МАТЕРИКТЕР ТИПОЛОГИЯСЫ

Евразия құрлығы

• Ауданы – 53,4 млн км² (құрлықтың 36%)

• Халқы – 5,132 млрд адам (2015 ж. халықтың 70 %)

• Тығыздығы – 93,72 адам

Бағыты	Мүйіс атауы	Орналасқан ендігі
Солтүстік	Челюскин, Ресей	73о43´ с.е.
Шығыс	Дежнев, Ресей	169о40´ б.б.
Батыс	Рока, Португалия	9о34´ б.б.
Оңтүстік	Пиай, малайзия	1о16´ с.е.

Тектоникалық құрылымы	Жер бедерінің негізгі формалары	Пайдалы қазбалары
Ежелгі платформалар	Шығыс Еуропа жазығы, Орта Сібір үстірті, Араб түбегі, Декан үстірті, Ұлы Қытай жазығы	Тас және қоңыр көмір, темір, марганец, алтын
Жас платформалар	Батыс Сібір ойпаты, Тұран ойпаты. Орта Европа ойпаты	Мұнай, газ
Ежелгі қатпарлы аумақтар	Орал, Алтай, Скандинавия таулары, Тянь-Шань	Мыс, темір, алтын, сиреккездесетін металлдар
Жас қатпарлы аумақтар	Пиреней, Альпі, Карпат, Кавказ, Иран таулы үстірті, Гиндукуш, Кунь-Лунь, Памир, Гималай және т.б. Тынықмұхиты белдеуі	Боксит, қалайы, молибден

Мұхит бассейндері	Өзендер
Тынық мұхиты	Амур, Аргунь, Шилка, Сунгари, Хуанхэ, Янцзы, Меконг
Атлант мұхиты	Сена, Рейн, Одер, Висла, Нева, Дон, Днепр, Днестр, Дунай
Үнді мұхиты	Үнді, Ганг, Брахмапутра, Иравади, Салиун, Тигр, Евфрат
Солт. Мұзды мұхит	Печора, Обь, Ертіс, Енисей, Ангара, Лена, Валию, Яна, Индигирка, Колыма
Ішкі алап	Волга (Еділ), Урал, Сырдария, Әмудария

1. Арктикалық шөл. Жазы өте суық әрі қысқа. Қысы -40ºС Мүк, қына, балдыр, ақ аю, ақ түлкі

2. Тундра мен орманды тундра. Жауын-шашын аз, температура төмен, климаты қатал, күшті жел, қарлы боран жиі болады. Мүк, қына, бұталар, бұғы, бұлан, қоңыр аю, кеген, құр.

3. Тайга. Жазы біршама жылы әрі ұзақ. тек қана қылқан жапырақты ағаштар өседі, топырағы күлгін батпақты. Ағаш текті өсімдіктер, қылқанжапырақтылар, қарағай, шырша, май қарағай, самырсын, балқарағай, зубр, бұлан, марал, елік, қоңыр аю, қабан.

4. Аралас және жалпақ жапырақты ормандар. Таига мен жалпақ жапырақты ормандары арасында жатыр. Қылқанды, ұзақ және жалпақ жапырпақты орман, емен және амур барқыт ағашы, лианалар, корей самырсыны. Зубр, аю, кедра.

5. Орманды дала және дала. Шығыс Еуропа мен Батыс Сібір жазығының оңтүстігінде Алтайға дейін. Жалпақ жапырақты ағаштар, емен, үйеңкі, қайың, көктерек, селеу. Қасқыр, қарсақ, түлкі, тышқандар.

6 . Шөлейт және шөл. Каспий маңы ойпатынан басталады. Қыста мин.-40ºС, жазда мак.+50ºС. Жусан, селеу, бетеге, бұйырған сексеуіл, қызғалдақ, қаңбақ. Жабайы түйе, құлан, ақбөкен.

7 . Қатты жапырақты мәңі жасыл ормандар. Жазы ыстық, құғақ, қысы жылы , жаңбырлы. Емен, тығын емені, қарағай, лавр, грек жаңғағы, зәйтүн.

8. Субтропикті дала. Жазы өте ыстық. Цитрус, анар, жүзім, жер жаңғағы.

9. Субтропикті ылғалды, муссондық ормандар. Жазы ылғалды, қысы біршама құрғақ. Магнолия, камелия, камфора, лавр, бамбук, емен, шамшат, шегіршін. Жолбарыс, қабылан, Гималай аюы, бамбук аюы-панда, маккака, гиббон, тоты құстар, үйректер.

10. Тропиктік шөлдер. Ең ыстық, ең құрғақ климат. Құрма пальмасы, бөкендер, онагр, таргыл қорқау қасқыр, шиебөрілер.

11. Саванналар, сирек ормандар. Жауын-шашынның түсуі мен мөлшерінің мезгілдері бойынша белдеу ішінде әркелкі болады. Пальмира пальмасы,сандал ағашы, тик, майлы ағаш.

12. Субэкваторлық ауыспалы ылғалды ормандар. Аса құрғақ емес, жаңбырлар саваннадан көбірек жауады. Жабайы, пілдер, маймылдар.

13. Экваторлық белдеудегі ылғалды ормандар. Жауын-шашын мол, температура тұрақты жоғары. Ротанг пальмасы, лианалар, орхидеялр. Мүйізтұмсықтар, бұқалар, макакалар, ит басты маймылдар, ірі орангутандар, жолбарыс, қабылан, тауыс.

14. Биіктік белдеулер. Биіктеген сайын ылғалдың артуына қарамастан, ауа температурасы төмендейді. Қодас, қар барысы, ұлар, аюлар, арқарлар, буволдар, жабайы пілдер, қабылан, жолбарыс.

Солтүстік Америка

• Ауданы – 24,2 млн км

• Халқы – 478,4 млн адам

• Тығыздығы –

Бағыты	Мүйіс атауы	Орналасқан ендігі
Солтүстік	Мерчисон мүйісі	71о451´ с.е.
Шығыс	Сент-Чарльз мүйісі	55о40´ б.б.
Батыс	Принц Уэльс мүйісі	168о б.б.
Оңтүстік	Марьято мүйісі	7о12´ с.е.

Тектоникалық құрылымы	Жер бедерінің негізгі формалары	Пайдалы қазбалары
Ежелгі Солтүстік Америка платформасы	Ұлы жазық және Орталық жазық	Темір, уран, алтын, мұнай, калий тұзы
Ежелгі қатпарлы аумақтар	Аппалач таулары	Тас көмір, темір, уран, никель, кобальт, асбест
Мезозой мен кайназойлық қатпарлы аумақтар	Кордильеры, Сеңгір таулар, Мексика қыраты	Мыс, алтын, тас көмір, мұнай, газ
Жас платформалар тақтасы	Мексика маңы ойпаты	Мұнай, газ, фосфорит

Мұхит бассейндері	Өзендер
Тынық мұхиты	Юкон, Кускокуим, Фрейзер, Снейк
Атлант мұхиты	Миссисипси, Куса, Колорода, Бразос, Пекос
Солт. Мұзды мұхит	Маккензи, Бак, Казан

КЛИМАТТЫҚ БЕЛДЕУ	ТАБИҒАТ ЗОНАСЫ
Арктикалық	Арктикалық шөл, тундра
Субарктикалық	Тундра және орманды тундра, Батыс жағалауы мен орталықта - тайга
Қоңыржай	Батыста – аралас және жалпақ жапырақты ормандар; Орталықта – орманды дала және дала; Солт.-шығ. – орманды тундра
Субтропикалық	Батыста – қатты жапырақты және мәңгі жасыл ормандар; Тауаралық қазаншұңқырларда – шөлдер; Орталықта - дала; Шығыста – ауыспалы ылғалды ормандар;
Тропикалық	Батыста – саванна мен сирек ормандар; Шығыста – ауыспалы ылғалды ормандар;