Мәтін 4 сынып

Заттың күйлері
ХИМИЯ • АТОМДАР МЕН БАЙЛАНЫСТАР • ЗАТТЫҢ КҮЙЛЕРІ

1-бөлім: Заттың күйлері

• Заттың қандай күйлері бар және олардың ерекшеліктері неде? Бөлшектеріне
байланысты олардың қасиеттерін қалай түсіндіреміз?
Иссак Ньютонның заманынан бастап, зат үш күйге
бөлінеді: қатты, сұйық және газ, әр күйдің өзіне тән
қасиеттері бар.

ДИАГРАММА 01:

Қатты заттардың нақты пішіні мен көлемі болады.
Оларды сығу өте қиын. Қатты заттардағы бөлшектер:
• Бір-біріне тығыз орналасқан, олар одан әрі
тығыздалмайды
• Бір-біріне өте мықты бекінген, сондықтан оңай қозғала
алмайды
• Бекіген нүктенің айналасында тербеледі, бірақ бір
орыннан екінші орынға қозғалмайды
Сұйықтардың нақты пішіні жоқ, бірақ нақты көлемі
болады. Олар өзі тұрған ыдыстың пішінін алады,
тек горизонталь емес, мұнда сұйықтың бетінде сәл
ғана ойыс пайда болады. Сұйықтарды сығу қиын.
Сұйықтардағы бөлшектер:
• Бір-біріне жақын орналасқан
• Бір-біріне өте мықты тартылады
• Бейберекет және оңай, бір-бірінің айналасында
тұрақты түрде қозғалады
Газдардың нақты пішіні мен көлемі болмайды. Ол
өзі тұрған ыдыстың көлемін толықтай толтырады.
Олар жоғары концентрациялы аумақтан төменгі
концентрациялы аумаққа диффузияланады. Мысалы,
бөлменің бір шетіне ауа сергіткішті сепсеңіз, оның иісі
лезде бөлмеге тарап кетеді. Газдарды сығу өте оңай.
Газдардағы бөлшектер:
• Бос кеңістіктің 99,99%-ын құрайды
• Бір-біріне өте әлсіз тартылады
• Бейберекет және оңай қозғалады

Заттың күйі үш факторға тәуелді: бөлшектердің түрі;
олардың бір-бірін тарту күші; температура.

Алмастың бөлшектері бір-біріне үлкен күшпен тартылады,
сондықтан ол бөлме температурасында қатты зат

Егер бөлшектер бір-бірін өте күшті тартатын болса, мысалы алмастың не темірдің ішіндегі бөлшектер секілді, онда
затты балқыту, бөлшектерді бір-бірінен кері итеру үшін көп энергияны қажет етеді. Сондықтан, алмас пен темір секілді
заттар бөлме температурасында қатты заттар. Егер бөлшектер бір-бірін жай ғана тартатын болса, мысалы, оттегі не
гелийдің молекулалары секілді, зат бөлме температурасында газ болады, себебі бөлшектерді бір-бірінен алыстату
үшін өте көп энергия қажет болады. Егер тартылыс күші өте мықты не өте әлсіз болмаса, зат бөлме температурасында
сұйық күйінде болады, мысалы сынап не бромин секілді.

• Ұсынылатын фильм

• Жұмыс дәптерінің сұрағы

- Қатты денелер, сұйықтықтар және газдар

- 1-сұрақ

1

ХИМИЯ • АТОМДАР МЕН БАЙЛАНЫСТАР • ЗАТТЫҢ КҮЙЛЕРІ

• Затты бір күйден екінші күйге қалай айналдыруға болады?
Затты қатты күйден сұйық күйге, сұйықтан газға, не
қаттыдан газға айналдыру үшін энергия қажет, әдетте
ол жылу күйінде болады. Энергия бөлшектерді ажырату
үшін қажет, яғни бізге қаттыны сұйыққа айналдыру үшін
қыздыру қажет. Бұл процесс балқыту деп аталады, ол
балқу температурасы деп аталатын температурада
жүреді (таза қатты заттар үшін).

ДИАГРАММА 02:

Сұйықтың бетіндегі бөлшектер қозғалыста болады, және
олардың кейбірі өзге бөлшектерден ажырап, кеңістікке
оңай шығып кетуге бейім болады. Бұл булану деп
аталады және ол белгілі бір температура аралығында
өтеді.
Егер біз сұйықты әрі қарай қыздырсақ, сұйықтың
ішіндегі бөлшектер еркін қозғалып, көпіршіктер шыға
бастайды. Бұл қайнау деп аталады және таза сұйықтар
үшін ол белгілі бір температурада жүреді, ол қайнау
температурасы.
Жоғарыда айтылған өзгерістерде физикалық
процесс жүреді, себебі жаңа заттар түзіледі. Кейде
өзгерістер кері жүреді. Егер сұйықты суытсақ одан
қатты зат аламыз. Бұл процесс қату деп аталады,
және сұйық су мұзға айналатын салқын ауа райында
білінеді. Егер газды суытсақ, ол сұйыққа айналады:
бұл процесс конденсация деп аталады. Суық
күндерде біздің деміміздегі су көлік терезесінің ішінде
конденсацияланады.

• Ұсынылатын фильмдер

Қосымша сұрақтар

- Зат күйінің өзгеруі

С1. Сублимация деген не?

- Гидростатикалық күштер

Кейбір заттар бірден қатты күйден газға айналады, себебі олардың
бөлшектерінің арасындағы тартылыс күші өте әлсіз. Бұл құбылыс
сублимация деп аталады. Иодин қара қатты заттан күлгін газға
сублимацияланады. Басқа мысалға көмірқышқыл газы жатады, ол құрғақ
мұз атымен белгілі, ол құрғақ мұздан тура көмірқышқыл газына айналады.

- Қар қалай пайда болады?
- Жасанды қарды қалай жасауға
болады?

• Жұмыс дәптерінің
сұрақтары
- 2-сұрақ және 3-сұрақ

С2.Құрғақ мұз қайда қолданылады?

Құрғақ мұз поп видеоларында тұман жасауда қолданылады. Марс бетіндегі ақ дақтар қатты көмірқышқыл газы
деп болжамдалады. Марсиандық қыс кезінде полюстарда қатты көмірқышқыл газы түзіледі, ал Марсиандық
жаз бойы көмірқышқыл газы сублимацияланып, мұзды қабат кетеді.

2

ХИМИЯ • АТОМДАР МЕН БАЙЛАНЫСТАР • ЗАТТЫҢ КҮЙЛЕРІ

• Барлық заттар қарапайым түрде қатты, сұйық не газ деп жіктеле ала ма?
Ньютонның классификациясы өте пайдалы, бірақ барлық заттар
нақты үш күйге келе бермейді. Кейбір сұйық заттар шайқатылғанда
не баяу аққанда кенеттен өзгеше қасиет көрсетеді. Мұндай сұйықтар
бейньютондық сұйықтар деп аталады, олар біздің айналамызда
бар. Мысалы, қызанақ кетчубын шайқағанда ол жылдам қозғалғыш
болып кетеді, бірақ оны бөтелкеден құю өте қиын. Тіс пастасы,
салат майы және бояу да дәл осындай қасиетке ие. Қайнатылған
крем мен жақпа крем сығылғанда не шашырағанда көбіне қатты
затқа ұқсап кетеді, бұл да бейньютондық әрекеттің бір мысалы.

• Ұсынылатын фильм

Қызанақ тұздығы – бейньютондық сұйықтық

- Ньютондық емес сұйықтықтар

Қосымша сұрақ
С3. Ублэк деген не?
Ублэк жүгері крахмалы мен судың қоспасы. Бұл қарапайым бейньютондық сұйықтық. Себебі оны лақтырып,
немесе онымен жұмыс жасау арқылы қысым түсіргенде, қатты затқа айналады, ал қысым күші алынғанда,
қайтадан сұйық күйге айналады. Оның қызық атауы доктор Сьюздың кітабынан алынды!

2-бөлім: Молекулааралық күштер

• Молекулааралық күштер деген не?
Көп заттар (бірақ барлығы емес) молекулалар деп аталатын бөлшектерден тұрады. Молекулалар бір бірімен
мықты коваленті байланыспен байланысқан атомдар тобынан тұратын бөлшектер. Мысалы, оттегі оттегі
молекулаларынан [O2] тұрады, олардың өзі бір-бірімен біріккен екі оттегі атомынан тұрады. Екі оттегі атомын
біріктіретін күштер мықты болғанымен, молекулалар арасындағы тартылыс күштері өте әлсіз. Басқаша айтсақ,
оттегі молекулалары өзге молекулаларды қатты тартпайды, сондықтан да оттегі бөлме температурасында газ
болып келеді.
Молекулааралық күштердің табиғаты электрлік, және олардың күші атомның түрі мен молекуладағы электрон
санына тәуелді. Жалпы, үлкен молекулалар бір-бірін кішкентай молекулаларға қарағанда күштірек тартады, себебі
оларда бір молекулаға шаққанда электрондар саны көбірек. Мысалы, [I2] йод молекулалары [I] йод атомдарынан
тұрады, және олардың әрбірінде 53 электроннан бар, яғни [I2] молекулаларында 2 x 53 = 106 электрон бар.
[F] фтор атомдарында 9 электроннан бар, яғни [F2] фтор молекуласында 2 x 9 = 18 электрон бар. Сондықтан,
фтор молекулаларына қарағанда, йод молекулаларын ажырату үшін көбірек энергия қажет. Сол себепті бөлме
температурасында йод сұйық болса, фтор керісінше газ.

• Ұсынылатын фильм

- Молекулааралық күштер

Қосымша сұрақ
С4. Барлығы теріс зарядталған болса, электрондар бір-бірін қалай
тартады?

• Жұмыс дәптерінің сұрағы
- 4-сұрақ

Молекуладағы электрондар тұрақты түрде қозғалыста болады. Мысал бойынша, молекуланың бір шетінде
екінші шетіне қарағанда электрон көп болады. Яғни, электрон көп орналасқан жақ әлсіз теріс, ал электрон аз
орналасқан жақ әлсіз оң зарядталған болады. Молекуланың оң зарядталған жағы басқа молекуланың теріс
зарядталған жағын тартып, молекулааралық тартылыс пайда болады.

3

ХИМИЯ • АТОМДАР МЕН БАЙЛАНЫСТАР • ЗАТТЫҢ КҮЙЛЕРІ

• Өте әлсіз болса да, молекулааралық күштердің маңызы неде?
Молекулааралық күштер өте әлсіз болғанына қарамастан, ковалентті, металдық және иондық байланыстар сияқты
мықты тартылыс күштеріне қарағанда элементтер мен қосындылардың көбісінде молекулаларды тұтас ұстап тұра
алады. Оларға галоген элементтері, инертті газдар, мұнайдағы көмірсутектер, майлар, нәруыздар және көмірсулар
жатады. Анығында, біздің ағзамыздағы маңызды қосылыстардың көбісі өзара молекулааралық күштер арқылы
ұсталып тұратын молекулалардан тұрады.

• Ұсынылатын фильм
- Молекулааралық күштер

• Молекулааралық күштердің Жердегі өмір үшін маңызы неде?
ДНҚ, РНҚ, нәруыз (олардың ішінде ферменттер, миоглобин
және гемоглобин бар), крахмал және целлюлоза сияқты өте
маңызды биологиялық заттардың көбісі молекулалардан
тұрады. Бұл молекулалардың пішіні молекулааралық
күштер арқылы анықталады.

Молекулааралық күштер ДНҚ молекулаларының
пішініне әсер етеді

• Ұсынылатын фильм
- Молекулааралық күштер

ДНҚ-ның қос шиыршығының өзінің көшірмесін жасауының
мүмкіндігі молекулааралық күштерге тәуелді, ол күштер
сутектік байланыстар деп аталады. Сутектік байланыс
ДНҚ молекуласының екі талшығының арасында болады.
Тартылыс күштерінің өте күшті (талшықтар бір-бірінен
ажырап кетпес үшін) не өте әлсіз (молекулалар бір-бірінен
алшақ болуы үшін) болуының арасындағы тепе-теңдік өте
әлсіз. Қалай болса да, ДНҚ өзінің көшірмесін жасамаса,
біздің білуімізше, өмір мүмкін болмайды.

3-бөлім: Ерітінділер, қоспаларды айыру және хроматография

• Ерітінді деген не?
Ерітінді деген еріткіш зат (мысалы, су) өзге затты, яғни ерігішті (мысалы, ас тұзы) ерітетін қоспаның ерекше түрі.
Егер зат ерісе, еритін зат деп аталады, мысалы қант суда ериді. Егер зат ерімесе, ерімейтін зат деп аталады,
мысалы құм суда ерімейді. Егер ерітіндіде қатты зат толығымен кішкене бөлшектерге ыдыраса, ол кейін
барша сұйықта таралып кетеді. Онда қатты зат бөлшектері болмайды, ерітінді толығымен таза, мөлдір болып,
тұмандылық болмайды.
Егер ерімейтін қатты заттың кішкене бөлшектері сұйықта тұрып қалса, мысалы өзендердегі лай секілді, ол қоспа
суспензия деп аталады. Супнезиялар күнделікті өмірде жиі кездеседі: жеміс сквошы, сыра мен ыстық шоколад
сусындары – суспензиялар. Біздің ағзамыздағы қан өте маңызды суспензия, ол қызыл плазмадағы қызыл және ақ
қан жасушалары.
Мұнай мен су секілді бір-бірімен араласпайтын сұйықтар, араласпайтын сұйықтар деп аталады. Араласпайтын
сұйықтардың бірінің бөлшектері екіншісінің құрамында болса, олар эмульсия болып табылады. Сүт, май,
салат майлары мен ыстық шоколад сияқты кең тараған тағам түрлері эмульсия болып табылады. Эмульсияны
тұрақтандыру үшін эмульсификатор деп аталатын затты пайдаланады. Эмульсификаторлар әдетте бір шетінде
көміртегі атомдарының ұзын тізбегінен (гидрофобты не сумен араласпайтын молекулалар) және суды тартатын
атомдар тобынан тұрады (гидрофильді не сумен араласын молекула).

4

ХИМИЯ • АТОМДАР МЕН БАЙЛАНЫСТАР • ЗАТТЫҢ КҮЙЛЕРІ

ДИАГРАММА 03:

Қосымша сұрақ
С5. Таза мен түссіздің арасында қандай
айырмашылық бар?
Таза ерітіндінің түссіз болуының шарт еместігін айта
кеткен жөн. Мыс сульфатының ерітіндісі, мысалы,
таза көк түсті ерітінді. Түссіз деген, ерітіндіде еш түс
жоқ деген сөз, мысалы су.

Қант кесегі бір шыны шайда еріп кетеді

• Ұсынылатын фильмдер
- Ерітінділер
- Тұз: Тұз және мұз

• Заттардың қоспаларын қалай айыруға болады?
Біздің қоспаларды айыруда қолданатын тәсіліміз
қоспаның түріне және қоспаның компоненттеріне
тәуелді.

ДИАГРАММА 04:

Магнит және магнит емес материалдар: темір
магнитті материал, ал мыс болса, магнитті емес, яғни
темір мен мыстың қоспасынан біз магниттің көмегңмен
темірді жинап ала аламыз. Бұл әдісті темірдің кезкелген қорытпаларында, мәселен болатта, қолдануға
болады. Сондай-ақ кобальт пен никельге қолдануға
болады, себебі олар да магнитті материалдар.
Еритін және ерімейтін материалдар: Ас тұзы (натрий
хлориді) суда ериді, ал құм ерімейді. Егер ас тұзы мен
құмның қоспасы суға қосылып, араластырылса, ас тұзы
еріп кетіп, құмды қатты күйінде қалдырып, аз тұзының
ерітіндісін жасайды. Қатты затты ерітіндіні фильтрлі
воронка арқылы өткізу арқылы құмды бөліп алуға
болады. Ерімейтін құм астында қалдық ретінде қалып,
тұзды су фильтр арқылы өтіп, фильтрат болады.

5

ХИМИЯ • АТОМДАР МЕН БАЙЛАНЫСТАР • ЗАТТЫҢ КҮЙЛЕРІ

Қайнау температуралары әртүрлі сұйықтар:
Еріген қатты заттар: Су 100oC градуста қайнайды, ал натрий хлориді 1415oC градуста қайнайды. Егер тұзды су
қайнаса, су буланып, натрий хлоридін түбінде қалдырады.
Сұйықтардың қоспасы: Сұйықтардың қоспасы олардың арасында қайнау температурасындағы айырмашылық
үлкен болған жағдайда ғана ажыратылады. Ол сұйықтарды қайнату мен буды конденсациялау арқылы жүреді.
Мысалы, сіз 100oC градуста қайнайтын су мен 78oCградуста қайнайтын этанолдың қоспасын қайнатып жатсаңыз,
этанол бірінші болып қайнап, буланады, су (және азғана этанолды) қалады. Бұл процесс дистилляция деп аталады
және қайта қайта қайталанғанда біз таза этанолды ала аламыз. Егер қоспада көп компоненттер болса, мысалы
мұнай, процесс дәл солай жүреді, тек компоненттерін буландыру үшін жақсы құрылғылар қажет. Ол процесс
фракциялық дистилляция деп аталады.

• Ұсынылатын фильмдер

• Жұмыс дәптерінің сұрақтары

- Тұз: Қоспаларды ажырату

- 5-сұрақ және 6-сұрақ

- Фракциялық айдау үдерісі

• Хромотография деген не және ол түрлі заттарды қалай айыра алады?
Хромотография (аудармасы “түсті жазу”) бастапқыда
әртүрлі түстерді бір-бірінен ажырату мақсатында пайда
болды. Оның ең оңай формасында, қарындашпен
төртбұрышты қағазға жазылады. Сияның қоспасы
қарындаштың ұшына орналастырылып, ал қағаздар
стақанға салынады, онда аз мөлшерде су болады. Су
қағазды көтеріп, қозғалған сайын түрлі түстерді өзінің
бойымен алып кетеді. Қағазға әлсіз жұққан бояулар әрі
қарай жылжып, ал қатты сіңгендері жылжымайды.

ДИАГРАММА 05:

Судың соңғы орны еріткіш бет деп аталады. Егер
қарындаш сызығы мен сияның орнына дейінгі
қашықтықты өлшесеңіз, сияның тасымалданған
қашықтығының мен ерітінідінің тасымалданған
қашықтығына қатынасын таба аласыз. Бұл қатынас
төмендегідей жолмен табылады:

Rf = Сия тараған аралық
Еріткіш тараған аралық
Бұл белгілі бір сия үшін Rf шамасы деп аталады, және
әртүрлі сиялар үшін бұл шама әртүрлі, яғни оларды
бір-бірінен ажыратуға болады.
Хромотографияның барлық түрлері еріткіштің қозғалысына тәуелді, ол мобильді фаза деп аталады, және тұрақты
фаза деп аталатын, қоспаның компоненттерін бірге ұстап тұратын нәрсеге тәуелді. Қағаз хромотографиясында су
мобильді фаза, ал қағаз тұрақты фаза болып келеді.

6

ХИМИЯ • АТОМДАР МЕН БАЙЛАНЫСТАР • ЗАТТЫҢ КҮЙЛЕРІ

Қосымша сұрақтар
С6. ДНҚ анықтауда хромотография қалай қолданылады?
Хромотография заттардың көптеген түрлерін бір-бірінен ажырату
үшін пайдаланылады. Мәселен, ДНҚ бөліктері тұрақты фаза және
электр өрісі болатын, ДНҚ бөліктерін қозғалтатын гель арқылы
ажыратылады. Түрлі бөліктер түрлі жылдамдықпен қозғалады,
“ДНҚ дактилоскопия” бұл техниканы ата-ана мен олардың
балалары арасындағы туыстықты анықтау үшін пайдаланады.
Сонымен қатар, ол сот медицинасында қылмыс орнындағы ДНҚ
үлгісінің тұлғаға қатыстығын үлкен дәлдікпен дәлелдеу үшін
қолданылады.

C7. Судан өзге еріткіштерді қағаз хромотографиясында
пайдалануға бола ма?
Иә, зерттелетін заттарды ерітетін және қағазбен әрекеттеспейтін
кез-келген қолайлы ерітіндіні пайдалануға болады.

Қағаз хроматографиясын сиялардың
қоспасын айыруда қолдануға болады

• Ұсынылатын фильмдер
- Сот сараптамасы: Хроматография
- Тұз: Қоспаларды айыру
- ДНҚ және қылмыс
- Сот сараптамасы: Батпақтағы денелер

C8. Хромотографияны түссіз заттарды зерттеуде қолдануға
бола ма?
Иә, мысалы, амин қышқылдарын қағаз хромотографиясы арқылы
бөліп алуға болады. Қағаз құрғатылады, кейін нингидрин деп
аталатын қосылыс шашыратылып, ол қосылыс қыздырылғанда
амин қышқылдарымен әрекеттесіп, қызыл-көк түске боялады.
Амин қышқылдарының Rf шамасын өлшеу арқылы оларды
анықтауға болады.

- Сот сараптамасы: ДНҚ-дактилоскопия
- Сот сараптамасы: Қылмыс орнын
зерттеу әдістері
- Деректер: Сот-медициналық
сараптама

• Ұсынылатын жаттығу
- Қылмыстық жағдайларда ДНҚдактилоскопияның қолданылуын зерттеу

7

ХИМИЯ • АТОМДАР МЕН БАЙЛАНЫСТАР • ЗАТТЫҢ КҮЙЛЕРІ

• Жұмыс дәптері

С1. Мына заттар 20oC температурада қандай күйде болатынын анықтаңыз:
(a) гелий, (b) бром, (c) йод, (d) кремний диоксиді, (e) хлор, (f) калий,
(g) натрий хлориді, (h) аммоний, (i) графит, (j) сынап, (k) этанол
(a)

(b)

(c)

(d)

(e)

(f)

(g)

(h)

(i)

(j)

(k)

C2. Зат күйлерінің өзгеруін сипаттаңыз:
(a) Br2(l) → Br2(g), (b) Hg(l) → Hg(s), (c) I2(s) → I2(g), (d) NaCl(s) → NaCl(l), (e) NH3(g) → NH3(l)
(a)

(b)

(c)

(d)

(e)

С3. -200oC-тағы сұйық ауа көбіне мына заттардан тұратын қоспа (қайнау температуралары
жақшада берілген): азот (-196oC), оттегі (-183oC), аргон (-186oC). Егер сұйық ауа қыздырылса, газдар
қандай ретпен қайнайды?
(1)

(2)

(3)

8

ХИМИЯ • АТОМДАР МЕН БАЙЛАНЫСТАР • ЗАТТЫҢ КҮЙЛЕРІ

• Жұмыс дәптері

C4. Мына көмірсутектерді қайнау температурасы кіші қосылыстан бастап, қайнау температуралары
бойынша орналастырыңыз (Барлығының молекулалары тура тізбекті деп алыңыз):
C10H22, C12H26, C6H14, C3H8
(1)

(2)

(3)

(4)

C5. Инертті газдарды қайнау температурасы кіші элементтен бастап, қайнау температуралары
бойынша орналастырыңыз:
Xe, Rn, He, Kr, Ne, Ar
(1)

(2)

(3)

(4)

(5)

(6)

С6. Мына қоспаларды қандай тәсілмен айыруға болады:
(a) йодты құмнан, (b) никель ұнтағын никель ұнтағы мен мыс ұнтағының қоспасынан,
(c) гексан мен октанды, (d) мыс сульфатын құмнан
(a)
(b)
(c)
(b)

9

ХИМИЯ • АТОМДАР МЕН БАЙЛАНЫСТАР • ЗАТТЫҢ КҮЙЛЕРІ

• Жұмыс дәптерінің жауаптары

С1. Мына заттар 20oC температурада қандай күйде болатынын анықтаңыз:
(a) гелий, (b) бром, (c) йод, (d) кремний диоксиді, (e) хлор, (f) калий,
(g) натрий хлориді, (h) аммоний, (i) графит, (j) сынап, (k) этанол
(a) газ

(b) сұйық

(c) қатты

(d) қатты

(e) газ

(f) қатты

(g) қатты

(h) газ

(i) қатты

(j) сұйық

(k) сұйық

C2. Зат күйлерінің өзгеруін сипаттаңыз:
(a) Br2(l) → Br2(g), (b) Hg(l) → Hg(s), (c) I2(s) → I2(g), (d) NaCl(s) → NaCl(l), (e) NH3(g) → NH3(l)
(a) булану/қайнау

(b) қату

(c) сублимация

(d) балқу

(e) конденсация

С3. -200oC-тағы сұйық ауа көбіне мына заттардан тұратын қоспа (қайнау температуралары
жақшада берілген): азот (-196oC), оттегі (-183oC), аргон (-186oC). Егер сұйық ауа қыздырылса, газдар
қандай ретпен қайнайды?
(1) Азот

(2) Аргон

(3) Оттегі

Қайнау температурасы ең төмен газ бірінші болып қайнайды.

10

ХИМИЯ • АТОМДАР МЕН БАЙЛАНЫСТАР • ЗАТТЫҢ КҮЙЛЕРІ

• Жұмыс дәптерінің жауаптары

C4. Мына көмірсутектерді қайнау температурасы кіші қосылыстан бастап, қайнау температуралары
бойынша орналастырыңыз (Барлығының молекулалары тура тізбекті деп алыңыз):
C10H22, C12H26, C6H14, C3H8
(1) C3H8

(2) C6H14

(3) C10H22

(4) C12H26

Ұзынырақ молекулаларда әр молекулаға шаққанда көбірек электрон болады, сондықтан
молекулааралық күштер де көп болады. Молекулаларды бір-бірінен алшақтату үшін көп энергия
қажет болғандықтан, қайнау температурасы да артады.

C5. Инертті газдарды қайнау температурасы кіші элементтен бастап, қайнау температуралары
бойынша орналастырыңыз:

(1) He

(2) Ne

(3) Ar

(4) Kr

(5) Xe

(6) Rn

Атомдар артқан сайын, әр атомға шаққанда көбірек электрон болады, сондықтан
молекулааралық күштер де көп болады. Атомдарды бір-бірінен алшақтату үшін көп энергия
қажет болғандықтан, инертті газдардың қайнау температуралары He-ден Rn-ға қарай артады.

С6. Мына қоспаларды қандай тәсілмен айыруға болады:
(a) йодты құмнан, (b) никель ұнтағын никель ұнтағы мен мыс ұнтағының қоспасынан,
(c) гексан мен октанды, (d) мыс сульфатын құмнан
(a) Жылу – йод сублимацияланады да, құмды қалдырады
(b) Магнитті пайдалану – никельді жинап алып, мысты қалдырады
(c) Дистилляция – гексан бірінші қайнап кетеді, себебі оның қайнау температурасы
октандікінен төмен
(d) Су қосу – мыс сульфаты еріп кетеді де, құмды қалдырады. Құмды кейін сүзгілеп алуға болады.

11

ХИМИЯ • АТОМДАР МЕН БАЙЛАНЫСТАР • ЗАТТЫҢ КҮЙЛЕРІ

• Тест
Қатты заттар, сұйықтар және газдар
Негізгі

Тереңдетілген

• Мына заттардың қайсысы бөлме
температурасында қатты күйде болады?

• Тозаң бөлшектерінің Браундық қозғалысы
ненің әсерінен болады?
A – су бөлшектерінің тозаң
бөлшектерімен соқтығысуынан
B – тозаң бөлшектерінің айнала жүзуінен

A – сутегі
B – сынап
C – бром

C – судың тозаң бөлшектерінің
маңында ағуынан
D – ауа ағындарының тозаң
бөлшектерін желдетуінен

D – темір

• Мына тұжырымдардың қайсысы газдарға тән
емес?

• Мына тұжырымдардың қайсысы сұйықтарға
тән емес?

A – аға алмайды
B – өзі тұрған ыдысты толтырады

A – бөлшектері бір-бірінен алшақ

C – оңай сығылады

B – тұрақты көлемі бар

D – нақты пішіні жоқ

C – аға алады
D – сұйық бөлшектері тұрақты түрде
бейберекет қозғалады

• Газдағы бөлшектер
• Алғаш рет Браун қозғалысының нақты
түсініктемесін берген адам

A – бір-бірін күшті тартады
B – бір-біріне өте жақын орналасады

A – Роберт Браун

C – тұрақты қозғалыста болады

B – Антуан Лавуазье

D – бір-бірін тартпайды

C – Альберт Эйнштейн
D – Гемфри Дэви

• Мына тұжырымдардың қайсысы қатты
заттарға тән емес?

• Мына тұжырымдардың қайсысы дұрыс?

A – нақты пішіні бар

A – барлық заттар қозғалатын
бөлшектерден тұрады

B – оңай сығылады

B – тек газдар мен сұйықтар
қозғалатын бөлшектерден тұрады

C – тұрақты көлемі бар
D – бөлшектері еркін қозғала алмайды

C – тек қатты заттар мен сұйықтар
қозғалатын бөлшектерден тұрады
D – тек қатты заттар мен газдар
қозғалатын бөлшектерден тұрады
12

ХИМИЯ • АТОМДАР МЕН БАЙЛАНЫСТАР • ЗАТТЫҢ КҮЙЛЕРІ

Зат күйлерінің өзгеруі
Негізгі

Тереңдетілген

• Қатты заттың сұйыққа айналу процесі

• Қатты затты қыздырғанда, ондағы бөлшектер

A – қайнау

A – үлкейеді

B – балқу

B – тезірек тербеледі

C – конденсация

C – бейберекет қозғалады

D – қату

D – бір-біріне жақынырақ қозғалады

• Заттың газ күйінен сұйыққа айналуы

• Мына процестердің қайсысында энергия
жұтылмайды?

A – қайнау
B – булану

A – қайнау

C – балқу

B – қату

D – конденсация

C – булану
D – балқу

• Егер таза су мұзбен жанасса, оның
температурасы қандай болады?

• Галлий металының 35oC температудағы күйі

A – 0oC

A – қатты зат

B – 50 C

B – сұйық

C – 100 C

C – газ

D – 200 C

D – ерітінді

o

o
o

• Сұйық бетінен бөлшектердің ұшып шығу
процесі не деп аталады?

• Зат сұйық күйден газға айналғанда, оның
физикалық қасиеттері өзгереді, себебі
бөлшектер

A – конденсация

A – өзгермейді

B – қайнау

B – бір-бірінен алшақ қозғалады

C – балқу

C – бір-бірімен соқтығысады

D – булану

D – енді бір-бірін тартпайды

13

ХИМИЯ • АТОМДАР МЕН БАЙЛАНЫСТАР • ЗАТТЫҢ КҮЙЛЕРІ

Молекулааралық күштер
Негізгі

Тереңдетілген

• Молекулалар

• Полимерлер – қатты заттар, себебі
A – молекулалар арасындағы
тартылыс күштері мықты

A – әрдайым бір-бірін тартады
B – әрдайым бір-бірін тебеді

B – құрамында көміртегі атомдары бар

C – кейде бір-бірін тартады

C – шикі мұнайдан жасалады

D – кейде бір-бірін тебеді

D – полиэтиленді пакеттер жасауда
қолданылады

• Молекулааралық күштердің шамасы қай
факторға тәуелді емес?

• Мына процестердің қайсысында энергия
жұтылмайды?

A – молекулалардың ара қашықтығына
B – әр молекуладағы электрондар санына

A – қайнау

C – молекулалардың өлшеміне

B – қату

D – әр молекуладағы нейтрондар санына

C – булану
D – балқу

• Қатты затты қыздырғанда, ондағы бөлшектер
• Галлий металының температудағы күйі

A – үлкейеді
B – тезірек тербеледі

A – қатты зат

C – бейберекет қозғалады

B – сұйық

D – бір-біріне жақынырақ қозғалады

C – газ
D – ерітінді

• Суды қайнатқанда,
• Зат сұйық күйден газға айналғанда, оның
физикалық қасиеттері өзгереді, себебі
бөлшектер

A – ковалентті O-H байланыстар үзіледі
B – молекулааралық күштердің шамасы
артады

A – өзгермейді

C – молекулааралық күштер жойылады

B – бір-бірінен алшақ қозғалады

D – жаңа молекулалар түзіледі

C – бір-бірімен соқтығысады
D – енді бір-бірін тартпайды

14

ХИМИЯ • АТОМДАР МЕН БАЙЛАНЫСТАР • ЗАТТЫҢ КҮЙЛЕРІ

• Жауаптар
Қатты заттар, сұйықтар және газдар
Негізгі

Тереңдетілген

• Мына заттардың қайсысы бөлме
температурасында қатты күйде болады?

• Тозаң бөлшектерінің Браундық қозғалысы
ненің әсерінен болады?
A – су бөлшектерінің тозаң
бөлшектерімен соқтығысуынан

A – сутегі
B – сынап

B – тозаң бөлшектерінің айнала жүзуінен
C – судың тозаң бөлшектерінің
маңында ағуынан

C – бром
D – темір

D – ауа ағындарының тозаң
бөлшектерін желдетуінен

• Мына тұжырымдардың қайсысы газдарға тән
емес?

• Мына тұжырымдардың қайсысы сұйықтарға
тән емес?

A – аға алмайды

A – бөлшектері бір-бірінен алшақ

B – өзі тұрған ыдысты толтырады
C – оңай сығылады
D – нақты пішіні жоқ

B – тұрақты көлемі бар
C – аға алады
D – сұйық бөлшектері тұрақты түрде
бейберекет қозғалады

• Газдағы бөлшектер
• Алғаш рет Браун қозғалысының нақты
түсініктемесін берген адам

A – бір-бірін күшті тартады
B – бір-біріне өте жақын орналасады

A – Роберт Браун

C – тұрақты қозғалыста болады

B – Антуан Лавуазье

D – бір-бірін тартпайды

C – Альберт Эйнштейн
D – Гемфри Дэви

• Мына тұжырымдардың қайсысы қатты
заттарға тән емес?

• Мына тұжырымдардың қайсысы дұрыс?

A – нақты пішіні бар

A – барлық заттар қозғалатын
бөлшектерден тұрады

B – оңай сығылады
C – тұрақты көлемі бар

B – тек газдар мен сұйықтар
қозғалатын бөлшектерден тұрады

D – бөлшектері еркін қозғала алмайды

C – тек қатты заттар мен сұйықтар
қозғалатын бөлшектерден тұрады
D – тек қатты заттар мен газдар
қозғалатын бөлшектерден тұрады
15

ХИМИЯ • АТОМДАР МЕН БАЙЛАНЫСТАР • ЗАТТЫҢ КҮЙЛЕРІ

Зат күйлерінің өзгеруі
Негізгі

Тереңдетілген

• Қатты заттың сұйыққа айналу процесі

• Қатты затты қыздырғанда, ондағы бөлшектер

A – қайнау

A – үлкейеді

B – балқу

B – тезірек тербеледі

C – конденсация

C – бейберекет қозғалады

D – қату

D – бір-біріне жақынырақ қозғалады

• Заттың газ күйінен сұйыққа айналуы

• Мына процестердің қайсысында энергия
жұтылмайды?

A – қайнау
B – булану

A – қайнау

C – балқу

B – қату

D – конденсация

C – булану
D – қату

• Егер таза су мұзбен жанасса, оның
температурасы қандай болады?

• Галлий металының 35oC температудағы күйі

A – 0oC

A – қатты зат

B – 50 C

B – сұйық

C – 100 C

C – газ

D – 200 C

D – ерітінді

o

o
o

• Сұйық бетінен бөлшектердің ұшып шығу
процесі не деп аталады?

• Зат сұйық күйден газға айналғанда, оның
физикалық қасиеттері өзгереді, себебі
бөлшектер

A – конденсация

A – өзгермейді

B – қайнау

B – бір-бірінен алшақ қозғалады

C – балқу

C – бір-бірімен соқтығысады

D – булану

D – енді бір-бірін тартпайды

16

ХИМИЯ • АТОМДАР МЕН БАЙЛАНЫСТАР • ЗАТТЫҢ КҮЙЛЕРІ

Молекулааралық күштер
Негізгі

Тереңдетілген

• Молекулалар

• Полимерлер – қатты заттар, себебі
A – молекулалар арасындағы
тартылыс күштері мықты

A – әрдайым бір-бірін тартады
B – әрдайым бір-бірін тебеді

B – құрамында көміртегі атомдары бар

C – кейде бір-бірін тартады

C – шикі мұнайдан жасалады

D – кейде бір-бірін тебеді

D – полиэтиленді пакеттер жасауда
қолданылады

• Молекулааралық күштердің шамасы қай
факторға тәуелді емес?

• Мына процестердің қайсысында энергия
жұтылмайды?

A – молекулалардың ара қашықтығына
B – әр молекуладағы электрондар санына

A – қайнау

C – молекулалардың өлшеміне

B – қату

D – әр молекуладағы нейтрондар санына

C – булану
D – балқу

• Қатты затты қыздырғанда, ондағы бөлшектер
• Галлий металының 35oC температудағы күйі

A – үлкейеді
B – тезірек тербеледі

A – қатты зат

C – бейберекет қозғалады

B – сұйық

D – бір-біріне жақынырақ қозғалады

C – газ
D – ерітінді

• Суды қайнатқанда,
• Зат сұйық күйден газға айналғанда, оның
физикалық қасиеттері өзгереді, себебі
бөлшектер

A – ковалентті O-H байланыстар үзіледі
B – молекулааралық күштердің шамасы
артады

A – өзгермейді

C – молекулааралық күштер жойылады

B – бір-бірінен алшақ қозғалады

D – жаңа молекулалар түзіледі

C – бір-бірімен соқтығысады
D – енді бір-бірін тартпайды

17