Lekcia 11 Economy

1
ДӘРІС №11. ӨНДІРІС ПРОЦЕСТЕР ҰЙЫМДАРЫНЫҢ НЕГІЗДЕРІ
Кілттік сөздер: ұйым, өндіріс, кәсіпорын, рационализация, өндіріс процестері, құрылым
және оның жобалауы.

ДӘРІС ЖОСПАРЫ:
1. Процестердің рационализация принциптері.
2. Өндіріс процестердің түрлері.
3. Кеңістіктегі өндіріс процестердің ұйымы.
4. Уақыттағы өндіріс процестердің ұйымы.
5. Өндіріс ұйымдар түрлерінің сипаттамасы.

Процестердің рационализация принциптері

Құрылымдардың рационализация принциптеріне ұқсас (кесте.3.1) процестердің
рационализация принциптері барлық күрделі өндірістік және басқаратын, заңға сүйенген,
экономикалық, ақпараттық, мотивациялық және психологиялық аспектілердің өндіріс
ұйымдар кешендерін қамту керек. Бұл өте күрделі мақсат. Сондықтан баспаға шыққан
процестердің рационализация принциптері, өндіріс

ұйымдар аспектілерінің барлық

кешенін қамтыған жоқ. Төменде процестердің рационализация принциптерінің тізімі
келтірілген.
Көрнектілік үшін принциптерді 8.1. кесте түрінде ұсынайық.
8.1 кестеге қосылған процестердің рационализациясының кейбір принциптері
мағынасы

бойынша

ертерек

қарастырылған

құрылымдардың

рационализация

принциптерін біршама қайталайды. Бірақ, құрылымдардың рационализация принциптері
ұйымды статикада айрықша етіп көрсетеді, ал процестердің рационализация принциптері
— динамикада. Статикада және динамикада қайталанатын принциптердің өзіндік көріну
аспектілері болады. Сонымен қатар, құрылымдарды және процесстерді жобалау кезінде
бұл қайталанатын принциптерді талдау қажет.
Ұйымның кез келген сұрағын шешу барысында, өндіріс ұйымдары теориясының
және

тәжірибелерінің

алғашқы

жағдайын

анықтайтын,

процестердің рационализация принциптерін сақтау қажет.

құрылымдардың

және

2

Процестердің рационализация принциптері 8.1 КЕСТЕ
Принциптің аты
1
1. Өндірістік және
басқару процесстерінің
құқықтық
регламентациясы
2. Ұйымның
менеджмент жүйесін
толық жетілдіру

Принциптің маңызы
(бұл не)

Принциптің нәтижелілігі
( бұл нені береді )

Принципті орындау шарттары
(ол үшін не керек)

2
Өндірістік және басқару процестердің
құқықтық - экономикалық
регламентациясының нормативті әртүрлі
деңгейдегі актілері және оның түрлері :
1) халықаралық деңгейдегі құжаттардың
нормативті жүйесі (ООН , ИСО , МЭК ,
МАГАТЭ және т.б.); 2) азаматтық ,
әкімшілік, шаруашылық , қылмыстық
және басқа құқықтық заңдардың
(кодекстер) жүйесі; 3) атқару өкіметінің
нормативті актілері ( РФ президентінің
қаулылары, РФ үкіметінің қаулылары,
министірліктің бұйрықтары мен
ведомстволары және т .б.); 4) федерация
және орнықты басқару органдарының
субъектілерінің атқару өкіметінің
нормативті актілері; 5) бұйрықтар, ұйым
стандарттары және т . б.

3
Принципті орындау (сақтау) ұйымға
халықаралық кооперацияда қатысуға,
басқарудағы дүниежүзілік жетістіктерді
енгізуге, басқарудағы субъективизмді
төмендетуге мүмкіндік береді.

4
Принципті орындау үшін иерархияның
әртүрлі деңгейінің (халықаралықтан бастау тиімдірек), нормативті актілердің
жинағын жасау керек. Олар өндіріс және
басқаратын процестердің құқықтық
аспектілерін реттейді.

Ұйым менеджмент жүйесінің толық
жетілуі ертерек қаралған жүйелік, қайта
құру- эволюциялық және басқа әдістерді
қолдану арқылы басқару жүйесінің
анықсыздықты төмендетудің,
ұйымшылдықты жоғарлатудың және
басқа факторлардың арқасында,
сапасын және нәтижелігін жоғарлатуға
мүмкіндік береді.

Принципті орындау үшін ұйым
ұжымына "Менеджмент жүйесі",
"Басқарудың әдістері мен принциптері" ,
" Стратегиялық маркетинг ", "Басқару
шешімдерін өңдеу" , "Бәсекеге түсуді
басқару" және басқа тақырыптарға
арналған курстарды өту қажет,білім мен

себеп-мақсатқа жетудің негізгі қүралы.

3

Ұйымның менеджмент жүйесі - сыртқы
ортадан және ішкі құрылғыдан басқару
объектілерінің бәсекеге түсу қабілетіне
жету жүйесі, ғылыми ішкі жүйесінен
тұрады.
Бәсекеге қабілеттілігі деңгей жағынан
МБ және МВФ елдері Ресейде басқару
жүйесінің аласа деңгейі белгіленген.
3. Процестерге ғылыми
көзқарасты қолдану

4. Ұйым дамуында
иновациялық мінез-құлықпен
қамтамасыз ету

Жүйені қолданғанда жүйенің
қоршаған сыртқы ортасы
бірінші, ал ішкі құрылымы
екінші орында болады.
Өндірісті ұйымдастырудағы
ортада өңдеу ғылыми
тұрғысын және басқару
шешімдерін қолдану
ұйымшылдық пен өндірістің
Ғылыми түсінікке
басқару процестерін, ресурсты
жүйелік,құрылымдық,маркетингтік,
тиімді пайдалануға,
өндіріс-эволциялық, функционалды,
шығарылатын өнімнің сапасын
нормативті,комплексті,интеграциялық,
көтеруге мүмкіндік береді.
динамикалық,процестік,оптимизациялық, Сонымен қатар аталғанмен
директивті,тәртіптік,жағдайлық және т.б қоса ұйым бәсекелестік
кіреді.
қабілетіне ие болады.
Өнеркәсіп дамуы
Жаңалықты (патенттер,ноу-хау)өңдеуге
негізделген даму мен олардың
(иновациялардың) енгізілуі кез келген
шығармашылық кеңістігінің дамуына,
техникалық, экономикалық

Жүргізу принціпін орындау
үшін жұмыскерлерді осы
ғылыми тәжірибені үйрету
арқылы олардың қолданылуын
ынталандыру мен бақылауға
қол жеткізуге болады.

Принціпті жүзеге асыру үшін
иновациялық
шығармашылықпен немесе (
саясатының иновациялық
мемлекеттік және білім беру
жүйесінен бастап)

4

әлеуметтік күш және т.б . әсер
етеді.Процестер басты
инновациялармен тиісті болу .

ның, ғылыми - техникалық алға
басуы үлесі елдерде ішкі өнімнің
85—95% өсуіне әкеледі.

5.Сапаның хабардар болу процесі Кез келген объектілердің сапасы
( тауарлар , жұмыстардың ,
қызметтердің , құжаттардың
процестердің және т . б .)
ұйымның бәсекелестік қасиетін
көрсетеді

Басқарылатын объектілердің
бәсекелестігін жоғарылатуға
мүмкіндік береді( бірінші
деңгейде деп бәсеке қабілеттілік
объект сапасы орнында болады,
объект бағасы, сапасы,
қолданудағы шығын мен
4:3:2:1.қатынастағы сервис
сапасы қаралады.)

6. Өндіріс және басқару
процестерін үйренумен
қамтамасыз ету

Ішкі және сыртқы ортаға ұйым
құрылымының басқару және
өндірістік процестер
компаненттерінің дағдылануы

Жаңа жүйедегі немесе ішкі
жүйедегі жаңа қолданушының
өндірістік және басқару(цех,
бөлім т.б.) процестерін қысқа
мерзімде орындау мүмкіндігін
береді.

7. Кәсіпқойларды іріктеп алу
командалары

Команда әркім өзінің жұмысын
қалай және не үшін
орындайтынын, ұжымға әкелетін
пайда туралы біледі.

Ұйымдастыруда
тиімділікпен,сенімділікпен,
ұйымшылдықпен қамтамасыз
етеді.

Инвестиция мен шикізат сату
құралдары ең бастысы жаңа
затты енгізу мен шығаруды
қамтамасыз ету керек
Принцип орындау үшін мыналар
керек :1)сапа құрамнан алып
шығып жатқанда әзірше ресурс
тығыздығын шығару;2) бір басқа
сапа көрсеткіштерін жүйесін
құрастыру;3)көлденең және
тігінен басқа прблема
сапаларымен
байланыстыру;4)жұмыскерлерді
сапамен қамтамасыз ету жйесін
үйрету,
Тез және жеңіл ауыстрғыш
белгілі бір өнімді шығаруға
немесе жұмысты орындауға
блоктардан өндірістік және
басқару процестерін, ішкі және
сыртқы жүйе құрылымын
параметр мониторингісін құру.
Бәсекелестік тудыратын
кәсіпқойлар шығару үшін оқу
орындарында мамандарды
дайындау

5

8. Басқару шешімдерінің дұрыс
қойылуымен қамтамасыз етілуі .

9.Орталықтандыру мен
универсализация процестерінің
рационалды қатынастары.

10. Ұйымды басқару рационалды
тәсілдер жинағы

Басқару шешімдерінің дұрыс
қойылуымен қамтамасыз етілуі
келесі факторлар арқылы жүзеге
асырылады: объект сапасы , оның
өндірістер масштабы ,
«меңгерілуі», ақпарат алу
тәсілдері, қолдану тәсілдері,
инфляция, риск,
анықталмағандық
Орталықтандыру – бұл
шешімдерді қабыл алу (
мамандандырылған бөліммен )
және олардың өндіріс
органдарымен орындауы.
Универсализация— комплексті
немесе кіші бөлімшелермен
( әмбебаб ми , көп
функцияналдылармен ) шешу
және іске асыру.
Бос дәрежесінің тәуелділігіне
байланысты объекті үш түрге
бйланысты : күштеп көндіру ,
талаптану
және сендіру(соңғы екуі
максималды

Менеджмент «омыртқасы »
сияқты басқару шешімдерінің
сапасы мен тиімділігін көтереді.

Сапалы басқаратын шешімдердің
құру әдістеріне менеджерлерді
үйрету , ішкі және сыртқы
құрылымының мониторингісін
автоматтандыруға үйрету.

Керексіз орталықтандыру
объектінің басқару субъектісінен
айырады, ал керексіз
универсализация еңбек етуді
жоғарылатады .Сондықтан ең
жақсы жағдайлар жиынтығы
бағдарлама графикасын құру
көмегі жанында есеп-қисап
тұрақтылардың және
шығындардың белбеулік
бөлімдерін тауып алу тиімді.
Ара қатынастарын дұрыс
таңдауы қолданылатын
әдістерінің оптимизине рұқсат
етеді , Басқару тәсілдерінің мына
қатынасын ұсынады 4:4:2,
приоритеті әдістерге берілуі тиіс.

Үлкен не кіші өндіріс кезінде
өзіндік құн есептеуін
автоматтандыру,бір және
кішігірім өндіріс кезінде
экономика-статикалық
нормативті тәсіл есептеуін
қолдану .

Басқару әдістерінің құрылым
оптимизация организация
қызметшісімен зерттеулер өткізу
. Мысалы әкімшіліктен (ди
рективалық ) әлеуметтік психологиялық басқару
әдістеріне-

6

1

2

3

4

әдістерге ( ,сенім әдістеріне )
Маңыздылық құруы ( салмақтылықтың ) Қорлар бағыттауға рұқсат етеді {
11. Басқару объектілерінің басқару тап осы объектісінің салыстырумен қаражаттық , еңбектілер , ақпараттық Әр түрлі белгілермен әртүрлі
және т.б .) тиімдірек объектілермен объектілердің ранжирования
ранжирование сі
басқалармен біреуге белгіге қарағанда
ықшамдылық үлгілері өңдеу.
( сапаға , нәтижеліліктің , қауырттықтың байланысты процестермен бірге
Жоғарылату
жүйе
негізі
қолдап
дем
беру
Өңдеу және енгізу жайлы қарапайым
және т . п .) өтеді.
12. мамандандыру
Басқару
жүйесін
құруы
:
әрбір тақырыптары және мақсаттарда әрбір қолдап дем беру жүйесін және әрбір
басқарулары және
жұмыстардың қайраткер ортада өзінікін қызметкер еңбегі сапасының тәуелділікте қызметкер еңбек нәтижелерінің артынан
нәтижелерді ынталандыу
білуге міндетті ; міндеттердің олар шеңбер жазасының нәтижелілік жайлы өндірісті Бақылау орнату.
көтеру.
Қабылдауды қамтамасыз етуіне
13. Қамтамасыз ету
құжатталған ; онда — бір басшы ; еңбек
Басқару түсінгіштігі басқарылатын арналған басқару әрекеті нормативті
қабылдап алу басқару
жеткілікті
қамтылған;
қызметкер параметрлердің санын үлкейтуге рұқсат
жақын келу алмастыру , құрылым
процестері
нәтижеліліктің артынан жүйеге шығу — етеді және дәреже өсуін айқын жүзеге
жоғарылату туралы және сыртқы
14. Басқару процесін
процесте оның еңбегінің
тұтынуларға асырады.
Жүк
арба
мақсатқа
әсерлерге процестердің ( ашу
ақпаратпен қамтамасыз ету жауап береді
бағытталған кездейсоқ әрекетті айыру
кернеулерге )қолданылуы.
Басқару процесі сапалы хабарлылық керек.
Ақпараттандырумен қамтамасыз етуіне
мінездемесін береді
Хабар " қан " жүйесінің біз басқаруға арналған басқару процестерін қажетті
рұқсат етеді , әртүрлі қондыру
топтастыру.

7

15. Процестерді
автоматтандыру

16. Шапшаң
басқарулармен қамтамасыз ету

17.Тәртіп белгілеу

Басқару жүйелерінің дұрыс өту
формациясы

заңдылықтың , сапалы
басқаратын шешімдер қабылдау
және іске асыру .

* Процестердің ағып өтуі тікелей
адам қатысуынсыз болады. Адам
өңдеушінің , оператордың және
реттеуіштің қызметін атқарады.
.* Басқару шапшаңдығы —
мынау субъекті қабілеттілігі
немесе басқару объектісінің
уақытында және жылдам
сезінуіне бағытталған немесе
кездейсоқ әсердің кесірінен
болады
.* Ережелердің құру , әдістердің
, процедуралардың ,
технологиялардың , басқару
процестерімен қандай болмасын
құрылуы.

* аздап санын үлкейту
параметрлердің , басқару сапа ,
оның еңбек сіңіргіштігі сіздер
жанында автоматтандыруға
инвестициялардың көлем артуын
автоматтандыруды рұқсат етеді.
* Басқару шапшаңдығын
қабылдауды қамсыздандыру
және түсінгіштік жайлы сыртқы
ашу кернеулерге басқару
процестерін беру көзделіп отыр.
* Процестердің тәртіп белгілеуі
олардың қамсыздандыруы
негізгі , перспективті ,
эффективтілігіне ( тәртіп
белгілеуге лайықты шығындар
жанында )әкеледі.

және екі әртүрлі кодтау метрлер
( факторлар ) басқарудың ,
жүйелер құрылу , жинау және
хабар өңдеуін автоматтандырып
жатқанда қолданылады.
* Автоматты деңгейі
жоғарылауына арналған ақпараттық процестер керек.
* Қамтамасыз етуге арналған
шапшаң басқару өндіріс
автоматтандыру деңгейі және
басқарудың бірыңғайлау
негізінде , стандарти зация және
агрегаттандырудың басқаруын
қолға алу керек.
* Тәртіп белгілеу затпен бір
жолғылардың өңдеуге шығын
уақыт тәртібі нақтылы түрлері
талап етеді .Қайталанғыштық
жоғарырақ ( масштаб ) болған
сайын , тәртіп белгілеудің
деңгейі одан жоғарырақ болуы
тиісті.

8

1
18.
Процестердіңбарабарлығы.

*19. Дәлдік түзу
процестермен қамтамасыз ету
.

*20. Үздіксіз процестермен
қамтамасыз ету

2
Процес пропорционалды болады , егер
оның бөлек компоненттер белгілі бір
арақатынаста
орнында
болады.
Сәйкестік аздардың заңына сәйкес ал
ұйымдары кездесетіндерді ең жақсы
бірдей параметрлердің көңіл болуы
болып келеді ( мысалы өлшемдердің ,
өнімділікпен , қуаттылықтар және т . б
.).
* Тура нақтылық жолдары дәлдікпен
сипатталады, еңбек зат , ақпарат және т
. б, процестің не жұмыскердің
салдарынан болу мүмкін жағдай
ескерілмейді.
.* Процес үзілмеліліксізі сипатталады
жоспарлы дәрежесімен және жоспардан
тыс
үзілістердің
жоқ
болуымен
байланысты.

3

4

Пропорционалдылықпен қамтамасыз ету Пропорционалды қамтамасыз етуіне
процестердің
процестердің тиімді еңбек ресурстарын арналған
технологиялық
тиеулері
,техникалық құралдар мен ақпаратты тиімді
ықшамдылық
есеп-қисаптар
қажетті
қолданылуын қамтамасыз етеді. . Негізгі
өткізу
кімді жабдықтаудың ,
пропорционалдылық бағыттарымен
сенімділік
өңделетін объектілердің
қамтамасыз ететіндер : жобалы конструкторлық , технологиялық , тиісті және ұйым ішкі жүйелерінің ,
олардың өнімділіктің ( өтізу
ұйымдастырушылық жатады.
мүмкіндігі
),
ірі
сериялық
.* Қамтамасыз ету процестердің дәлдігі түзу
шарттарына
арналған
және
рұқсат етеді щать производ ұзақтығы бұқаралық өндірістер орындалады
ственных және цикпен басқаратындардың деп
ықшамдылық нәсілдердің
кеңістікте аулау және уақыттардың .
зайыптардың , ал шарттарға
арналған жеке өндіріс госы —
* Процестердің үзілмеліліксіз қамтамасыз ірілендірілген
есеп-қисаптар
етуі уақыттың және кеңістіктің уақытын қарастырылған.
қысқартуға мүмкіндік береді.
Процестердің дәлдігін қамтамасыз
Процестердің үздіксіздігі өндірістің және етуге арналған түзу қажетті
басқарудың уақыт мезетін қысқартуға ықшамдылық нәсілдердің
еңбек
заттарының
өту
сапар
желілерінің
,
мүмкіндік береді.
хабардың және басқа объектілердің
түрлері қарастырылған
* Қамтамасыз етуге арналған толассыз
процестердің
олардың
автоматтандыру
деңгейін
жоспарлауда ықшамдау әдісі және
өндіріс
ұйымдарын
қолдану
пайдаланылады.

9

1

2

3

4

21. параллельдік
Процес параллельдігі уақыттардың
процестермен қамтамасыз дәрежесімен операцияларымен
ету
сипатталады. Неғұрлым көбірек бірлесу
, соғұрлым процес ұйымдастыру қиын ,
бірақ оның ұзақтығы қысқарады

Процестердің параллельдік қамтамасыз Параллелдікті қамтамасыз ету
етуі
өндіріс
ұзақтығы
және үшін өндірісте қолданатын желі
басқаратындардың
уақыттарын моделдерін,
программалар,
қысқартуға рұқсат етеді
. Көбіне ленталық графика құру қажет.
тараған түріпараллельді –кезекті түрі.

22.
ырғақ ты процестермен Ырғақтылық бір процестердің алмасу
біркелкілігімен және солардың уақыт
қамтамасыз ету
мезетінде,
берілген
жұмыстардың
кешенінің, календарлық дәуір және т . б
. сипатталады

Ырғақтылықтың қамтамасыз етуі
Процестің
ырғақтылығын
процестер жайлы жұмысшы орындар қамтамасыз
ету
үшін
біркелкі жұмыс артуға ,уақыттардың ұйымдастыру
және
дұрыс бөлінуі , олардың әрекеттестігін технологиялық
проектілер
қолға алып және некені төмендету , оның санын көбейту керек , сенімді,
сапасын жоғарылату көзделіп отыр.
бәсекелестікке
тұрарлық
жеткізуші іздеу, технологиялық
құрылғының сапасын көтеру,
процестің пропорционалдығын
қамтамаыз ету, еңбек тәртібін
көтеру керек.

10

Өндіріс процестердің түрлері
Өндіріс барысы — заттардың үйлестіру және құрал-саймандарды және кеңістікте тірі еңбекті және уақыттардың , өндіріс
қажеттіліктерінің қанағаттандыратын ұғым. Мынау күрделі жүйе түсінігінен тұрады : еңбек заты, еңбек құрал-сайман , тірі еңбек
, кеңістік , уақыт , қажеттіліктердің қанағаттандыруы . материал ең жақсы меңгерулері үшін пішумен бөлек құрастырушы
жүйелік ұғым маңызы " өндіріс барысы " және қарапайым кейбір шғармашылық бөлімінен үзінді көрсетейік. ( кесте .8.2).

Кесте 8.2 маңыз жеке ұғымдардың , жүйелік ұғым құрылымына кірушілердің " өндіріс барысы "
Ұғым аты
Ұғымдардың маңызы
Кейбір бөлімдерінен үзінді

1. еңбек заты

Белгілі бір қажеттілікті орындау
үшін ағымдағы немесе өткен
өнімді құратын адам жұмыс
істейтін құрал.

Кітап — оқырманға арналған .
болашақ обьектінің бәсекелестік
нормативі ,
хабар , зерттеушіге арналған—
әдістер. Өңдеуге техникалық
тапсырма , сызу — конструкторға
арналған . Дайындық — токарьға
арналған . Инфор мация , әдістеме —
экономистке арналған. Салынған үй

11

2. құрал-сайман еңбегі .

*3. Тірі еңбек .

*4. Кеңістік .

*5. Уақыт .

*6. Қажеттіліктердің қанағаттандыруы

Еңбек құралына әсер ететін өндіріс
құралдарының бөлімі немесе негізгі
капиталдың бөлігі
* Жұмыскердің салдарынан еңбек құралын
пайдалану арқылы өзінің керекті қажеттілгін
орындау.

* Өндіріс ағып өту орыны процесі бір
диалекті түрлерінен кеңістік және
уақыттардың өтуі болып табылады.
* Өндіріс ұзақтығы процесі бір түрлерден
кеңістік диалектикалық бірлігі болып
табылады.
* Белгілі бір жоспармен немесе өз қанағатын
орындау мақсатында өнім даярлау , қызмет
көрсетуі немесе жұмыс орындау

— құрылысшыға арналған . Тас мый жүк —
шоферге арналған . Адам ауруы— дәрігерге
арналған .
* Лабораториялық құрылғы , компьютер —
іздеуге арналған , Графопостроитель , компьютер
, жүйе автоматтандырылғанды жайлы жобалау
— конструкторға арналған. Станок — токарь
үшін . Үстел , компьютер — экономистке
арналған . Көтеру кран — құрылысшыға
арналған . Машина — шоферге арналған .
Скальпель — хирургке арналған .
* Зерттеуші . Конструктор . Токарь . Экономист .
Құрылысшы , шофер , дәрігер .
* Лаборатория — зерттеушіге арналған ,
токарьға арналған жұмыс орны . Аумақ және
қозғалыс сапар желісі — шоферге арналған .
Операциялық бөлме — хирургке арналған .
* Лаборатор ұзақтығы қозғалтқыш сенімділігі.
Бөлшек өңдеу өлшенбейтін уақыты . Машина
табу уақыты жолдар , хирургиялық
операцияның ұзақтығы әркімде .
* Ғалым жұмысы жаңа ойдың үстінде ,
монографиямен . Ғылыми-зерттеудің
орындалуы машинаның бәсекелестік
қабілеттілігінің жоғарлауы. Құрылысшы
оперативті-календарлық жоспардың ұйыммен
орындалу . Токарымен бірақ - тәуліктік
тапсырманың орындалу. Ұйымның
бәсекелестік анализі туралы консалтингтік
фирма шартының орындалуы.

12

Өндіріс процестер келесі түрлерге ұсақталады :.
негізгілер ; қосалқылар ; қызмет етушілер .
Өзінікі негізгі өндіріс процестерге ұсақталады :
готовительные ( дайындаулар ); қайта құрушылар ; қорытындылар (
құрастырылатындар ).
(cурет.8.2)
Сыртқы орта
Ұйым
Қосалқы процестер
Шығу

Кіру
Даярлау

Қайта
құру

Қорытынд
ылау

Қызмет етуші
процестер
Кері байланыс

8.1-сурет. Ұйымдағы өндіріс процестердің түрлері
және өзара байланыстары (горизонтальмен )
Ұйым
Бөлімше
Жұмыс орны
Ұйымдардың
сыртқы қоршаған
ортасы (“кіру”,
“шығу” және т.б.)

Өзара өндірістік
байланыс
(процестер)

Рис. 8.2. Ұйымдағы өндіріс процестердің өзара
байланыстарының иерархия деңгейлері (тікпен)

Тап осы геометриялық бөлу алып жүрмейді, ал ұйымдық мінез-құлық .
Горизонтальмен өндіріс процестер түрінде көрсетілген " матрешканың ": ұйым ,
бөлімшелер , жұмысшы орынның .

14

Маңызды және өндіріс процестердің түрлердің ерекшеліктерін қарап шығамыз , көрсетілген .8.1 Және 8.2( кесте .8.3).
Кесте 8.3 маңызды өндіріс процестердің түрлері
Процес аты

процес маңызы

1. Процестің негізгі қорытынды кезең

Кеңістікте тірі еңбек дайындау үрдісі мен
еңбек құралының пайдалы өнімге айналуы.

2..Процестің негізгі өзгеру кезеңі

Еңбек құралының түрі немесе көлемі ,
физикалық не химиялық қасиеті,сыртқы
түрі,мінездеме,құжаттың
сәйкестігі,творчествалық ойы арқылы
өзгеру.

3.Процестің негізгі қорытынды кезеңі

Түрленген еңбек құралын өткізу мақсатында
тауардың түрін келтіру.

үлгілер
Метал кесу, дайын кесінділерді штамптау,
олардың машино құру зауытнда құйлуы жне
т,б Тәжірибе жүргізу үшін мамандардың
тексеру жұмысын жүргізуі,Машина және
құжаттардың дайындалуы;Аурудың
хирургиялық операцияға дайындалуы.
Токарьдың машина бөлшегін
жасауы.Зерттегіштердің жасалған
бөлшектердің сапасын тексеруі.Өндірістік
тапсырмаға сәйкес шоферлардың жүк
машиналарын тексеруі.Топ хирургтардың
ісік алу операциясын жүргізуі.
Тауарды жинау, тексеру, сертификаттау,
ыдысқа салу.Қабылдау комиссиясына
құрылыс обьектісін тапсыру.Нормативті
құжатты растау.Шофердің алып келген
тауарын өткізу.Операциядан кейін аурудың
жағдайын білу.Жұмыс орнын
жөндеу.Құжаттарды толтыру.

15
8.2 және 8.3 кестелерінде сонымен қатар 8.1 және 8.2 суреттерде өндіріс процестердің
түрлері, олардың маңызы және өзара байланыстары барлық негізгі, қосалқы және қызмет
етуші өндірістік процестерге тән, ол халық шаруашылығына және олардың орнына тәуелсіз.
Айтылған процестердің кейбір жалпы ерекшеліктері айтылған кестелердің "үлгілер"
графында көрсетілген.
Процестердің рационализация қалыптасқан принциптерін олардың ерекшеліктерімен
сәйкес қолдану менеджерлерге және мамандарға тұтынушыларға керек тауарлар өндірісін
нәтижелі ұйымдастыруда көмектеседі.

Кеңістіктегі өндіріс процестердің ұйымдастырылуы
Кеңістікте өндіріс процессін ұйымдастыру ұйым аумағында процестердің "кіруін"
"шығуына" өңдеуі мен оның негізгі, қосалқы және қызмет көрсету тәсілдерінің үйлесімі
болып табылады (8.1 сурет). Ұйымдардың "кіруі" және "шығуы" оның жақын арадағы
сыртқы ортасына жататындықтан, "кіру" жүйелік тәсілін қолдану ережелеріне сәйкес, процес
пен "шығу" бірыңғай жүйенің өзара байланысқан компоненттері деп қарастыру қажет. Осы
арадан, "кірудегі" тура және кері байланыстардың параметрлерін процестердің жұмыс жасау
параметрлері анықтайтыны анық көрінеді, ал процестердің параметрлері, өз кезегінде,
"шығудың" параметрлерін анықтайды.
Жүйеде процестің жоғары сапасын қамтамасыз ету үшін алдымен (бірінші кезеңде)
мынаны талдау керек:
а) жүйеге кірудегі бәсеке күшін;
б) бәсеке қабілеттілік талаптарына жауап беретін, "шығудағы" параметрлерінің
негізделуін;
в) сыртқы орта (саяси, экономикалық, техникалық) параметрлерінің процесіне әсер
ету дәрежесін, сонымен қатар аймақтың инфражүйелерін;
г)

бұйымдарды,

шикізатты,

материалдарды

және

т.б.

жинақтайтын

жабдықтаушылардың бәсеке қабілеттілігін.
Содан кейін, екінші кезеңде, жүйедегі процес параметрлері талданады.
Біздің

мақсатымыз

жүйенің

барлық

компоненттерінің

бәсеке

қабілеттілігін

қамтамасыз ету болып табылады. Егер, мысалы, ұйым бәсеке қабілетті технологияға,
біліктілігі жоғары кадрларға, ең жаңа техникалық құралдарға ие болса, ал оның
жабдықтаушылары (жүйенің кіруі) бұйымның жоғары сапалы жинақтарын өндіре алмайтын
болса, онда жүйенің шығуында да тауар төмен сапалы болады.

15

16
Бұл мысалды цифрлердің көмегімен түсіндірейік: "кіруді" бағалау —3, процессті
бағалау —5, "шығуды" бағалау – 3 болады. Басқаша айтқанда, егер дайындау ретінде сізде
шірік ағаш ("кіру") болса, ол лазер аспабымен (процес) өңделетін болса, онда "шығуда"
сапалы бөлшек шықпайды. Тағы мысал: "кіруде"—5, процесс —3, "шығуда" – 3 болады;
"кіруде"—4, процесс —5, "шығуда"—4.
Осы арадан екі ереже шығады:
1. Кез келген процестің соңғы кезеңінің сапа деңгейі, ең жаман сапа көрсеткіші бар
аралық кезеңнің сапа деңгейімен анықталады;
2. процесті жүйенің кіруінен бастап, алдын ала барлық процесті талдап, (объектінің,
компоненттің және т.б.) бірінші кезеңінен бастап жасау керек.

Кеңістікте өндіріс процестердің ұйымдастырылуы өндіріс құрылымында (тік және
горизонталь бойымен) іске асады, яғни, өндірістік процессті кеңістікте көрсеті үшін
ұйымдық

құрылымды

өндірістікке

салу

керек

және

кеңістіктік

(территориялық)

байланыстарды анықтау қажет. Мұны қарапайым мысалмен нақтылап көрейік (сурет8.3).

Сыртқы орта
Директорлар кеңесі

Ұйым
Қосымша өндіріс

Бас директор
Негізгі өндіріс

егізгі өндіріс

Кіру

Басқару ұйымы

Шығу

Қызмет көрсететін өндіріс

Сурет 8.3. Кеңістікте өндірістік процестердің ұйымдастырылуындағы
құрылым компоненттернің өзара байланысы:
С – ұйым секретарияты; Б – бухгалтерия; ДМ – маркетинг директоры; ДП өндіріс директоры; ИХ, РХ, ТХ, ЭХ және СХ – сәйкесінше инструменттік, жөндеулік,
көліктік, энергетикалық және қоймалық шаруашылық; 1,2,3 – ұйымның өндіріспен
байланыс басқарулары; ПП – дайындау өндірісі; ПРП1 және ПРП2 – қайта құрушы
өндіріс; ЗП – қорытатын өндіріс

16

17

Ұйымды басқару құрылымында, суреттегі функциональді директорлардан "төмен",
бөлімдер көрсетілген (шартты түрде — үшеу).
Бөлімдердің құрылымын қарастырайық. Маркетинг директорына бағынған, негізгі
бөлімдер ретінде, ақпараттық орталық, стратегиялық маркетинг істерінің және
тактикалық маркетинг бөлімі бола алады. Сауда директорын нәтижелілікке бағытталған
анализ бөлімі, жоспарлы бөлімі, қаражаттық бөлімі бағынышты бола алады. Техникалық
директорға —арнайы конструкторлық бюро (АКБ), негізгі технолог бөлімі (НТБ), негізгі
механика бөлім (НМБ). Өндіріс директорында — өндірісті автоматтандырылған жүйемен
басқару бөлімі ( АЖББ ), өндіріс – календарлық жоспарлаул, өндірісті шапшаң басқару
бөлімі.
Өндірістердің
құрылымында

бөлек

кішкентай

түрлерінің

құрамында

дөңгелекшелермен

цехтер

(квадраттар)
көрсетілген,

негізгі
цехтердің

өндіріс
өзінің

құрамында бірнеше учаскелері бар (кішкентай квадрат). Мысалы, даярлайтын өндіріс заттық
болаттан жасалған, сонымен қатар құю кәсіпорны және темір соғатын-престейтін цехтердің
бұйымдарын сақтау және негізгі өндіріске тапсыруға дайындау жұмыстары жасалынатын
қоймадан түзіле алады.
Қайта құрушы өндірістер соңғы өнімді даярлауға мамандандырылған пәндік
принциппен де, функционалдық

принциппен де жобалана алады. Қорытынды

өндіріс

құрастырылатын цехтен, байқаулар цехтерінен, орама және сертификацияның цехтерінен
түзіле алады.
1,2 және 3

қосындылары 8.3 суретте ұйымдық құрылымдардың өндіріспен

байланысын көрсетеді. Орташа диаметрмен қосынды, мысалы, ең төменгі сызықпен
бөлімдердің байланыстары ("басқару ұйымы" сөйлемінен жоғары) жоғарғы деңгейдегі кез
келген бастықтың (маркетинг директоры және т.б) бөлімдердің және өндірістік цехтер мен
учаскелердің бастықтарымен түзу және кері байланыстарын көрсетеді.
Түзужүру принципін сақтау үшін, яғни, ұйымдық және өндірістік құрылымдарда
еңбек затының өту жолдарын қысқарту үшін, басқаратын және өндірістік процестердің
жүруімен бөлімшелерді аумақтарға жайғастыру қажет.
Сонымен қатар, аумақтағы функционал және өндіріс тағайындаулары бір бөлімшелер
жақын орналасу керек. Мысалы, алдымен бірінің артынан бірі маркетинг директоры
бөлімдері орналасуы тиіс, содан кейін сауда директоры бөлімдері және т.с.с. Бұл талап 8.3
суретте сақталған. Тәжірибе жүзінде, өкінішке орай, бұл принцип әрқашан орындала
бермейді.

17

18
Түзужүру принципін сақтауды талдаудан кейін өте маңызды бөлшектік басқару және
өндірістік процестердің түзужүру коэффициенті келесі формуламен есептелінеді:

мұнда

і-ші процестегі еңбек затының өту жолының оптималды
ұзындығы
і-ші процестегі еңбек затының өту жолының оптималды
фактілі (проектілі) ұзындығы

Түзужүру процестердің ықшамдауларының негізгі факторлар болып төмендегілер табылады:
 лайықты процестердің жүруімен қатар ұйымдық және өндірістік құрылымдардың
бөлімшелерінің орналастырылуы;
 бір "төбенің" астында процестердің жинақталуы;
 процестердің компоненттерінің арасындағы ара қашықтықты қысқарту;
 жеке басқаратын және өндірістік процестердің түзужүрудің коэффициентін ықшамдау
және жүйелік талдау;
 процестерді автоматтандыру;
 бөлшектік процестердің пропорционалдығын қамтамасыз ету;
 құрылымдардың және процестердің рационализациясын талдау (8.1 кесте).

Уақыттағы өндірістік процестердің ұйымдастырылуы
Уақыттағы өндірістік процестердің ұйымдастырылуы ұйымның "кіруін"
оның "шығуына" айналдыратын негізгі, қосалқы және қызмет етуші процестердің
уақыттағы үйлестіру тәсілі болып табылады. Уақыттағы өндірістік процестердің
ұйымдастырылуының өте маңызды параметрі болып еңбек затын шығаратын, қызмет
көрсететін

немесе

даярлайтын

операциялардан

бастап,

қорытындылайтын

жұмыстардың орындалуын көрсететін өндірістік цикл табылады. Өндіріс циклінің
ұзақтығы жұмыс уақытынан және үзіліс уақыттарынан тұрады (8.4 сурет).
Өндірістік цикл бөлек құрастырушыларының мазмұнын қарап шығайық.
Еңбек затын даярлайтын жұмыс периоды технологиялық операциялардың, көліктікқоймалардың операцияларының және бақылау операциялардың уақытынан тұрады.

18

19
Өндірістік процесс

Жұмыс жасау периоды
Технологиялық
процесстер

Даярлауқортындылау
уақыты
Даналық
уақыт

Көліктікқоймалық
операциялар
Бақылау
операциялары

Үзілістер
Жұмыс
уақытында

Демалыс
уақытында

Табиғи
процесстер

Демалыс
күндері

Ұйымдастыр
ылған
үзілістер

Смена аралақ
үзілістер

Регламентталған үзілістер
8.4 сурет.

Өндірістік циклдің құрылымы

Өз кезегінде, технологиялық операциялардың уақыты

даярлау-қорытындылау

уақыттардан және даналық уақыттардан тұрады. Даярлау-қорытындылау уақыты жұмыс
сменасының басында жұмыс орнын дайындау үшін, жабдықтарды жөндеу үшін, аспаптарды
құру үшін жұмсалады және жұмыс сменасының соңында аспаптарды, жабдықтарды және т.б.
алып тасау үшін жұмсалады. Бұл уақыт еңбек заттарының сменасы кезінде өңделетін
партияға жұмсалады.
Жұмыс уақыты кезіндегі үзілістер табиғи процесстерге (адам қатысуын талап
етпейтін кептіру, термообработкадан кейін қалпына келтіру және басқа операциялар),
ұйымдастырылған процесстерге (жұмыс орынның босауын күту, құрама бөліктерді
жеткізудегі кідіріс және т.б.), регламентталған (түстің уақыты, демалыс уақыты және т.б)
үзілістерге бөлінеді.
Бұйым даярлайтын өндірістік цикл ұзақтығы бұйым құрастыратын қиын процестің
жүріп отыру және даналық немесе партиялық бөлшектерді даярлайтын өндірістік
циклдерінің ұзақтығын есептеу графикасын құрудан кейін есептелінеді. Бұл жұмыс
технологтармен орындалады. Мысалы, аттас бөлшектер партиясын даярлаудағы өндіріс
циклінің ұзақтығы даярлау-қортындылау уақытының, даналық уақыттың (бұл жерде бірнеше
жұмыс орындарында бір операцияның бір мезгілде орындалуы, барлық операциялардың
орындалу параллельдігі, өңдіру нормаларын асыра орындауды жоспарлау коэффициенті

19

20
ескеріледі),

табиғи

процестер

уақытының,

тасымалдау

уақытының,

сапа

бақылау

уақытының, үзілістер уақытының барлық операциялар сомасы ретінде анықталады.
Өндірістік процестердің ұзақтығын қысқартудағы негізгі

факторлар болып

төмендегілер табылады:


бұйымның

кинематикалық

крупносериялық және жалпы

схемасын,

оның

контрукциясын

оңайлату,

өндірістік бұйымдарға арналған блоктық деңгейін

жоғарлату. "Контрукцияның қарапайымдылығы — конструктор ақыл өлшемі";


бұйым даярлайтын технологиялық процестерді толық жетілдіруі және оңайлату;



бұйымның құрама бөліктерін, оның конструктивті элементтерін, технологиялық
процестердің элементтерін, жабдықтарды, жабдықтауды, өндіріс ұйымдарды
стандарттау және бірыңғайлау;



бөлшектік, технологиялық және функционалдық мамандандырудың бұйымдарды
және оның құрама бөлімдерін шығару бағдарламасының бірыңғайлануының және
артуының негізінде тереңдетуі;



механикалық өңделетін бұйымдардың салыстырмалы салмағының қысқартылуы;



өндіріс процестерінің рационал ұйымның принципін сақтау анализі:
пропорционалдық, параллельдік, үзіліссіздік, түзужүрулік, ырғақтылық және т.б.;



бақылау және көліктік-қоймалық операциялар уақыттарды есептеуді
механикаландыру және автоматтандыру;



табиғи процестердің уақыттарын қысқарту, оларды лайықты технологиялық
процестермен ауыстыру арқылы;



операция аралық үзілістерді қысқарту;



уақыт нормаларының, қызмет ету нормаларының, қорлардың шығын нормаларының
техникалық негізделген салыстырмалы салмақтарын арттыру. Уақытты үнемдеуді
және сапамен сәйкес талаптардың орындалуын стимулдау.
Уақыттағы өндіріс процестердің ұйымы пропорционалдық, үзіліссіздік, параллельдік,

түзужүрулік, ырғақтылық жәнет.б. принциптерінің сақталуын талдауына негізделеді
Бұл принциптерді қарап шығайық.
Пропорционалдық — бұл принцип, оның орындалуы бір

процестің әр түрлі

жұмысшы орындарының бірдей өткізу қабілеттілігін қамтамасыз ету, жұмыс орындарын