"Мәңгілік елдің ұлы тарихы – Қазақ хандығының құрылуы" Ғылыми жұмыс

"Қарағанды облыстық білім басқармасы Ұлытау аудандық білім бөлімінің №5 негізгі орта мектебі" КММ

Мәңгілік елдің ұлы тарихы – Қазақ хандығының құрылуы

Ғылыми жоба

Автор: Н.Омарова

2021-2022 оқу жылы

Мазмұны

Кіріспе………………………………………………………………...............................3-4

І.Мәңгілік елдің ұлы тарихы-Қазақ мемлекетінің құрылуы.

1.1Қазақхандығыныңқұрылуы......................................................5-8

1.2Қозыбасы–қазақхандығыныңалғаштуытігілгенжер............9-10

1.3“Қазақтермині”туралы...............................................................11-14

Қорытынды..........................................................................................15

Пайдаланғанәдебиеттертізімі..........................................................16

Кіріспе

Тақырыптыңөзектілігі:Тәуелсіздіктізгінінқолғаалғаннанкейін,өткенінескетүсіріп,ұлттықмемлекеттілігіміздіңқалай,қашанқұрылғанытуралыбілумаңыздымәселеболыптабылады.

ХV-ХVІІІғасырдаҚазақстанныңоңтүстік-шығысбөлігіндеқұрылғанҚазақхандығыірітарихиоқиғаболды.ХІV-ХVғасырлардаДештіҚышпақпенМәуереннахр,Моғолстандаболғанэтникалықпроцесстердіңдамуы,ЕуразиялықшығысжәнеОртабөлігіндегісаясидамуҚазақхандығыныңқұрылуыныңбастыфакторыболды.СондықтанХІVғасырдапайдаболғанАқОрда,НоғайОрдасы,Сібірхандығы,Моғолстансекілдімемлекеттержергіліктіхалықтардыңмемлекетідепесептеледі.

ХVғасырдыңорташеніндеҚазақхандығыныңқұрылуынаәсереткенсаясиоқиғалар:МауреннахрдағыАқсақТемірұрпақтарыныңмемлекетіДештіҚыпшақтағыӘбілхайырхандығы,ЖетісуменшығысТүркістандағыМоғолстанмемлекеті,ОңтүстікСібірдегіқалмақтайпалары,ИранменӘзірбайжандағыҚараҚоюнлыӘулетарасындағыкүрделісаясишиеленістер.

«Мәңгілікелдің»ұлытарихындабабаларымызкеңбайтақелінкөзініңқарашығындайсақтапқалужолындакүрделікеліссөздержүргізіп,қасыққанықалғаншакүресіп,бүгінгіҚазақстанныңұлан-ғайыржерінерлікпенқорғапқалды.Бізбұлерліктіешқашанұмытпауымызкерек.

ҚазақстанПрезиденті,ЕлбасыНұрсұлтанӘбішұлыНазарбаев:«Біздіңелі-міз,қазақжұртыныңарғытүбіғұндарданбасталады.Ғұндарданкейінкөктүріктергежалғасады.

АлтынОрдаорнығады.Сөйтіп,хандықдәуіргеұласып,кейінбіртіндепТәуелсіздіккекеліптіреледі»,–депатапкөрсетті.

Бұлелтарихынзерттеушіғалымдарүшін,сондай-ақ,жалпықоғамныңтарихитанымыүшіндемаңызызортұжырым.ҰлттарихыныңіргелікезеңінеқаламтартқанкөрнектіжазушыІлиясЕсенберлин:«Қазақтыңөзмемлекетіболғанжәнебіздіңтарихөтекөнеәлемдіктарихтыңбірбөлігіболыптабылады»,–дегенпікірайтқан.ҚазақелініңтарихындаҚазақхандығыдәуірініңалатынорныерекшемаңызды.АлҚазақхандығыныңтарихындаәрбіртұлғаның,әрбіроқиғаның,әрбірдатаныңөзіндікорныбар.Солардыңішіндехандықтыңқұрылуыныңорныерекше.Қазақхандығыныңқұрылуы–Қазақстанаумағындаежелгізамандарданберіүзілмей,үздіксізжүріпкелгенэтникалықпроцестерХІV-ХVғасырлардағыШығысДештіҚыпшақаумағыменоғанкөршілесаймақтардағысаясиқұрылымдардамуыныңзаңдықорытындысыболыпесептеледі.

Қазақхандығыныңқұрылуыныңасазормаңыздыжағынаоныңэтникалықдамудыжаңасатығакөтеруі,оныбірдеңгейденекіншібірдеңгейгежеткізуіжатады.Этникалықүрдіспенсаясидамубарысыбірарнадатоғысып,жаңасипаттағымемлекеттідүниегеәкеледі.ҚазақхандығыныңтуыалғашжелбірейтігілгенҚозыбасыныңқайжердеорналасқанынанықтауөтемаңыздымәселе.

ҚозыбасыжайлауынмекендеуЖәнібекпенКерейСұлтандарғатиімдіеді.ТаяубатысындағыКіндіктас,қазіргіҚордайжоталарыжауғаұрымталжерболғандықтан,ЖәнібекпенКерейбұлаудандымекендеугетаңдайқоймасытүсінікті.

Зерттеужұмыстыңмақсатыменміндеті:Осызерттеу

Жұмыстыңнегізгімақсаты:Тәуелсізмемлекетіміздіңтарихы-Қазақхандығыныңқұрылуы,Қозыбасы–қазақхандығыныңалғаштуытігілгенжертуралы,“Қазақтерминінің»қалыптасуынанықтапжәнетарихимаңызынашыпкөрсету.Осымақсаттаалдымамынадайміндеттерқойдым.

-ҚазақхандығыныңқұрылуыҚазақстанжеріндеХІV-ХVғ.Орыналғанәлеуметтікэкономикалықсаясипроцестердентуғанзаңдықоғамдыққұбылысекендігіндәлелдеу.

-Хандықтыңнегізінқалағанхандардыңхандыққұрудағырөлінанықтаужәнеолардыңтегітуралыайту.

-«Мәңгілікелдің»ұлытарихындаҚазақтерминініңмаңыздылығынтуралықұндымәліметтерберу.

Зерттеужұмысыныңқұрылымы:зерттеужұмысыкіріспеден,біртараудан,үштармақшадан,қорытындыданжәнепайдаланылғанәдебиеттертізімінентұрады.

1.Мәңгілікелдіңұлытарихы–Қазақмемлекетініңқұрылуы.

1.1Қазақхандығыныңқұрылуы.

XVғасырдыңІІ-жартысындатарихсахнасынажаңабірсаясиқұрылым–Қазақхандығын,алғашқыҚазақмемлекетіналыпкелгенмаңыздыоқиғалартізбегінсаралапкөрейік.

Тарихиәдебиеттерде«көшпеліөзбектер»мемлекетідепаталатынӘбілхайырХандығы(1428-1470ж.ж.)XVғасырдың30-40-шыжылдарыөздамуыныңжоғарышегінежетеді.16-17жолынанбиліккеараласқаншайбанилықӘбілқайырханДештіҚыпшақтыңру–тайпакөсемдеріменбилердіңқолдауынасүйенеотырып,XVғасырдың30-шыжылдарысондағыхандарменсұлтандардыңқарсылықтарынбасады.СөйтіпДештіҚыпшақтакөшпелітайпаларнегізболғанбіртұтасмемлекетқұруғаұмытылады.1446жылыолСырдарияөзенніңОртаағысыбойындағыТүркістанаймағынөзінеқаратып,«көшпеліөзбектер»мемлекетініңастанасынБатысСібірденТүркістанаймағынаСығанаққаласынакөшіреді.[2;158б]Сондай-ақӘбілхайырхан1449-1451жылдарыМәуреннахрдақалыптасқансаясидағдарыстыөзпайдасынашешпекболып,таққаталасушыАқсақТемірұрпақтарыныңбіріӘбуСайдмырзанықолдайдыда,тікелейәскерикөмектіңжәрдеміменоныСамарқантағынаотырғызады.

Сөйтіп,Әбілхайырханөзхандығыныңоңтүстігіменбатысындағымемлекеттердіңбасынаөзінеқолайлыадамдардықояотырып,өзмемлекетініңшекаралыққауіпсіздігінқамтамасызетедіжәнеөзіотырғызғанбилеушілерментиімдіқатынасорнатады.ЖалпыалғандаXVғасырдың40-50жылдары«көшпеліөзбектер»мемлекетініңсыртқысаясатыоңтүстіктежәнебатыстабелсенді,нәтижелітүрдежүргізіледі.

Жалпыалғанда,Әбілхайырхандығыныңішкісаясиәлсіздігі,әсіресе1457жылықалмақтардыңжеңілуіоныңмемлекетініңыдыраупроцесінтездетеді.АлолөзкезегіндеКерейменЖәнібексұлтандардыңӘбілхайырданбөлініп,Моғалстандажекехандыққұруынақолайлыжағдайларжасайды.

ҚазақхандығыныңқұрылутарихындаМоғолстанмемлекетіжәнеоныңXVғасырдың40-50жылдардағыішкі,сыртқысаясижағдайлары,мемлекеттіңосымезгілдеМауреннахрмен,ӘбілхайырХандығымен,соныменбіргеқалмақтарменқарым-қатынасыерекшерөлатқарады.

XVғасырдың40-50жылдарыМоғолстанныңсыртқысаясижағдайыда,көршіелдерменқарым-қатынасыдамәземеседі.XVғасырдыңбасынанбергіоныңшығыстағыкөршісіқалмақтайпаларыменқарым-қатынасыкөпжағдайдасоғыстар,өзаражорықтарыменшектелген.Моғол-қалмаққатынастарындақалмақтаржетекшілікорынғаиеболады.ОларүнеміМоғолстанғатонаушылықсипаттажорықтаржасап,елдікүйзеліскеұшыратады,алМоғолхандарытарапынанешқандайтегеуріндіқарсылықтаржасалмайды.ҚалмақтайпаларыныңМоғолстанғажасағанжорықтарыЕсен-Бұғаханғадейінде,оныңбилікқұрғанкезіндедежалғасабереді.МұхаммедХайдармырзаДулатиЕсенбұғаханныңәкесіУәйісханның(1425-1428ж.ж.МоғолМоғолстанханы)Қалмақтайпаларымен61ретсоғысқанын,оныңішінде2ретоларғақолғатүскендігін,60ретжеңіліскеұшарағандығынайтады.[3;99б]Моғол-қалмақтайпаларыарасындағыжорықтардыңсанынақарап,әскериқарым-қатынастыңқандайдәрежеде,сипаттаболғандығынанықтауқиынемес.Уәйісханбарболғаны3-4жылдайғанаханболады.СондаУәйісханныңтұсындаМоғолдаршығыстағыкөршілерменжылсайын15-20рет,алайсайын1-2реттенсоғысып,жорықжасасыпотырғандығынбайқаймыз.МұндайжағдайXVғасырдың40-50жылдарыЕсенбұғахантұсындадажиіқайталаныптұрады.Тіпті1457жылыҮзТеміртайшыбастағанқалмақтардыңӘбілхайырханәскеріменұрысыкезіндеқалмақкөсеміөзтылынМоғолстантерриториясындағыШуөзенініңбойынаемін-еркінқалдырыпкетеді.

МоғолстанныңXVғасырдың40-50жылдарындағықалмақтарменсаясиқарым-қатынасымоғолдарүшінөтеауыржағдайдаболады.СондықтандаКерейменЖәнібексұлтандардыңМоғолстанғакелуінеЕсен-Бұғаханешқандайқарсылықбілдірмейді,қайтаолардыңкелгенінеқаттықуанады.

1451-1457жылдардағыМоғолстанменМауреннахрарасындағысаясиқарым-қатынастаКерейменЖәнібексұлтандардыңМоғолстанғакелуінеқолайлыжағдайларжасайды.ҚазақхандығыныңМоғолстанныңбатысбөлігіндепайдаболуымен,1451жылыМауреннахрғабилеушіболыпкелгенӘбуСайдмырзаныңМоғолстанныңжүргізгенсаясатытікелейсебепшіболды.

Мауреннахрбилеушісініңқиынжағлайданқұтылуынабірден-бірсебепкерболғанЕсен-БұғаханныңтуғанағасыЖүніссұлтанныңХорасандаболуеді.ҚазақхандығыныңМоғолстанныңбатысындапайдаболуынатікелейсебептерболғанЖүнісханныңтұлғасынақысқашатоқталыпөтелік.

ӘбуСайдМырзаМәуреннахрғатөнгенекіқауіптіңорныменкүресудітаңдайды.Мауреннахрғатөнгензорқауіп-ЖаханшахтыңХарасанғаеніп,Гераттыалуыеді.ХорасанМауренахрдыңасабайәріірісаудажолдарыөтетін,қалаларыкөп,егіншілігідамығанаймағыболатын.Есен-БұғаныңтонаушылықсипаттағыжорықтарыменсалыстырғандаХорасаннанайырылу,шынындадаМауреннахрүшінасазоршығынеді.

КерейменЖәнібексұлтандардыңМоғолстанғакелуіненЕсен-Бұғаханда,екісұлтандаұтылмайды.Есен-Бұғаханөзініңхандықбилігін1462жылғадейін,яғниқайтысболғаншадейінсозады,алекісұлтанболсажаңамемлекеттің–ҚазақХандығыныңнегізінқалайды.

Жоғарыдаайтылғанойдытүйіндейкеле,МоғолстанмемлекетіменӘбуСайдмырзамемлекеттеріарасындағықарым-қатынастарӘбілхайырХандығыныңішкіжәнесыртқыжағдайлары,олардыңдамубарысыменбәріXVғасырдың50-жылдарыныңаяғындаҚазақХандығыныңқұрылуынасаясиалғышарттарәзірлейді.Сондықтандабіз,Қазақхандығыныңқұрылуыкездейсоқемес,саясидамудыңзаңдықорытындысыдепбатылайтуғаболады.

БізбұғандейінҚазақхандығыныңқұрылуқарсаңындағыӘбілхайырхандығыМоғолстанжәнеМауреннахрдағы,сондай-ақоғанкөршіИрандағысаясижағдайларменсаясиқарым-қатынастардықарастырдық,жаңахандықтыңқұрылуыныңсаясиаяғышарттарынашуғатырыстық.

Соғысқадейінгі,соғыстанкейінгіжәнеқазіргікездегітарихнамадаҚазақхандығыныңқұрылупроцесінетікелейжәнежанаматүрдеқатысыбаркөптегенортағасырлықдеректерменолардыңмәліметтеріғылымиайналымғаенгізіледі.СолардыңнәтижесіндеҚазақХандығыныңқұрылуынанегізделгентұжырымдамытылды,кеңейтілді.Бұлтұжырымныңкейбірмәселесінеөзгерістерментолықтыруларенгізілді.Мысалға,КерейменЖәнібекхандарыныңМоғолстанғакөшіпкелгенуақытыВ.В.Вельяменов–Зерновбойынша,бірден-бірдұрысуақытдепесептелмейотырып,зерттеушілерәртүрліжылдардыайтуда.Бірақтұжырымныңсхемасызерттеушіөзгертеқойғанжоқ,олайболсабәріонымақұлдаудадептүсінеміз.

Жоғарыдаайтылғантұжырымдықолдайотыр,оғантолықтыруларенгізуарқылыҚазақХандығыныңқұрылупроцесінашыпкөрсетугетырыстық.

КерейменЖәнібекхандығыныңМоғолстанғакөшіпкелуінбаяндайтынмәліметтерортағасырлықекішығармадағанабар.Біріншісі–МұхаммедХайдармырзаДулатидың«ТарихиРашиди»еңбегі.Еңбек1542-1546жылдарыКашмирдежазылған[9;110б].бұлкездеҚазақХандығыныңқұрылғанынабірғасырдайуақытөткенболатын.

«ТарихиРашидидегі»ҚазақХандығыныңпайдаболуытуралыекіншімәлімет1546жылыжазылғанбіріншідәптердедебар.КерейменЖәнібектіңМоғолстанғакелуіЕсен-Бұғахантұсындаболғандықтан«Есен-Бұғаханғаәмірлердіңқарсылығыжәнесолкездеболғаноқиғалартуралыбаяндау»дегенбіріншідәптертарауындабұғанарнайытоқталыпөтеді.«ТарихиРашидидегі»екіншімәліметтеҚазақХандығыныңШуменҚазыбасыаймағындақұрылғандығы,сондағықазақтардыңсаны200мыңғадейінжеткендігіжәнеқазақхандығыныңбилікқұрабастағанжылытуралыбіріншімәліметтекездеспейтінфактілербар.Сондай-ақҚазақтаржәнеҚазақХандығытуралымәліметтер1537-1538жылғадейін,яғниБұйдашханғадейінкелтіріледі.алекіншідәптердегімәлімет1513жылғадейін,яғниСұлтанСайдханныңҚасымханордасынабаруыменшектелгенболатын.

Сөйтіп,бізбіршығармадағыбірмәселетуралыайтылғанекімәліметтісалыстыраотырып,соңынанжазылғанмәліметтіавторарнайыжазғандеймізжәнеҚазақХандығыныңқұрылуытуралыеңқұнды,еңбастымәліметдепсанауғаболады.

КерейменЖәнібектің«көшпеліөзбектер»мемлекетіненкөшуінбілуүшін,алдыменолардыңсолмемлекеттіңқайұлысындатұрғандығыныңанықтаудыңмаңызызор.Бізсоларқылыкөшіпкетудіңсебептерін,ӘбілқайырханныңКерейменЖәнібексұлтандарғажасаған«қысымшылығының»астарынданежатқанынбайқаймыз.

КерейменЖәнібектіңатақтыОрысханныңұрпақтарыекендігібаршағамәлім.«Тауарихигузидаинуфатнаме»бойынша«Орысханда7ұлжәне5қызболған.Ұлдардыңесімдері–Тохтақия,Құтлұқ–Бұқа,Тұғлық–Болат,Құйыршық,Тоқта–Болат,Сайид–Ахмет,Сайид-Әлі».

ҚазақхандығыныңқұрылғанжылынанықтауғаXVғасырдағыоқиғалартізбегіне1457жылыӘбілхайырдыңқалмақтарданжеңілісі,1450жылдыңІІжартысындаӘбуСайдмырзаныңХорсандықайтаруы,ЖүнісхандыШиразданалдырып,Мәуреннахрдыңшығысындажерберуіжатады.Бірақсоңғыекіоқиғаныңқайжылыболғандығынанықкөрсететінфактжоқ.Текқанаоны1456/59жылдараралығындаболғандегенболжамдаранықтауғатигізержәрдемібаржәнежатқандерегінпайдаланудыжөнкөріпотырмыз.Ол-ӘбілғазыныңМәуреннахрдағыӘбуСайдмырзамен,оныңтуысы,Ұлықбектіңнемересі,ӘбдӘлЛатифтыңұлыМұхаммедЖөкініңбилікүшінкүресіжайындағымәліметі.БұлкүресМасудибн–ОсманКухистаниеңбегіндедебаяндалған.Әбілғазыеңбегініңбіралтықшылығы–ондаМәуренахрдағыжағдайыреттеуүшінӘбуСайдмырзаХарасандағысоғыстарынтоқтататұрыпкейіноралатынын,еңбастасыӘбу–СайдмырзаныңМәуренахрғахаросананкелгенжылынберген.ТүсініктіболуүшінМұхаммедЖөкігебайланыстыдерекмәліметтерінберекетейік.

МұхаммедХайдарДулатида“Есен–БұғаханныңФерғанаға,ташкенткежорығыӘбусайдмырзаныңХарасандағыістерінкейінқалдыртуғаШиразданЖүнісхандыалдыртуғамәжбүретті,бұлхижраның860жылыболғанеді”–деп,толықтыратүседі.

Жоғарыдаайтылғанбарлықой-тұжырымдарымыздықорытындылайкеле,ҚазақХандығыХІІІ–XVғасырлардағыДештіҚыпшақпенОртаАзиядағыәлеуметтік-экономикалық,саяси-этникалықдамудыңзаңдықорытындыларынәтижесіндепайдаболадыдепсанаймызжәнеҚазақХандығыныңқұрылуыбірсәттеболғанісемес,басталуыжәнеаяқталуыбартарихипроцесс.1458жылыКерейменЖәнібекхандардыңМоғолстанғакөшіпкелуіменҚазақХандығыныңқұрылупроцесібасталса,1470-1471жылыЖәнібекханДештіқыпшақтағыбиліктітолықөзқолынаалуыменҚазақХандығыныңқұрылупроцесіаяқталады.ҚазақхандығыныңқұрылуыныңТүркістанаймағызорықпалетеді.[7;18б]ОданәріҚазақХандығыныңкүшеюдәуірібасталады.

1.2Қозыбасы–Қазақхандығыныңалғаштуытігілгенжер.

Еліміздетарихимәнінебайланыстыкиелітанылғанжерлербаршылық.Солардыңбіріқазақұлттықмемлекетідүниегекеліп,кесілгенжер–Қозыбасыжайлауы.БұлтуралыайғақтығұламабабамызМұхаммедХайдарДулати(1499-1551)өзінің«Тарих-иРашиди»аттытарихи-көркемшығармасындабылайшаәңгімелейді.«...СолкүндеріӘбілхайырханДешті-Қыпшақтытүгелиеленді.ОлЖошыәулетініңсұлтандарыншабуылдайберді–ЖәнібекпенКерейханоданқашып,Моғолстанғакелді.Есен-Бұғаолардыжақсықарсыалып,МоғолстанныңбатысжағынанШуөзенініңҚозыбасыдегенжерінберді».

ҚазақхандығыныңтуыалғашжелбірейтігілгенҚозыбасыныңқайжердеорналасқанынанықтауөтемаңыздымәселе.Бұлкөптіңкөкейіндежүргенсауал.Оныңжауабытарихшылармензерттеулердіталайдантолғандырыпкеледі.Осытуралыәртүрліойларменпікірлердеайтылуда.ПрофессорСанжарАсфендияров1935жылы«Қозыбасы–ҚордайдыңТарғапқақарсытұсындағыжайлау»деген.Кейінгіжылдарыбұлсұраққажауапретіндеондайжердіңжоқекендігінеқарамай,деректерденалшақболсада,ШудыңМойынқұмөңірін,Бетбақдалажағын,ЖамбылтауменХантаудыңдаҚозыбасыболардегенойларайтылды.СәбетқазыАқатайменЖағдаБабалық«ҚозыбасытөбесіАлматыоблысыныңЖамбылауданындағыСуықтөбетауынанқашықемес»деп,дәлүстінентүсіптұрсада,«бірақоныШутарапынажатқызуғаболмайдығой»дегенкүдіктідекелтірген.[10;128б]

Қозыбасыныңқайжердеекендігінанықтағандақазақхандығықұралғанкездегіелдің,мемлекеттердіңсаяси-әлеуметтік,тарихижағдайындаескерукерек.ҚазақхандығыныңдүниегекелуініңалғышартыболдыдепМоғолстан,МауреннахржәнеДештіҚыпшақмемлекеттерініңарасындағықарым-қатынастардыңшиеленісуінайтукерек.ОсығанбайланыстыӘбілхайырханныңқарамағындағысұлтандарғақысымыартатүсті.ЖәнібекпенКерейсұлтандартуындағанжағдайдыпайдаланыпханнанарасынашабастады.ҚазақсұлтандарыМоғолстанғакеліппаналайды.Есен-БұғаоларғаМоғолстанныңбатысжағынберіп,осыжерлердіқауіпсізаймаққаайналдырудыкөздегенідеайқын.

ҚозыбасыжайлауынмекендеуЖәнібекпенКерейСұлтандарғатиімдіеді.БұлӘбілқайырханныңқолыжетпейтінжерШуөзенініңаңғарындағыЖүнісханныңәскерлеріменекіарадағыбиіктаужоталарықалқанболардай.ТаяубатысындағыКіндіктас,қазіргіҚордайжоталарыжауғаұрымталжерболғандықтан,ЖәнібекпенКерейбұлаудандымекендеугетаңдайқоймасытүсінікті.

«Тарих-иРашиди»аудармасындағы:«...ШуөзенініңҚозыбасыдегенжерінберді»дегендіоқығандаҚозыбасыныөзенніңжағалауындаболардегендейжансақойтуады.Қолжазбаныңдәлірекаудармасы«ШуатырабындағыҚозыбасы»болыпшығады.Егер,ҚоршағанданемесеТашкенттеотырыпМоғолстанныңжерлерінШу,Іле,БалқашсияқтыбелгілінысандарғабайланыстыайтқандаҚозыбасыжайлауыныңШужақтаекендігікөрініптұр.

ҚозыбасыАлматыоблысыныңЖамбылауданында,Тарғапауылынаноңтүстік-шығысбағытыбойынша8шақырымжердегіТекшетау,Алматықаласынанбасқақарай95шақырымжерде.Қозыбасытекшетауыныңсолтүстігіжарқабаты,турасынанөлшегенде5шақырымқашықтықтаҰлыЖібекжолыныңсүрлеуі,қазіргіхалықаралықавтокөлікжолыөтеді.ТекшетаудыңортасындадөңгеленіпҚозыбасытөбесітұр.Ханкеңесінөткізугетөбеөтеқолайлы,алоныңайналасыхалықжиналыпханжарлығынтыңдауға,ордакеңесінеқатысуғаәдейіжаратылғандай.ТөңірегіндегіжазықпенсайлармалжайылымынадақолайлыОңтүстігіндеқалқанболыптұрғантаулардыңоңбиікСуықтөбешақырым.Қозыбасытекшетауынанбиіктауларғадейінгіаралықтамалғада,жанғадажайлыкеңшатқалдабар.СолшатқалдардақазірДегерес,Көкқайнар,Шиен,Бесмойнақ,Қастек,т.б.ауылдарорналасқан.Жетіжол(дұрысыЖотажолболар)тауынбасыпөткендеШуөзенніңаңғарыменЫстықкөлжатыр.[5;218б]

Сонымен,ҚозыбасыныҚордайжотасында,Шуөзенінңбойында:БетбақдаламенХантауөңіріндедегенболжамдарнегізсіз.Себебіолкездебатыста–ШуменТаласөзендерініңаңғарынӘмірТемірдіңұрпақтарыөзқолдарынаншығарғанемес,алСолтүстікте–МойынқұмменБалқашөңірлеріндеӘбілқайырбилікетті.Аталғанжағдайлардыескерсек,бізайтыпотырғанҚозыбасыҚазақхандығыныңмәйегіншайқауғажайлыдатиімдіжерекендігіайқынкөрініптұр.ЖоғарыдааталғанболжамалыжерлерҚазақхандығыныңбуынықатайып,құлашынеркінсермейбастағанкейінгіжылдарығанамемлекеттіңқұрамынакірген.

ҚозыбасыдаҚазақхандығыныңкөкбайрағықайкүнітігіліп,алғашжелбірегенуақытыәзіршебеймәлім.Дегенмен,оның1465жылданбұрынболғаныанық.Оныңбастыдәлелі,ҚозыбасынықазақтарғабергенМоғолстанханыЕсен-Бұға1462жылыдүниеденқайтқан.

БерекетКәрібаев«ҚазақхандығыҚозыбасыда1458жылдыңкүзіндеқұрылған»дегентұжырымжасайды.

ҚозыбасыҚазақхандығыдүниегекелгенжерболғандықтанхалықесіндемәңгісақталуытиіс.Олүшінкиеліжердемемориалдықкешенорнатып,туристікнысанғаайналдырукерек.

Қозыбасыныңәсемтабиғаты,оныңхалықаралықавтокөлікжолындажақынтұрғандығыжәнежобадағыЫстықкөлгеасатынтөтежолдыңбойындаболуыескерткішкешендерінкөрнектегенсоңхалқымызға,болашақұрпаққажәнешетелдерденкелетінқонақтарғаеліміздіңтарихынпашететінкөріністердіңбірінеайналуысөзсіз.

1.3"Қазақ"терминітуралы.

Бірұлттыңатының(этнонимінің)шығутегі,мән-мағынасыменсөзтөркінімәселе,қайқашандатарихнамадаталайпікіртуғызып,айтыстаршығаратынжәнебірауыздышешімгекелеқоюқиынкүрделімәселе."Қазақ"атауыныңшығуы,оныңмән–мағынасытуралымәселедеталайзаманнанберіталқыланып,саналуанжорамал-жорулармендәлел-деректер,келеліпікірлерайтылыпкележатқанкәделімәселе.Бірақ,әлікүнгедейінбұлмәселегеғылымдадәл,тоқетержауапжоққолдабармәліметтердісаралайкеле"қазақ"атауытуралыбасты-бастыпікірлерге,деректергетоқталакетейік.

Тарихиәдебиеттерде"қазақ"сөзініңсантүрлітүсіндірмесібар.Біріншілері:Қазақхалқыныңарасындатаралғантарихиаңыздыңүлгісімен"қазақ"дегенсөздіңтөркінікәдімгіжылқұсықаз-аққудың"қаз"дегенұғымнаншыққан,якиосыданөзгергеннемесеқазғатереңарқылыпайдаболғандепесептейді.Мысалы:жазушыР.Тоқтаров:қазақатауықаз(құс)жәнеақ(аппақ)дегенсөздерденшыққандеген,яғни"аққаз"дегенболжамайтады.А.Абдрахманновтыңпікірібойынша:"Қазақсөзініңтөркініқазжәнеоғ(оқ)дегенекікомпоненттенжасалған."Оғ"көнетүріктілдерінде"ру,тайпа"...алғашқышығутегіжағынанқазақэтнонимі"қаз – оғ(оқ)яғни"қазтайпалары"дегенсөздерменбайланыстыболған"деп,тұжырымжасайды.

Біреулеронытүріктіліндегіқаз,қазу(рыть)сөзіненемесекез,кезу(скитаться),қаш,қашу(бежать,спасаться)сөзінеапарыптелиді;екіншілеріқаз(гусь),оқ(белый)сөздеріненшыққандепбұлсөздіңадамнанғысызэтимологиясынжасайды;«қазақсөзін»монғолдыңқасақ-тэргэн(арбаныңбіртүрі)сөзіненшығаруғаболатындейтінзерттеушілербар.Тағыбірқатаравторлар«қазақ»сөзінкөнеКавказтайпасыныңнемесетайпалародағыныңатауы«касогпен»байланыстырады;алайдабұлсияқтыжорамал-болжамныңбәрі,В.В.Бартольдтыңпікірінше,«тарихшыүшінкәдегежарайқоймайды»."Қазақ"дегенсөздіңкөнетүркітіліндегімағынасыякиқолданылудағдысы"өзеліненбөлініпшығып,еркінжүрушілер","еркінадамдар",ержүрекеріктілер"дегенсөздібілдіреді.Демек"қазақ"атауыныңарғытегі"еріктілер"дегенненшықтыдейді.Мысалы:Ш.Уәлиханов:"Қазақсөзіәскеритерминретіндеқолданылып"ержүрек,батыл"дегенмәндібілдіргенінбаяндайды.АтақтығалымВ.В.Радлов"қазақ"дегенатауды:"Тәуелсіз,еркін,еріктіадам"депмағыналаған,алА.Н.Самойлович:қазақсөзіәлеуметтіктұрғыдабелгілібірмәнге:"батыл,ержүрек,еркінадам"дегенмағынағаиедепжазады.Қазақшежіресінің"авторыШәкәрімҚұдайбердіұлыдаосыжоғарыдағыпікірдіжақтайды:"Қазақ"дегенніңмағынасы"өзалдынаелболып,еркінжүргенхалықдегенсөздептүсіндіреді.[4,29]

Қысқасы,«қазақ»сөзініңсенімдіэтимологиялықтүсінігіәзіргежоқ.Бірақ«қазақ»сөзініңшығутегіқандайекендігінеқарамастан,оныңәуелбастаеркін,үйсіз-күйсіз,кезбе,аласталған,соныменқатарержүрек,ерадамдегенмәндегіатаумағынасыболғаныдаутудырмасыанық.

Сөйтіп,ешқандайсаясиболмасаэтностықмағынасыжоқ«қазақ»сөзіәрбірөзжүртынан,өзініңзаңдыбилеушісініңқоластынанбөлінекөшкен,сөйтіптәуекілшілепөмірсүругемәжбүрболғанөзеркіөзіндегіадамдегендібілдіреді.Айтакететінжайт,түріктіңосысөзіорыстіліндедесолмағынадақолданылады.Русьтеказактардепарнаулыбіркәсіппенайналыспайтынадамдарды,жалдамалыбатырақтарды,қысқасыөзеркіншежүргенадамдардыайтқан.«Қазақ»сөзіXIVғасырдыңаяғындаРусьтіңтерістікаумағындатіркелгенімен,тарихшыларорысказачествосыныңотаныҚыпшақдаласыменшекараласоңтүстікРусьжеріболғанынмойындайды.Бұлаймақтағытұрмыстыңыңғайыолардыңәскериқауымдастықретіндеқалыптасуынаықпалетті.

Басқашаайтарболсақ,«қазақ»сөзініңтүпкімәні—әлеуметтікмән.Ол—дәлосысәттегіжекеадамның,ұжымныңөзбилеушісіне,қоғамға,мемлекеткеқатыстыжағдайы,күйі,мәртебесі.Мәселен,айналасынасыймайелкезіп,өзін-өзіқылыштыңжүзіменасырапжүргенадам—қазақ,жора-жолдассызжалғызөзіқатерлідешалғайжолғашыққанадам—қазақ,Бабырдыңсөзіменайтсақ,«көзсізерлікпенжауыныңжылқысынайдапәкетпейтынбайтын»жаужүрекжігіт—бұлдақазақ.

Кейдеөзеркіменнеәлдебіржағдайғабайланыстыеріскізқазақыөмірсүретінадамқашандаазболмаған.Оғанолкездіңкүнделіктітірлігідеқолайлыеді,оныңүстінесолкездіңтүсінігібойынша,«ТарихиРашиди»авторыайтқандай,ер-азаматтыңжасшағындаелденжырақ,шөлдіжерде,тауменорманішінде,ауылынаншалғайдаөмірсүріп,жүгіргенаң,ұшқанқұсетіментамақтанып,баскетерқатергебаражүріпұстағанаңтерісінүстінеіліпжүрудіңөзіерліккепарапарболған.

Кезкелгенадам,олтүрікпе,парсыма,көшпелімалшынемесежетіатасынанүзілмейкележатқанақсүйектөреме,«қазақ»болыпкетеалатынеді.БіразуақытТоқтамысханныңтүңғышұлыЖалад-Динде,ШибанәулетімемлекетінорнатқанӘбілхайырда,оныңнемересіМұхаммедШибанда,ШағатайұрпағыУәйіссұлтанменСаидсұлтанда«қазақ»болыпжүрген.ҚылыштасуданалдынажансалмайтынӘмірТемірұрпағыСұлтанХусейндекөпайлар«қазақ»болыпжүрген.Өзініңәйгілі«Жазбаларында»Бабырда«қазақаталып»,таулыаймақМасчаданСұлтанМахмудханғабармақболғанынесінеалады.

Бұлжердеқазақболғанадамныңөзбетіненқайтып,бұрынғықалпынақайтакелуіне,ежелгіөзауылынақайтаоралуынаболатынынбасаайтукерек.Жоғарыдабізатапөткенақсүйектұқымдарыныңбәрідесөйткенінкөреміз.СұлтанХусейнменСұлтанСаидкейінәрқайсысыөзеліндепатшаболды.МұхаммедШейбанименЗахирад-ДинБабырларөзалдынадербесмемлекеттерінқұрды.

Сөйтіп,сонаубірескізамандақазақболуәркімніңөзқолындағынәрсееді.Иранжәнетүркітілдесдеректертүпнұсқаларындақазақтыңтұрмыс-халінкөрсетуүшінқазақболу,казачество,елкезу,еркіндікдегендібілдіретінқазақлықзатесімі,сондай-аққазақламақетістігіқабылданды.

Қазақтыңтұрмыс-халікарабайырекенібелгілі.Соданбарып«қазақына»,яғни«қазақша»,«қарапайым»ұғымдарынбілдіретінсөз,түріктің"қазақ"дегенсөзінепарсының"ына"қосымшасыжалғануынанбарыптуғансөзшыққан.Т.И.Сұлтанов"қазақ,әрине,өзінің«қазақлығын»жалғыз-жарымөткізебермеген.Еркінқазақпенбіргеоныңболашағыбеймәлімтірлігінтеңдейбөліскісікелетінадам,оғанқазақтасболған.Қазақтассөзін(оныңнегізіндебелгіліүлгі:ЙОЛДАШ—серіктес,аркадаш—жолдас,ауылдас—жерлес,ватандаш—отандасжатыр)менекі-ақжерде—әл-ХаджаАбдәл-ҒаффарКиримидің«Умдатат-тауарих»(«Тарихтарнегізі»)шығармасындажәнеXVIIғасырдағыосманавторыЭвлиЧелебидіңҚырымхандығынсуреттеген«Саяхаттаркітабынан»ғанакездестірдім",–депжазды.

Бізсөзетіпотырғандәуірде«қазақ»сөзіжекелегенэтностық,саясижәнебасқатоптарға,кейдетіптіжекеадамдаратынақосылыпайтылған.Мәселен,моғолқазақтары,ноғайқазақтары,Дештіқазақтары,қызылбасқазақтары,сондай-ақ«Таңбалаәмірқазақтары»,«біздіңқазақтар»(Бабыр),«шибанқазақтары»болған.

«Қазақ»сөзісондай-ақбелгілібіртоптың,әртүрлісебептерменөзмемлекетіненажырапқалған,қазіроныменсоғысуғамәжбүрболыпжүргенкөшпенділердіңбірбөлігінедетаңылыпкелді.Міне,сондайтоптың,қазақтардыңбірінеӘбілхайырханмемлекетініңоғанқарсышығып,оныңбилігіненбөлініпкеткенОрысханұрпақтарыКерейменЖәнібектергеқосылыпжатжерденбақытіздегенкөшпенділерідежатады.

КерейменЖәнібектіңауакөшіпкетуініңқазақхалқыныңэтногенезіндегірөліқандай?КерейменЖәнібекмаңындағықазақтарбірлестігісаясижәнеэтностық тұрғыданқандайбірлестікеді?дегенсұрақтартуады.

КерейменЖәнібектіңЖетісужерінекөшіпкетуі,сөзжоққазақхалқыныңэтногенезіндешешушірөлатқарды.Бірақхалықтыңөзініңқалыптасуындағыемес,оныңқазіргіатыныңбіржолабекіпқалуындағырөлінайтамыз.1459—1460жылдардағыауакөшуденқазақхалқыпайдаболғанжоқ,олхалықтыңбұғандейіндежүріпжатқанқалыптасуүрдісіноданәріжеделдетті.[8;49-56б]

Қысқасы,олкөшқазақхалқыныңұлтболыпқалыптасуыныңбастауыда,жетермежесідеболғанжоқ.Бірақолсоләрқилыаспектідентұратынүрдістіңеңбастықозғаукүшініңбіріболды:қалыптасыпжатқанхалықтыңөзініңболашақесіміментарихитоғысуыосылайшаЖетісудаласындажүзегеасты.ОсыданбылайОрысханәулетінжақтағанадамдардыңтарихымен«қазақ»сөзініңтарихытұтасыпбітеқайнасыпкетті.ЕндешеКерейменЖәнібектіңкөшуі«казақ»сөзініңдетарихитағдырынбіржолашешіпберді.

Шибанұрпағы