устойчивость к жаре. Зелёные листья использовались для придания цвета макаронам в Италии. До XIX века лебеда специально разводилась, ею засевали большие участки наряду со злаками. Добавление в хлеб повышало его питательные свойства и хлеб лучше пропекался и дольше хранился. Каша из лебеды называлась «лебедянь», которую ели с молоком и яйцом.[3.]

БОТАНИКА И РАСТЕНИЯ ФИЗИОЛОГИЯ “Академия”-2015г

Көкпек - "жабайы шпинат" деп аталады-өздігінен әдемі және мәдени шпинатты алмастыра алады.Соңғысын біз нәзік жапырақтары үшін жақсы көреміз, бірақ қоректік жағынан жабайы шөптер әдетте көкөніс бақшасында өсетіндерден пайда көреді.Сіз өзіңізге сәйкес келетін өнімдерді таңдай аласыз (біз ойлағандай), ең жақсы, әртүрлілік.Енді шпинатты біраз уақытқа қалдырып, квиноа, дәлірек айтсақ, Мэри туралы сөйлесейік, өйткені бірінші атау таныс, бірақ қате болса да. Нағыз квиноаның жапырақтары әлдеқайда үлкен. Бірақ мұнда бізде ыңғайлы болу үшін Мари = квиноа бар.Сыртқы түрі және таралуы.Жапырақтары майлы, қарғаның аяғына ұқсайды және әдетте барқыт, жібектей ақ жабындыға ие. Егер жапырақ жоғалса, ақ бөлшектер саусақтарда қалады.Квиноа барлық жерде дерлік өседі және оны көп жейді. Бұл Үндістан, онда ол өте кең таралған және тағамдарда кеңінен қолданылады (Батуа деп аталады), Еуропа, екі Америка, Австралия, Жаңа Зеландия, Таяу Шығыс, кейбір Азия елдері.Англияда квиноа шпинат келгенге дейін ет қосылған тағамдарда қолданылған.[4.]

Өсімдіктер Морфологиясы және Анатомиясы

II-кезең. Орыналасу орыны. Маңғыстау облысы Ақтау қаласы 27 шағын ауданынан көкпект өсімдігінің өсіп тұрғанын көрдік. Біз әуелі ғаламтордың көмегімен «Лебеда» өсімдігінің суретін көріп, сол бойынша іздендік. Біздің құрбымыз Нұрлыбай Нұраийда бізге өзінің туған жерінде Сай-Төсте Едіге ағай Көкпек өсімдігін өсіретін туралы айтты.Өзіде өсіріп көрген.Қызыл,сары,жасыл түріде болады.-деді Нұраийда.

III-кезең. Әңгімелеу барысында біз « Биология ғылымдарының докторы Жантөре Жәкішқызы Мамаевамен » заманауи технологияларды қолдану арқылы байланысқа шықтық. Ең алдымен осы кісінің еңбек жолы туралы қысқаша жазғым келіп отыр. Жантөре Жәкішқызы Мамаева 1948 жылы 14 наурызда Түркіпен ССС, Балқан облысы «Қошоба» ауылында дүниеге келген. 1967 жылы орта мектепті аяқтап, 1968 жылы Атыраудағы Гурьев мемлекеттік педагогикалық институттың биология факультетіне түсіп, 1973 жылы бітірген.1996 жылдан бастап Ш.Есенов атындағы университетінің биология және география кафедрасының аға оқытушысы болып жұмыс жасаған. Оның 40 мыңнан астам мақаласы бар. « Көмілген арналар, көшен жұрттар » тақырыбындағы аудармасы да бар. « Маңғыстау жануарлар дүниесі »атты кітабының авторы.

Ж.Ж. Мамаеваның « Лебеда » өсімдігі туралы айтқан сөзі:

« Лебеда » өсімдігі Қазақстанда бар.

Лебеданың бірнеше түрі бар. Жапырағы үлкен, шишек түрі де болады, жіңішке түрлері де болады. Ірі түрлері де болады, біз арам шөптерін жұлып тастаймыз. Жапырағы тұйық болмайды, саусақ тәрізді әртүрлі болып тұрады. Түсі – ашық жасыл болады. Бізде тұқымдары ұшып келіп өсіп тұрған жерлер бар.

Азық ретінде пайдалануға болама?

- Мен өзім көрген жоқпын лебеданы ішіп жегенін. Бірақ жапырақтарын салат ретінде қолданып жеуге болады.

Кейбір деректерге сүйенсек лебеданы аштық кезінде жеген дейді? Сіз естіген жоқсызба бұндай шөптің осындай қасиетін? Қаншалықты рас?

- Жесе жеген шығар. Оның тұқымы бидайдың тұқымы сияқты ұсақ-ұсақ, тары сияқты. Жеуіде мүмкін. Қазақтар аштық кезінде «құмаршықты» жесе, орыстар «лебеданы» жеген болуы керек. Себебі оның дәні тары сияқты.

Емдік қасиетте пайдаланама?

- Емдік қасиетте пайдаланады, Жараларға пайдаланады. Оның суын қайнатып, әуелі жапырағын суға қосып жара болған жерді жуады. Ішуге болмайды. Бірақ жараларды емдеуге пайдаланады. Бұрынғы кезде соғыстан кейінге кезде, жараланған кезде жапырағын жақтырған. Сөйтіп оның жарасын жазған. Қанды тоқтату да қасиеті де бар. Қанды тоқтату да қасиеті де бар. Тіс ауруын жазған. Ең алдымен Көкпекті кептіріп,өртеген соның күлін алып тісін жуған.Тістігің ісігі,қызыл иектің ісуі,тістің қанауын тоқтатқан. Қойдың кенесін битін кетіреді.

Жалпы зияны жоқ өсімдік. 100-ден түрі болғандықтан жапырақтарының ұзындығы әртүрлі болады. Әр жерде өсетін жабайы өсімдік. Сіздердің бақшаларыңызда да болуы мүмкін. Оны біз жұлып - жұлып тастаймыз, пайдасын көп көре бермиміз. Мал оны көк кезінде жемиді. Құнарлы, минералды болып келгендіктен күз айларында таптырмас жем шөп. Тары сияқты сарғайып өсіп тұрады. Дәні жирең түсте сарғыш болады. Түйе жақсы жиді. Мал азықтық өсімдік. Кейбіреулер малдарына беру үшінде тұқымдарын алып егеді. Б
ірақ дәрілік қасиеті мықты.–деді.Жантөре Жәкішқызы Мамаева

Жантөре Жәкішқызы Мамаева

Осы кезден бастап Көкпекті өз көзімізбен көру үшін. Тұрғылықты 3 жерге бардық 1-ші ЖШС Каспий Өңірі”Болашақ” колледжінің жанында өсіп тұрған күйін зерттеп бақыладық.2-ші 27 шағын ауданың 45-ші үйдің жанынан көрді.Ол жердегі көкпек солып қалған екен.Бірақ Солғандағы түрін қарап көрдік. 3-ші Каспий теңіз жағалауына бардық.Ол жердегі Көкпек құнарлы,исі бөлек,бойшаң,жапырақтары ұзын қалың екенін біліп жапырақтарын сабақтарын өлшеп көрдік жапырағы -3см,4см ға жетсе сабағы 5-6-7см ға жетті. Зерттеу кезінде біз аштық жылдарын көрген Бралев Жәңгір атамен таныстық.Өзін бірінші таныстырды Руым Үйсін Байду деді 1951жылы Алматы қаласында дүниеге келгенін айтқан болатын. 1941-1945жылдар аштық жылдары қазақтар шөп-шалаңмен күн көргенін барды жоқты жеп күнелткендігін айтты соның ішінде Жусанды іш кепкенде,улану кезінде қолданғанын.Көкпектің дәнін салидорға(қолданылатын пластикалық жағармайлар. Суда ерімейді. 70°С-тан аспайтын температурада ғана майлау қабілеті бар)қуырып жегендігін.Дәнін тары қылып жегендігін жеткізген болатын.Сол жылдары шөптің өзін бір асым еттей көрді-деп сөзін аяқтады Бралев Жәңір ата.

Бралев Жәңір

Қорытынды:Ең бірінші өсімдікті көру керек болды. Оның орнын анықтадым. Мен «көкпек» өсімдігін көрмесем оны қалай зерттейтін едім? – деген сұрақ қойдым. Көзбен көрдім. Өсімдік жапырағы ұзын, сопақша, басында дәні бар, түсі ашық жасыл шілде айында жемістенеді, күз айларында түйе оны жейтінін білдім.

Оның негізгі атауы - «ЛЕБЕДА». Біздің көрген лебеданың түсі – ашық жасыл болғанымен. Ол ауа – райына, мекеніне қарай түстері әр түрлі болып келеді. Тары сияқты сарғайып өсіп тұрған соның тұқымы. Кейбіреулерінде ұсақ болса кейбір жерлерде ірі болады. Сулы жерде өссе дәндері ірі болады. Ал шөлді жерде өсетін көкпек өсімдігі жапырағы жіңішке, сабағы ұзын болады, оның жемісі өте ұсақ болады. Шілде – қазан айларында гүлдейді.

Бақылау көкпекті.

Жапырағын, сабағын, дәнін, түрін, түсін, орналасқан жерін бақыладым.

Мен « Көкпек » өсімдігі туралы бұрын соңды естім көрмегенмін.

Дюсенбаева Жанбибі Усенбаевна « Ғылыми педагогикалық зерттеулер әдістемесі » сабағынан «Лебеда»» өсімдігін зерттеу туралы тапсырма берді. Жанбибі апайымыз бізге қысқаша ғана мәлімет айтты. Өйткені біздің өзіміздің ізденіп, талпынып, өз көзімізбен көріп, қолымен ұстағанамызды қалады.

Ғылми зерттеу:

- Затты көру арқылы;

- Қолмен ұстау;

- Ең бірінші оның материалдық дерегі болу керек;

- Көзбен көрген дерек қана анық болады.

Біз «Лебеда» өсімдігін толық зерттедік деп ойлаймын. Біз оны көзбен көрмесек ғалымдардан сұрамасақ лебеданы толық зерттей алмайтын едік. «Лебеда» өсімдігін Дюсенбаева Жанбибі апайымыз ерекше түсіндіріп, айтты оқыттып іздендіріп үйретті. Жанбибі апайымызға алғыс білдіреміз.

Пайдаланған әдебиеттер:

1. Қазақ энцоклопедиясы 4 – том, 2008 ж [1,] 335-бет

2. Казахстан НАЦИОНАЛЬНАЯ [2,]

3. ЭНЦИКЛОПЕДИЯ 3-ТОМ Алматы-2005г [3.] 211-бет

4. БОТАНИКА И РАСТЕНИЯ ФИЗИОЛОГИЯ “Академия”-2015г [4.] 256-бет

5. Ө сімдіктер Морфологиясы және Анатомиясы[5.] 176-бет