Мақала «Алаштың айбыны- Бауыржан Момышұлы» Бауыржан Момышұлының туғаннан өлгенге дейінгі кезеңі драма мен трагедияға толы. Ол да нәресте болды. Бала болды. Көршілес орыс мектебінде оқыды. Бауыржан Момышұлы да әліппені орысша бастаған. Бүкіл қызметі орыс тілінде өтті. Бірақ ол нағыз қазақ болып қалды. Ол орысша сөйлегенде оның асқан шешендігіне, ой жүйесінің, логикасының жампоздығына, биік білімділігіне ең зиялымын деген арыстардың өзі де таң қалатын. Оның орыс достары көп еді. Ол орыстардың ұлы классик ақын жазушыларын піріндей сыйлады, ол соғыс кезінде одан кейін де Илья Эренбург, Константин Симонов, Александр Фадеев сияқты ірі тұлғалармен дос болды. Бауыржан Момышұлы адамның ұлтына емес, ақыл парасатына, адамгершілігіне қарай бағалайтын. Сондықтан оны ұлтшыл, тек қазақты сүйген десек, жала жапқан боламыз. Ол Кубаға барғанда Фидель Кастро, Рауль Кастромен туыстасты. Алыстағы чех жазушысы Щадеймен ағайынша хат алысып отырды. Өз халқын, қазағын жанындай жақсы көрді. Оның қазіргісін, болашағын ойлап, қайрат қылды, күресті. Бауыржан Момышұлы сонау сұрапыл соғыс кезінде, майдан даласында, снаряд пен бомбалардың аждаһайдай ысқырығының астында, блиндажда отырып, Қазақстан басшыларына хат жазудан шаршамады. Сонда не жазды деп сұрасақ? Өз қамын ойлап, арызданған бір сөзі жоқ еді. Ұлт мүддесі, ұлт тарихының, ұлт рухының, ұлт әдебиетінің қамы еді. Бауыржан Момышұлының сол кезде айтқан сөзі: «Егер біздер қазақ халқының барлық жақсы дәстүрлерін керегі жоқ деп қудалайтын болсақ, ата-бабаларымыздың кім екенін білмейтін болсақ, мұның өзі пайда бере қояр ма екен?»- дейді. Өткенді жермен жексен ету болашақ ұрпақты мәңгүрттікке алып баратынын Бауыржан Момышұлы бұдан алпыс жылдай бұрын айтып,қатаң ескертті. « Үлкенді сыйлау, парыз бен ар ұятты қасиет тұту, қоғамдық тәртіпті мүлтіксіз сақтау, заңға мойын ұсынушылық, адамды бәрінен де ардақтау адам бойына адамгершілік, Отанға, елге, халыққа, үй ішіне адамға деген, өмірге деген сүйіспеншілік сияқты жақсы қасиеттерге тәрбиелейді. Өнегелі тәрбие алған адам Отанға берілгендіктен, әділдік, тәртіптілік сияқты жауынгерлік қасиеттердің негізін бойына сіңіреді». « Асық,шілік, жасырынбақ, күрес, жарыс, ақсүйек ойнау жастарды ептілікке тәрбиелейді». Бауыржан Момышұлы ұлт намысын қорғай білген адамдарды аздырмай, тоздырмай, асылдандыруға аса зер салған адам еді. Бауыржан Момышұлының даңқы КСРО шеңберіне сыймай, әлемді аралап кетті. Ел оны халық батыры деп атап кетті. Бауыржан Момышұлы Өкіметтің өтірікшілдігінен жеріді. Конституцияда бәрі әдемі одақтас республикалардың әрі тең құқылы, бәрі мамыражай. Ал, шындығында барлық республикаларды, барлық ұлттарды, жаппай орыстандыру саясаты жүрді, байлықтың бәрін Мәскеу тартып алды. Қазақ емес, қызғыз емес, татар емес, « совет халқы» деген шықты. Бауыржан Момышұлы- берік тәртіптің адамы. Тәртіп бұзған жайы жоқ. Ол заңға мойын ұсынған жан. Бірақ Заңның өзі өтірікші болса не шара? Бауыржан Момышұлы өз ұлтын сүйген қаһарман адам болған Бауыржан Момышұлы өз халқының намысын, оның махаббатын, асыл қасиетін аман сақтап қалуға көп күш жұмсады. Бауыржан Момышұлы- әскери педагогика мен әскери психологияны байытушы баға жетпес мұра қалдырған дара тұлға. Белуардан қан кешіп жүріп, ол қол астындағы солдаттардың бірде- біреуінің шығын болмауын ойлады. «Кез-келген шығынның орны толғанымен, адам шығынының орны толмайды»,-дейді Бауыржан Момышұлы Шынында, да жұттан мал қырылса, орны толады. Үй құласа, қираса, қайтадан соғылады. Ал, адам орны толмақ емес. Сол соғыстан тірі қалған әрбір қазақтың аман болуы- Бауыржан үшін басты арман. Снарядтардың ішінде, бомбалардың бетінде тұрып, Бауыржан Момышұлы Қазақстанның тұтқасын ұстаған басшыларға ұлтын аманат етіп тапсырды. «Ұлттың тілін, дінін, салт-санасын бұздырмаңдар, жас ұрпақты жасқаншақ етпеңдер, батырлыққа, әділдікке , адалдыққа тәрбиелеңдер»,-деп өтінеді. «Жеңіске тек рухтың күштілігімен ғана жетуге болады»,- дейді Бауыржан Момышұлы. Ол халықтың, ұрпақтың рухы сынбауын армандайды. «Қоянды қамыс өлтіреді, ерді намыс өлтіреді» деген даналық сөз қазақтың жауынгерлік болмысы туралы биік философиясы. Оны басқалардан кездестіре бермейсің»,- дейді Бауыржан Момышұлы. Шындық- Бауыржанның болмысы. Шындық болғанда ол кезеңнің, сәттің шындығын місе тұтпайды, оның өзінен де, өзгеден де талап ететіні абсолютті шындық. «Ұшқан ұяны» оқып байыптасақ, баланы жас кезінен тәрбиелеуге қажетті мол мағлұматты аламыз. Өйткені шығармадағы халық ұрпақ сабақтастығын сақтап, алысты жақындатып, аразды татуластырып, ізетті келінінен танған, татулықты абысыннан тапқан, дарқандықты даласынан, даналықты бабасынан, пәктікті баласынан алған халық.Қазақ адамгерщіліктің басты- әділдікті ту етіп, әділдіктің басы болған адалдықты анасынан алған. Аналар ұрпақты ұлағаттылыққа баулып, дауға- дәру, жауға- қару, араздыққа- араша, татулыққа- тамыр, тазалыққа- нәр, пәктікке-пәрмен, дәстүрге- дәрмен, өнерге-тұлпар, көкте- сұңқар етіп тәрбиелеген. Бауыржан қазақ халқының намысы, жігері, қайпас қайсарлығы, наркескен рухани қаруы. Бауыржан- ұлы рух. Рух- от, рух- жан. Ол- адам жанының ең қалтарыс түпкіріне сәуле түсіретін нұрлы шуақ, адам жанының ең бір нәзі қыл ішіктерін қозғалысқа келтіретін ұлы ырғақ. Қазақтар «Балаңды өз тәрбиеңмен тәрбиелеме, өз ұлтыңның тәрбиесімен тәрбиеле»-дегендей, халқымыздың бойына сіңген атадан- балаға жалғасып келе жатқан ұлттық тәрбиеден өзге ұлттардан ерекшеленіп, өздеріне тән қасиеттерді көрсетіп тұратынын жоққа шығара алмаймыз. «Ұшқан ұя» повесіндегі ұлттық этно- педагогикалық тәлім тәрбиенің бұлақ көзі болып табылатын мақал- мәтелдерге нақтылай тоқталайық: « жетіге келгенше бала жерден таяқ жейді» мәтелі сәби жеті жасқа толғанша өзін-өзі берік ұстай алмай қалт- құлт етіп жүреді. Ал толғаннан кейін өрен аяғын нық басады деген мағынада айтылса керек. Жазушы мәтелдің мәнін бұдан гөрі тереңдете түсіп, « азаматтыққа аттанар жолдың алғашқы қадамы да осы жерден басталса керек»,-дейді. Бала көкейіне тез қонатын мақалдың бірі- « Түйе бойына сеніп, жылдан құр қалыпты». Бұл көбіне өзіне-өзі сенімді, маңғаз, ырғала ыңыранып, тәкаппар мінезді адамның кейпін танытса керек. « Ертегісіз өскен бала – рухани мүгедек адам» деген ұлағатты ойына мақал- мәтел жас сананың ой-өрісін кеңейтіп , әрі өреге тез әсер ететін ақыл- кеңестің ең өтімді, әрі қысқа, әрі нұсқа түймепдей түйіні деген ойды қосқымыз келеді. Қазақтың ең ірі, ең қасиетті сөзі-намыс. Батыр атаның « Байлық мұрат емес, жоқтық ұят емес, намысың үшін өлсең бопты» дейтіні де сондықтан деп ойлаймын. Ол«Ұшқан ұя» кітабында « Намыс- азаматтың алтын түбі» деген Ұлы Абай: « Қазақтың біріне-бірі қаскүнем болмағаның, бірінің тілеуін бірі тілеспей тұғынының, рас сөзі аз бола тұғындығының себебі не?»- деп сұрақ қоя отырып, өз елінің, өз қандастарының күншілдігіне, бірін-бірінің жетістігін көре алмаушылығына мынадай философиялық ой ойлайды: « Әрбір мақтаншақ қорқақ, ақылсыз, надан келеді; әрбір ақылсыз надан, арсыз келеді; әрбір арсыз, жалқаудан сұрамсақ, өзі тойымсыз, тыйымсыз, өнерсіз, ешкімге достығы жоқ жандар шығады». Бауыржан ата күншілдік, біреудің жетістігін көре алмаушылық сияқты теріс әрекеттерді жек көреді. Соған дәлел, генерал- мойор Чернюгов Бауыржанға, Панфиловшылдығы, оның дәстүрін сақтағыштығы үшін соғыс беріп, сол күншілдікке қарсы, қаймықпастан: « Панфиловтың аты ешқашан да өшпейді, оның дәстүрі Кеңес армиясының рухына мәңгі өмір сүретін болады»-деп жауап берген екен. Батыр атаның күншілділікті, намысты,ерлікті сынау арқылы да өзгелердің және басқалардың биік мұратын көрсетеді. Халқымыздың ұлттық тәрбиесі негізінен жүйелі болған деп айтуға болады. Өйткені, тәрбиеге әке-шеше, отбасынан бастап ағайын- туыс, көрші- қолаңның бәрі араласып, бәрі де халықтың баласына ортақ қамқорлық жасаған. «Ел боламын десең-бесігіңді түзе» дегендей, тәрбие бесіктен басталатыны бәрімізге белгілі. Ал бесік иесі- Ана. Дәл қазіргі заманда қыз баланы, яғни болашақ бесік иесін тәрбиелеуге ерекше көңіл бөлуіміз керек, өйткені қыз бала- ертеңгі бойжеткен, ана, халқымыздың болашағы. Сондықтан да отбасының берекесі болмай, Отанның да мықты болуы мүмкін емес. «Кәріге-құрмет, балаға- міндет» демекші, үлкендерді, қарттарды, ақсақалдарды сыйлау тәрбиеміздің ең басты ерекшелігі деп санауға болады. Себебі, халқымыздың тарихына үңілсек, ұлттық тағылымды қалыптастырушы ата- анаға деген көзқарас пен құрмет ерекше болған. Яғни халқымыздың ұрпақ тәрбиелеу үдерісі, отбасындағы қарым- қатынас үлкенге құрмет көрсету, кішіге ізет көрсету тәрізді ұлттық дәстүрлері әрқашан сақталған және оның ұрпақ тәрбиелеудегі маңызы айрықша, халықтың мінез- құлқы мен іс- әрекетінің рухани негізі. Ата- ананы құрметтеу, үлкенді сыйлау, адалдық пен әділдік сияқты қасиеттеріміз ұлттық дәстүр ретінде қалыптасқан. «Мұра дегеніміз не?»-дейді де, бұл ұғымға Манаш Қозыбаев ағамыз түсініктеме береді:Байтақ қазақ жері Отанымыз, көшпелі өркениет, мемлекеттік дәстүріміз, салт- санамыз, таңғаларлық қонақжай, кең пейілді ата сыйлаған мейірбандылығымыз, біз өзі талай Гомерлерді тудырған ұлылар галереясы, сайын даланың сақшысы, жерінің құтын, тәуелсіздігін қорғаған қайраткерлер, дамыған әдебиетіміз, құлашын әлемге сермеген мәдениетіміз, дініміз осының бәрі халық мұрасы. Сондай мақтанышымыздың бірі- Бауыржан Момышұлы. Ол өзіне арнап 1947 жылы 6 желтоқсанда жазған бір шумақ өлеңінде былай деген еді: Қадірін білмеппіз ғой тірі кезде, Деп жылар сорлы қазақ мен өлгенде. Ұрпақ атар сексен мен жүздігімді, Тарихтың түкпінінен сөз келгенде. Бұл сөздің өзінде шындық бар. Өйткені, жыл өткен сайын, жылдар өткен сайын Бауыржан шыңының басы Хантәңірдей, Бұландай биіктеп барады. Біздің ойымызша, қазақ халқының зиялылары қандай бір қиындық кездеспесін, басына қандай бір қауіп- қатер төнбесін зиялы болып қалулары керек. Барлық кезде өзін-өзі ұстап,өзіне еріп келе жатқан іні-қарындастарына, ұл- қыздарына үлгі-өнеге танытып, зиялылыққа тәрбиелеулері тиіс. Өсер елдің, өркен жаятын елдің ұрпағы Бауыржан өсиетінен ғибрат алар,ұлттық рухы игі жақсылар мен жайсандар көбейер. Сонда Момышұлы әруағы еміренер де, тебіренер, ұрпақтарын желеп жебеп жүрер. Бауыржан Момышұлының жебедей ұшқыр ойлары егеменді еліміздің ертеңіне, жас ұрпақтың ойына-ой қосып, жігеріне-жігер қосып, азаматтық рухта тәрбиелейді деп сенеміз.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1.Б.Момышұлы. «Ұлы тағдыры-Ұрпақ тәрбиесі» «Қазақ тілі мен әдебиеті» кітабы2.Б.Исмаилов. «Қазақтың азаттығын аңсаған» Ұлағат 2001 жыл3.М.Мырзахметұлы «Айналғанаты аңызға Момышұлы» Тараз,2000 жыл4.О.Бөкейхан «Ұшқан ұя- салт- дәстүрлердің бала дамуына ықпалы» Ұлағат 1998 жыл
11 Шілде 2018
1054
1 рет жүктелген
Дайын ҚМЖ. Барлық пәндерден 2022-2023 оқу жылына, жаңа бұйрыққа сай жасалған