Мақала : «Бастауыш мектепте оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту» .

«Бастауыш мектепте оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту» .

«Шығармашылық» ұғымының жалпы теориясын зерттеген С.Л.Рубинштейн «оқушы шығармашылығының ерекшелігі оның сапалы түрде мақсатты әрекет жасауымен анықталады» — дей келе, «шығармашылық, шешімінің нәтижесі баланың өзі үшін жаңалық болса жеткілікті» екендігін айтады, яғни баланың шығармашылық өнімді еңбегі оның жеке тәжірибесімен салыстырылады.

Педагог ғалымның айтқанының сөз өнері - әдебиетке тікелей қатысы бар. Өйткені М.Жұмабаевтың сөзімен айтқанда, «қазақ баласының жаратылысы соны тілейді». Сабақтарды түрлендіріп өткізудің маңызы ерекше. Мұндай сабақтардың тиімділігін атап өтсек: сабақ құрлымының ұйымдастырылуы, сыныптағы оқушылардың іс-әрекетін бақылауға қолайлылық, оқу-танымдық тапсырмаларды орындаудағы ұжымдық бірлескен әрекеттің жүзеге асуы, оқу уақытының үнемделуі.

Адамның өмірі үнемі оған өткір және шұғыл міндеттер мен проблемалар қояды. Мұндай проблемалардың, қиындықтардың, тосынсыйлардың пайда болуы бізді қоршаған шындықта әлі белгісіз, жасырын нәрсе көп екенін білдіреді. Демек, сізге әлемді тереңірек білу, ондағы жаңа процестерді, адамдар мен заттардың қасиеттері мен қатынастарын ашу қажет. Сондықтан уақыт талабынан туған қандай жаңа ағымдар болса да, бағдарламалар мен оқулықтар қаншалықты өзгерсе де, оқушылардың зияткерлік іс-әрекет мәдениетін қалыптастыру әрқашан негізгі жалпы білім беру және тәрбиелік міндеттердің бірі болып қала береді. Зияткерлік даму-өскелең ұрпақты даярлаудың маңызды жағы.

Оқушының зияткерлік дамуының жетістігі негізінен сабақта, мұғалім өз оқушыларымен жалғыз қалған кезде қол жеткізіледі. Оқушылардың оқуға деген қызығушылығының деңгейі, білім деңгейі, үнемі өзін-өзі тәрбиелеуге дайындығы, яғни олардың интеллектуалды дамуы оның «кемені толтыру және алауды жағу» қабілетіне, жүйелі танымдық іс-әрекетті ұйымдастыра білуіне байланысты.қазіргі психология мен педагогика сенімді түрде дәлелдейді.

Қазіргі қоғам байланыс желілерінің, техникалық инновациялардың тез таралуымен сипатталады, олардың көпшілігі кейде өз уақыттарын алады. Қазір айналады анық, бұл бейімдеу, тұлғаның сол ортадағы, ол өзінің тыныс-тіршілігін, - өте күрделі процесс. Осыған байланысты қазіргі қоғамдағы өмір адамнан ойлаудың икемділігін, тез тапқырлықты, іс-әрекеттің тривиалды емес тәсілдерін, яғни шығармашылық ойлау қабілеті бар адамды қолданумен байланысты жаңа нәрсені ойлап табуды талап етеді. Демек, олардың білім берудегі өзекті мәселелерінің бірі-жеке тұлғаның негізгі салаларымен бірлікте ойлау шығармашылығын дамытудың негізі болатын педагогикалық процесті ұйымдастыру.

Зияткерлік қабілеттердің, креативтіліктің және шығармашылық уәждеменің белсенді өзара әрекеттесуі жағдайында шығармашылықпен жұмыс істейтін педагогтар мен психологтар қызығушылық танытатын «шығармашылық өріс» құрылады.

Жұмыстың мақсаты-бастауыш мектептегі сабақтарда баланың шығармашылығын дамыту жолдарын іздеу

Нысан-бастауыш мектептегі сабақтардағы оқушылардың іс-әрекеті және шығармашылықты дамыту.

Пән-оқушылардың танымдық белсенділігі мен креативтілігін белсендендіру үдерісіне шығармашылық тапсырмалар жүйесінің әсері

Гипотеза-менің ойымша, арнайы шығармашылық тапсырмалар жүйесіне негізделген сабақтар балалардың шығармашылық қабілеттерін қарқынды дамытуға ықпал етеді.

Міндеттері :

1) зерттеу тақырыбы бойынша психологиялық-педагогикалық және әдістемелік әдебиеттерді талдау;

2) шығармашылықты дамыту жұмысындағы ең қызықты және тиімді әдістер мен тәсілдерді бөліп көрсету;

3) оқушылардың креативтілігінің даму динамикасын зерттеу

Бастауыш мектеп жасында баланың жеке басының қалыптасуы жүреді. Осы жаста қалыптасатын барлық психикалық формациялар баланың дамуы үшін негіз болып табылады, кейінгі жылдары өзінің негізгі сипаттамаларында сақталады және адамның одан әрі дамуына айтарлықтай әсер етеді.

Осындай психикалық формациялардың бірі-оқытудың сәттілігіне айтарлықтай әсер ететін шығармашылық ойлауды дамыту. Сондықтан, қазіргі уақытта мектеп студенттерге әртүрлі пәндер бойынша білім беруді ғана емес, сонымен қатар олардың шығармашылық ойлауына ықпал ететін оқу процесінде жағдай жасауды міндет етіп қояды.

Шығармашылық ойлауды дамыту, біріншіден, білімді саналы түрде алуға және оларды тәуелсіз алуға ұмтылуға, оларды практикалық қызметінде қолдана білуге ықпал етеді.

Екіншіден, шығармашылық ойлау оқу үдерісіндегі қарама-қайшылықтар мен проблемалық жағдайларды шешу үшін де, өмірлік, тәрбиелік емес міндеттерді сәтті шешу үшін де қажет.

Бастауыш мектеп жасында танымдық сала қалыптасатындықтан, белсенді әсер ету жүйесі, дамыту сабақтары арқылы зияткерлік қабілеттердің белгілі бір даму деңгейіне жетуге болады (әр нақты балаға қатысты). Зияткерлік және шығармашылық қабілеттердің дамуы бір уақытта жүретіндіктен, шығармашылық ойлауды, қиялды дамыта отырып, оқушылардың жалпы даму деңгейі артады.

Екінші компонент-бұл шығармашылық қабілеттердің дамуы-оқушылардың шығармашылығы. Шығармашылық процесс ретінде субъектінің жеке басының еркіндігінің белгілі бір дәрежесін білдіретінін атап өткен жөн. Қатаң қатаң орта, жеке бас бостандығын шектеу, эмоционалды ашуланшақтық пен немқұрайлылық шығармашылық ойдың жандануына, қиялдың ұшуына ықпал етпейтіні түсінікті. Сондықтан, егер біз дарындылықты ашуға және дамытуға, балалардың өз бетінше әрекет ету қабілетіне, таланттарды іздеуге шынымен қызығушылық танытсақ, авторитарлық оқыту стилі мүлдем қолайсыз болып саналады…

Сонымен, үшінші компонент - шығармашылық мотивация. Шығармашылықты дамытуда маңызды рөл атқаратын адамның мотивациялық-семантикалық саласын дамыту. Мотивтер неғұрлым жоғары болса, олардың қарқындылығы, ауырлығы неғұрлым күшті болса, зияткерлік белсенділік соғұрлым нәтижелі болады. Басқаша айтқанда, талаптардың деңгейі неғұрлым жоғары болса, жалпы әрекеттің себептері соғұрлым жоғары болады – шығармашылық қызметтің нәтижелері соғұрлым жоғары болады. Мысал ретінде шамамен бірдей физикалық мәліметтері бар спортшыларды келтіруге болады. Ұқсас мысалдарды оқу процесінде еске түсіруге болады.

Осылайша, интеллект, шығармашылық және шығармашылық мотивацияның белсенді үйлесімі шығармашылық тұлғаның моделін құрайды

Репродуктивті ойлаудан айырмашылығы, шығармашылық ойлау жаңа нәтиже алуға, жаңа білім ашуға бағытталған. Тиісінше, ол өнімді танымдық әрекеттерді жүзеге асыруды талап етеді.

Шығармашылық ұғымы (лат. Creatio-жасау, образ) ағылшын тілінен аударғанда шығармашылықты білдіреді, яғни. жалпы алғанда, бұл объективті немесе субъективті мәнге ие жаңа, ерекше, жетілдірілген материалдық және рухани құндылықтарды құру. Э. Фромм тұжырымдаманы" таңдану және білу қабілеті, стандартты емес жағдайларда шешім табу қабілеті, жаңасын ашуға бағытталған және өз тәжірибесін терең түсіну қабілеті " ретінде анықтауға дейін тарылтады, нәтиженің сапасын емес, шығармашылық өнімділікті белсендіретін сипаттамалар мен процестерді баса көрсетеді.

Шығармашылық деңгейін анықтау үшін Дж. Гилфорд шығармашылықты сипаттайтын 16 гипотетикалық зияткерлік қабілеттерін анықтады. Олардың арасында:

1) еркін ойлау-уақыт бірлігінде пайда болатын идеялар саны;

2) ойдың икемділігі - бір идеядан екіншісіне ауысу мүмкіндігі;

3) бірегейлік-жалпы қабылданған көзқарастардан ерекшеленетін идеяларды шығару қабілеті;

4) қызығушылық – қоршаған әлемдегі проблемаларға сезімталдық;

5) гипотезаны әзірлеу қабілеті;

6) ирреалдылық-реакцияның ынталандырудан логикалық тәуелсіздігі;

7) фантастика-ынталандыру мен реакция арасында логикалық байланыс болған кезде жауаптың шындықтан толық оқшаулануы;

8) мәселелерді шешу қабілеті, яғни талдау және синтездеу қабілеті;

9) бөлшектерді қосу арқылы нысанды жақсарту мүмкіндігі;

10) және т.б.

Бір кең таралған қате түсінік бар: мұғалімдердің көпшілігі шығармашылық қабілет (шығармашылық) туа біткен сапа екеніне сенімді. Тағы бір нәрсе – ақыл, ақыл, оны дамытуға болады және дамыту керек. Білім, әрине, проблемаларды шешуге, оларды шешу тәжірибесіне мүмкіндік береді, бірақ бұл қабілетке әсер етпейді.

Шығармашылық адам қалыптасатын жағдайларға байланысты. Бала пассивті және шығармашылық емес болып өседі, өйткені ол соншалықты жаман болғандықтан емес, балалық шақта ол аз эвристикалық, яғни танымдық қабілеттерін, материалын дамытуға ықпал еткендіктен. Оның дамытатын ойыншықтары болмады, онымен аз сөйлесті, оған таңдау құқығы сирек берілді, оған тырысуға және қателесуге рұқсат етілмеді, тәуелсіздігі мен тәуелсіздігі үшін мақтанбады. Бірақ егер шығармашылық сыртқы жағдайларға байланысты болса, онда бұл жағдайларды өзгерту арқылы оны дамытуға, барлық балаларды шығармашылықпен өсіруге болады. Таланттар мен данышпандар емес-бұл шынымен Құдайдан, бірақ шығармашылық адамдар, стандартты емес бағытты таба алатын, жағдайды жаңа көзқараспен көре алатын, шығармашылықтан ләззат алатын адамдар. Тіпті өте" түтіккен " балалар, егер сіз олармен үнемі ойнай бастасаңыз, қиялдасаңыз, оларды ойлануға және шешім қабылдауға итермелесеңіз, тез өзгеріп, ойлана бастайды, іздей бастайды, ойлана бастайды. Олардың шығармашылығы өсуде. Бірақ ең бастысы-шығармашылыққа деген талғам, жаңасын жасаушы болу қабілетіне деген сенім пайда болады. Сонымен қатар, балалар шығармашылық, шеберлік және байыпты көзқараспен, тіпті шеберлікке ие болады.

Табиғат әр дені сау балаға дамуға мүмкіндік берді. Әрбір сау бала шығармашылық қызметтің ең үлкен биіктеріне көтеріле алады. Енді эмбрионның гендерінде болашақ адамның көп бөлігі кодталатыны белгілі: тері мен шаштың түсі, көздің, мұрынның, еріннің және тағы басқа. Бірақ оның ақыл-ой дамуы кодталған ба? Көптеген жылдар осылай саналды. Ия, адамның қабілеттері оның бейімділігіне байланысты, яғни. генетикалық анықталған. Бірақ генетиктер Н.П. Дубинин мен Ю.Г. Шевченко рухани даму гендерде жазылмайды деп мәлімдейді. Ол білім беру арқылы берілетін, күрделі және жаттығу жаттығулары арқылы дамитын әлеуметтік бағдарламада бекітілген.

Шығармашылық қабілеттерін сәтті дамытудың бірінші шарты ерте басталады.

Бала әлемді неғұрлым тез біле бастаса, оның тәжірибесі соғұрлым бай болады, бұл сәтті оқуға көмектеседі.

Екінші маңызды шарт-баланы қоршаған ортамен және оның шығармашылық белсенділігінің алуан түрін ынталандыратын қатынастар жүйесімен қоршауға тырысу.

Шығармашылық қабілеттердің сәтті дамуының үшінші, өте маңызды шарты-бұл максималды күш-жігерді қажет ететін шығармашылық процестің сипатынан туындайды. Белгілі болғандай, қабілеттер неғұрлым сәтті дамиды, адам өз іс-әрекетінде жиі өзінің мүмкіндіктерінің «төбесіне» жетеді және біртіндеп осы «төбені» жоғарылатады.

Төртінші шарт-ересектерге қажетті бағыттаушы көмек.

К. Е. Циолковскийдің шығармашылық ақылдың пайда болуының құпиясын ашатын керемет формуласы бар: « Алдымен мен көпшілікке белгілі шындықтарды аштым, содан кейін кейбіреулерге белгілі шындықтарды аша бастадым, ақыры ешкімге әлі белгісіз шындықтарды аша бастадым» шамасы, бұл ақылдың шығармашылық жағын қалыптастыру жолы, зерттеу және өнертапқыштық таланттың даму жолы.

Педагогика ғылымы шығармашылық процестің үш кезеңін анықтайды:

Шығармашылық жағдайдың пайда болу кезеңі. (Біз жаңа, ерекше бір нәрсені кездестіреміз. Бұл кезеңде білім мен надандық арасында қайшылық бар.)

Эвристикалық кезең. (Онда мәселені шешу стратегиясы, идеясы, жоспары түсініледі.)

Аяқтау кезеңі. (Онда логикалық және эмоционалды-бейнелі, эстетикалық, сонымен қатар практикалық критерийлер мен нәтижені дәлелдеудің құралдары, алынған нәтиженің құндылығы қолданылады.)

Әр оқушы өзінің даралығында ерекше. Мүлдем қабілетсіз студенттер жоқ. Оқу процесінде қалыптасқан және анықталған арнайы қабілеттер әртүрлі деңгейдегі компоненттерді қамтитын күрделі құрылымдық түзілімдер болып табылады.

Оқыту мен дамыту тығыз және ажырамас байланыста. Жеке тұлғаның қалыптасуы мен дамуы оқу іс-әрекетінің қалай ұйымдастырылуына байланысты. Егер оқушы мұғалімнің басшылығымен оқу жұмысының ұтымды тәсілдерін игерсе, онда ол білімді тиімді игеріп қана қоймай, сонымен қатар өзінің қиындықтары мен оқу мүмкіндіктерін бағалай алады, өзін және айналасындағы құрдастарын жақсы түсінеді және ұжымда дұрыс позицияға ие бола алады. Қалыптастыру оқу іс-әрекетті тек дамытушы ғана емес, сонымен бірге тәрбиелеуші де береді әсері.

Көптеген зерттеулердің тақырыбы кіші мектеп оқушыларының шығармашылық ойлауын қалыптастырудың даму ерекшеліктері мен тетіктері болды, нәтижесінде Кіші мектеп жасы балалардың шығармашылық қабілеттерін дамыту тұрғысынан маңызды деген қорытындыға келді.

Зерттеушілердің пікірінше, кіші мектеп жасы зияткерлік белсенділіктің екі деңгейін - репродуктивті және өнімді саралаудың маңызды кезеңі болып табылады, 7-8 жаста тұлғаның зияткерлік немесе шығармашылық түрін қалыптастыру үрдісі байқалады. Баланың дамуы қай бағытта жүретіні ішкі және сыртқы факторлардың әсеріне байланысты

П. Торренстің байқауларына сәйкес, ең шығармашылық ұлдар мен қыздар, бастауыш сынып оқушылары, тест негізінде шығармашылық деп анықталған, келесі ерекшеліктерге ие болды: олар «ақымақ және жабайы идеяларға» айқын бейімділікке ие болды, ерекше суреттер салды, әзіл-оспақ, жандылыққа ие болды. Сондай-ақ, қоршаған орта әсеріне, белсенділікке, қызығушылыққа, тәуелсіздікке, өзіндік ерекшелікке, тәуелсіздікке деген ұмтылысқа, негативизмге және агрессияға айқын қарсылық. Психологиялық зерттеулер, мектеп тәжірибесі көрсеткендей, оқушылардың бойында белгілі бір қабілеттердің қалыптасуына әсер ететін көптеген факторлар бар, олар көбінесе оқытудың әсерінен дамиды. Оқытудың мазмұны мен әдістері, сабақтарды ұйымдастыру, қызығушылықтар бойынша үйірме жұмыстары және т.б. олардың дамуына тікелей әсер етеді.

Көптеген жылдар бойы студенттердің шығармашылық қабілеттерін дамыту мәселесі ғылыми білімнің әртүрлі салалары - философия, педагогика, психология, лингвистика және басқалардың өкілдерінің назарын аударды. Бұл қазіргі қоғамның жаңа проблемалар қоюға, белгісіздік жағдайында сапалы шешімдер табуға, таңдаудың көптігіне, қоғам жинаған білімді үнемі жетілдіруге қабілетті белсенді тұлғаларға үнемі өсіп келе жатқан қажеттіліктерімен байланысты, өйткені «қазіргі уақытта талант пен шығармашылық дарындылық экономикалық өркендеудің кепілі және Ұлттық беделдің құралы болып табылады".

Бүгінгі таңда білім беру мазмұнын жаңартудың негізгі принциптерінің бірі оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытуды, шығармашылық қызметке деген қызығушылықтары мен бейімділіктерін ескере отырып, олардың білімін дараландыруды көздейтін жеке бағдарлау болып табылады . Қазіргі заманғы білім беру стратегиясы "барлық студенттерге өздерінің таланттарын және жеке жоспарларын жүзеге асыру мүмкіндігін білдіретін барлық шығармашылық қабілеттерін көрсетуге мүмкіндік беру" болып табылады . Бұл ұстанымдар орыс мектебінің гуманистік даму тенденцияларына сәйкес келеді, ол мұғалімдердің оқушылардың жеке мүмкіндіктеріне, олардың үздіксіз «өсуіне» бағдарлануымен сипатталады. Сонымен қатар, тұлғаны дамыту мақсаттары бірінші орынға қойылады, ал Пәндік білім мен дағдылар оларға жетудің құралы ретінде қарастырылады.

Сабақтарда төменде ұсынылған жаттығуларды қолдану пәнге деген қызығушылықты оятуға, балалардың зейінін, есте сақтау қабілетін дамытуға және оқушылардың шығармашылығын қалыптастыруға көмектеседі деп ойлаймын.

Өз сыныбындағы балалардың шығармашылық қабілеттерін зерттеу нәтижелеріне сүйене отырып, жоғарыда аталған тапсырмаларды әр сабақта қолдану қажет деп санаймын.

Сабақтарда танымдық қабілеттер мен шығармашылықты дамытуға бағытталған арнайы тапсырмалар жүйесін үнемі қолдану жас оқушылардың көкжиегін кеңейтеді, интеллектуалды дамуға ықпал етеді, балаларға қоршаған шындықтың қарапайым заңдылықтарын сенімді басқаруға және білімдерін күнделікті өмірде белсенді пайдалануға мүмкіндік береді. Бала өзінің қабілеттерінің толық күшімен білім алуы үшін, мен оның оқуға, білімге деген ықыласын оятуға, балаға өзіне, қабілеттеріне сенуге көмектесуге тырысамын.

Балалармен жұмыс жасау кезінде ақыл-ойды ғана емес, сонымен бірге шығармашылық қабілеттерін де дамыту керек, керісінше, шығармашылық қабілеттерін дамыту кезінде ақыл-ойды ұмытпау керек. Өйткені, жоғары интеллект шығармашылықтың жоғары деңгейімен үйлескенде, шығармашылық адам көбінесе қоршаған ортаға жақсы бейімделеді, белсенді, эмоционалды түрде теңдестірілген, тәуелсіз. Бұл әлемді құратын және оны алға жылжытатын шығармашылық ойлау. Бұл адамға өмірде қажет болатын жаңа нәрсені жасау және жасау мүмкіндігі. Біздің өміріміз-мұндай тапсырмалардың шексіз сериясы, оларға дайын жауаптар негізінен жоқ. Көршіңізге көмектескен шешім сізге міндетті түрде көмектесе бермейді. Сіз бірегей және сіздің проблемаларыңыз ерекше.

Балалық шақта шығармашылық ойлауды дамытудың бірден-бір жемісті жолы әлеуетті мүмкіндіктер мен табиғи бейімділіктерді барынша толық ашу болып табылады, ал мұғалім студенттердің әлеуеті талап етілмейтіндей етіп толыққанды дамыту қызметін құруы керек.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. Г.А. Бакулина. Орыс тілі сабақтарында бастауыш сынып оқушыларының зияткерлік дамуы. – М.: Владос, 2001.

2. Н. П. Миронов. Бастауыш мектеп жасындағы қабілет пен дарындылық. – Нач. мектеп. – 2004 - №6.

3. Дамытушылық тапсырмалар: тесттер, ойындар, жаттығулар: 4 – сынып-құраст. Е.В. Языканова. – М.: емтихан баспасы, 2010.

4. И.Г. Сухин. Жаңа ойын-сауық материалдары. – М.: «ВАКО», 2007.

5. Узорова О. В., Е. А. Нефедова. Сөйлеуді дамыту бойынша практикалық нұсқаулық. -М.: АСТ-Астрель, 2004.