Қостанай қаласы

№4 орта мектебі

қазақ тілі мен әдебиет мұғалімі

Джузикеева Айнагүл Бақытжанқызы

Менің Отаным – Қазақстан.

Қазақстан Республикасы 1920 жылы 20 тамызда құрылды және алғашқы кезде Қырғыз АССР- і деп аталып, РСФСР – дің құрамына кірді. 1936 жылы 5 желтоқсанда одақтас республикаға айналды. 1990 жылдың 25 қазанында Қазақ Советтік Социалистік республикасының мемлекеттік егемендігі туралы декларация қабылданды. Еліміз егеменді мемлекет болып жарияланды.

Ал 1991 жылғы 16 желтоқсан еліміздің тарихында алтын әріптермен жазылды. Қазақстан Республикасы бұл күні тәуелсіз мемлекет терінде дүниежүзілік қауымдастықтан өз орнын алды.

Қазақстан Республикасы солтүстігінде Ресеймен, оңтүстігінде өзбекстан, Қырғыстан және Түрікменстанмен шектеседі. Республика шығысында Қытай мемлекетімен, ал батысында Қаспий теңізімен шектеседі. Жерінің көлемі 2724,9 мың шаршы км.

Мәтінді пайдаланып сұрақтарға жауап беріңіз.

Қазақстан – көп ұлтты мемлекет пе? Халқының саны қанша? Қазіргі Қазақстанда қанша ұлттың өкілдері тұрады? Қазақстан қай жерде орналасқан? Оның жер көлемі қанша? Табиғаты қандай? Қазақстан жері қандай пайдалы кендерге бай? Пайдалы кендерді игеру барысында қандай жаңа қалалар пайда болды? Бүгінгі Қазақстан қандай елге айналды? Қазақстан Республикасының тұңғыш президенті кім және қашан сайланды?

Жаттығу. Сөйлемдерді толықтырып жазыңыз.

1. ... милионнан асады. 2. ... өкілдері тұрады. 3. ... созылып жатыр. 4. ... бір – біріне ұқсамайды. 5. ... өте бай. 6. ... пайда болды. 7. ... айналды. 8. ... сайланды.

Жаттығу.

Жолдасыңызбен сөйлесіңіз.

• ...?

• Менің туған елім - Қазақстан.

• ...?

• Иә, Қазақстан - көп ұлтты мемлекет. Халқының саны қанша екенін білесіз бе?

• ... .

• Ал қазіргі Қазақстанда қанша ұлттың өкілдері бар?

• ... . ...?

• Иә, дұрыс айтасыз. Қазақстан жері пайдалы кедерге өте бай. Ал Қазақстан жерінде кен байлықтарынынан нелер бар? Айта аласыз ба?

• ... . ...?

• Н.Ә.Назарбаев 1991 жылы 1 желтоқсанда Қазақстан Республикасының тұңғыш президенті болып сайланды. Ал Ата Заңы қашан қабылданды?

• ... .

Мақал - мәтелдерді оқып, жаттап бер.

Аққу көлін аңсайды,

Адам туған жерін аңсайды.

Лебедь тоскует по родному озеру,

А человек тоскует по Родине.

Туған жердің ауасы да ем.

На родине воздух – лекарство.

Грамматика. Зат есімнің септік жалғаулары

В казахском языке в отличие от русского имеется 7 падежей.

септік жалғаулар
В казахском языке	В русском языке
Атау септік – именительный падеж Ілік септік – родительный падеж Барыс септік - направительно – дательный падеж Табыс септік – винительный падеж Жатыс септік - местный падеж Шығыс септік – исходный падеж Көмектес септік – творительно – соединительный падеж	1. именительный падеж родительный падеж 3. дательный падеж 4. винительный падеж 5. творительный падеж 6. предложный падеж

Жаттығу.

Выпишите из текста выделенные слова, поставьте к ним вопросы. Слова бақшалар, малдары разберите по составу.

Көктем жаздың басы. Наурыз, көкек, мамыр – көктем айлары. Көктемде егін егіледі. Колхоз малдары төлейді. Қыс бойы інінде ұйықтар жататын жәндіктер тіріледі. Көк шығады.

Жаттығу. Прочитайте, переведите. Найдите в предложениях имена существительные в атау септік, поставьте к ним вопросы.

Құстың ең қырағысы – сұңқар. Құстардың ішіндегі жүзгіші – пингвин. Дүниеде күн көзіне тура қарай алатын құс – бүркіт. Түйеқұс - құстардың ең үлкені. Торғай көлдері су құстарының тұрақты мекені.

Жаттығу. Спишите предложения, вместо точек вставьте нужные окончания.

Нұрлан... ағасы. Әлім... әжесі. Бақыт... кітабы. Есет... дәптері. Омар... інісі. Әмір... баласы. Аман... адресі. Ахмет... қарындашы. Өзен... суы. Балық.... майы. Бұғы... терісі.

Жаттығу. Из данных слов составьте словосочетания, поставив их в ілік септік.

Ұл, Отан; Асхат; кітап, кітапхана; қыз, көйлек; қалам, Сапар; басқарма, совхоз; қазақ тілі; бала, ойыншык; бөрік, Асет.

Жаттығу. Данные слова в барыс септік, переведите.

Мемлекет, халық, үй, Москва, сабақ, экскурсия, қала,жол, әдебиет, көз, терезе, театр, жаз, жеміс.

Жаттығу. Спишите. Переведите на русский язык, подчеркните окончания существительных.

Егорды кқрдім. Ақшаны бердім. Шайды іштім. Киноны қарадым. Алманы жедім. Есікті жаптым. Терезені аштым.

Жаттығу. Спишите, вместо точек вставьте нужные окончания из правого столбика.

Кімде? Неде?		Қайда?
Қағаз Ажар...	- та	Киім шкаф...	- да
Дәрі дәріхана...	- те	Студенттер лекция...	- де
Білім кітап...	- да	Сәлім жұмыс...	-Та
Телефон үй...	- де	Кітап портфель...	- те

Қазақстан Республикасы – тәуелсіз мемлекет.

«Қазақстан Республикасы –мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» Заң 1991 жылғы желтоқсанның 16 – сында Жоғары Кеңестің 7 сессиясында қабылданды. Бұл күн – Республика күнідеп жыл сайын тойланады. Қазақстан Республикасы – тәуелсіз, демократиялық және хұқылық мемлекет деп жарияланды. Қазақ ұлтының және Қазақстанда тұратын басқа ұлттар өкілдерінің мәдениетін, дәстүр – салтын, тілін қайта түлетіп, дамыту, ұлттық қадір – қасиетін нығайту мемлекеттің аса маңызды міндеттерінің бірі болып табылады. Қазақстан Республикасының өз мемлекеттік рәміздері бар.

Қазақстан Республикасының территориясы қазіргі шекаларында біртұтас, бөлінбейтін және қол сұғуға болмайтын территория болып табылады.

Қазақстан Республикасының өз азаматтығы бар. Басқа мемлекеттерде тұратын республика территориясын тастап шығуға мәжбүр болған барлық қазақтардың сол мемлекеттердің азаматтығымен бірге, егер бұл олар азаматы болып отырған мемлекеттердің заңдарына қайшы келмейтін болса, Қазақстан Республикасының азаматтығын алу хұқы танылады.

Жаттығу. Мына сөз тіркетерін оқып, орыс тіліне аударыңыз.

Көп ұлтты егеменді мемлекет; халқының саны; археологтардың айтуы бойынша; алғашқы адамдар; ұлттаррдың өкілдері; жер көлемі; шаршы шақырым; жерінің үлкендігі; табиғаты бір – біріне ұқсамайды; оның үстіне; қажет етеді; түсті жйне асыл тастар; игеру барысында; пайда болу; ауыл шаруашылығы; мәдениетті және білімді елге айналу; егеменді тәуелсіз мемлекет; тұңғыш президент болып сайлану.

Жаттығу. Сөйлем құраңыз.

Многонациональное суверенное государство

Қазақстан Простирается с запада на восток на 3000 км.

И с севера на юг на 1500 км

Превратился в развитую страну.

Выращивают арбузы, дыни, яблоки,

Республиканың Виноград, свеклу, рис, хлопок.

оңтүстігінде Погода жаркая и сухая.

Редко идут дожди.

Растет хлеб и овощи.

Республиканың Погода нежаркая.

солтүстігінде Часто идут дожди.

Выращивают зерно и овощи.

Жаттығу. Мәтінді пайдаланып сұрақтарға жауап беріңіз.

Бүгінгі Қазақстан қандай елге айналды? Республиканың оңтүстік аудандарында не өсіріледі? Республиканың солтүстігінде не өседі? Қазіргі Қазақстанда қанша ұлттың өкілдері тұрады? Қазақстан қай жерде орналасқан? Қазақстан Республикасында өз мемлекеттік рәміздері бар ма? Ауа райы қандай?

Ал Қазақстан жерінде кен байлықтарынынан нелер бар? Ал Ата Заңы қашан қабылданды? Ал қазіргі Қазақстанда қанша ұлттың өкілдері бар?

Грамматика. Сын есімнің жұрнақтары.

Образование имен прилагательных в казахском языке отличается многобразием способов. В отличие от образования прилагательных в руском языке основным способом образования прилагательных в казахском языке является суффиксальный. В казахском языке прилагательные образуются при помощи суффиксов: лы, - лі, -ты, ті, - ды, ді, -сыз, сіз, - лау, леу, -тау, теу, - дай, дей, - шыл, шіл, - шаң, шең. Мысалы: су - сулы – вода, сүт – сүтті - молоко, білімді – білім, талант – талантты, сусыз, ессіз.

Жаттығу. От данных существительных образуйте прилагательные с суффиксами –лы, - ды, - ді, - дай, - дей,

- тай.

Үлгі: су – лы.

Су ауа бала мал

Тұз теңіз ай мұхит

Май көл тас шөл

Тәртіп тау жаз қыс

Жаттығу. Скажите, при помощи каких суффиксов образованы имена прилагательные. Переведите.

Үлгі: таулы.

Таулы, ақшыл, көкшіл, айдай, таудай, үйдей, үйсіз, көңілсіз, баласыз, ашушаң, тершең, тәртіпті, білімді.

Қазақстан Республикасының ұлттық мерекелері.

Мерекенің екі түрі бар: бірі – үкіметіміз ресми түрде бекіткен тойлар, екіншісі – ресми емес, ұлттық мерейтолар. Қазақстан Республикасы – егеменді, тәуелсіз ел. Тәуелсіз ел – бақытты ел. Бақытты елде мереке көп. Қазақстанның Тәуелсіздік күні желтоқсанның 16 – нда. Бұл мереке және Ата заң күні, республика күні – ұлттық ресми мереке күндері. Қантардың 1 – 2 тойланатын Жаңа жыл мерекесі, наурыздың 8 – сінде тойланатын Халықаралық әйелдер күні, наурыздың 22 – сінде тойланатын Наурыз мейрамы , мамырдың 1 – де наурыздың Халықаралық Ынтымақ күні және мамырдың 9 – нда тойланады Жеңіс күні – бұрыннан тойланып келе жатқан ресми ұлттық мерейтолар.

Ал екіншісі – 1999 жыл – тұңғыш рет Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбанвтың сайланған жылы; 1989 жыл – мемлекетімідің жаңа астанасының Ақмола көшіп Астана аталуы. Абай, Жамбыл, М.Әуезов, Ғабит Мүсірепов, Қаныш Сәтпаев мерейтолары, Түркістанның 1500 жылдығы, Тараз қаласының 2000 жылдығы, Алматы қаласының 150жылдығы – ЮНЕСКО көлемінде аталып өткен тойлар.

Қазақ халқы – тойшыл халық. Тәуелсіз ел болғалы облыстарда, аудандарда, тіпті ауылдарда тойлар өтуде. Бұл – еліміздің әл - ауқаты жақсарып келе жатқанның белгісі. Мұның бәрі – тәуелсіз ел болғанымыздың арқасы. Қазақ халқында жақсы тілек бар: « той тойға ұлассын!» Біз осы тілекті тәуелсіз елімізге тілейік.

Жаттығу. Перечислите праздники по их типам.

Жаңа жыл; Абай меретойы; республика күні; Түркістанның 1500 жылдығы; Тараз қаласының 2000 жылдығы; Наурыз мейрамы; Алматы қаласының 150 жылдығы; Халықаралық ынтымақ күні; Халықаралық әйелдер күні; Жеңіс күні; жамбыл мерейтойы...

Үкімет ресми түрде бекіткен тойлар: ...

Ресми емес, ұлттық мерей тойлар: ...

Жаттығу. Прослушайте и прочтите стихотворение, переведите на русский язык, используя словарь.

Көш көлікті болсын, Тұз шұрайлы болсын,

Дос серікті болсын, Қыз шырайлы болсын,

Жан ерікті болсын, Қарт көреген болсын,

Жар көрікті болсын, Мәрт береген болсын,

Ер беделді болсын, Тау өрісті болсын,

Зер бедерлі болсын, Бау жемісті болсын,

Жер құнарлы болсын, Жыр намысты болсын,

Бел шынарлы болсын, Жыл табысты болсын!

Мұзафар Әлімбаев.

Жаттығу. Мәтінді пайдаланып сұрақтарға жауап беріңіз.

Мерекенің қандай түрлері бар? Қазақстан қандай ел? Қазақстанда мереке көп пе? Олар қандай мерекелер және қашан? Мерекенің екінші түрі қандай? ЮНЕСКО көлемінде аталып өткен тойлар қандай? Қазақ халқы қандай халық? Тәуелсіз ел болғалы не өтуде? Бұл ненің белгісі? Мұның бәрі ненің арқасы? Қазақ халқында қандай тілек бар?

Жаттығу. К каждому из знаменательных дат напишите свои собственные пожелания.

Жаттығу. Запишите словами.

Үлгі: 02.05 – мамырдың екісі;

01.06; 1 4.01; 16.07; 15.02; 07. 04: 17. 10; 03.17; 06.11; 10.08; 25.09; 19.03.

Жаттығу. Используя календарь, задайте вопросы.

Үлгі: Қарашаның он бесі қай күн? – Қарашаның он бесі – сенбі.

Грамматика. Келер шақ( будущее время).

Келер шақ( будущее время) показывет, что действие будет происходить после момента речи.

Келер шақтың түрлері:

1. Болжалды келер шақ ( будущее предположительное время) образуется при помощи суффиксов – ар,

   • ер, - р. И имеет оттенок значения “возможно,” “может быть”.

1 2 3

Мен демал- ар - мын Сен демал- ар - сың Сіз демал- ар - сыз Ол демал- ар

Біз демал- ар - мыз Сендер демал- ар - сыңдар Сіздер демал- ар - сыздар Олар демал- ар

Отрицательная форма образуется при помощи суффиксов - с, и слова емес: мен демал – ма – с – пын.

Мен демал – ар емес – пін.

2. Мақсатты келер шақ (неопределнная форма будущего времени) образуется при помощи суффиксов

– мақ, - мек, - бақ, - бек, - пақ, - пек и имеет оттенок значения намерения.

1 2 3

Мен қала – мақ - пын Сен қала – мақ - сың Сіз қала – мақ - сыз Ол қала – мақ

Біз қала – мақ – пыз Сендер қала – мақ - сыңдар Сіздер қала – мақ - сыздар Олар қала – мақ

Отрицательная форма образуется путем присоединения суффиксов – шы, - ші в сочетании с частицей емес.

Ол хат жаз – бақ – шы емес.

3. Ауыспалы келер шақ ( переходное будущего времени) образуется при помощи суффиксов –а, -е, -й.

1 2 3

Телефон шал – а – мын Телефон шал – а – сың Телефон шал – а – сыз Телефон шал – а – ды.

Телефон шал – а – мыз Телефон шал – а – сыңдар Телефон шал – а – сыздар Телефон шал – а - ды

Отрицательная форма

Мен телефон шал – ма - й – мын.

Жаттығу. Прочитайте, переведите на русский язык. Выпишите болжалды келер шақ.

Мұрат, ертең ертерек келерсің. Кітапханаға бірге барармыз. Асан, мен мүмкін бармаспын. Ең болмаса, барарында, не бармасыңды айтып, телефон шаларсың. Кітапханаға бірге баруды қалап тұрсаң, ертерек келермін.

Жаттығу. Прочитайте, переведите на русский язык. Выпишите мақсатты келер шақ..

• Сен демалыста қайда бармақшысың?

• Демалыста Сарыағашқа бармақшымын.

• Ал, өзің қайда бармақшысың?

• Мен Көкшетаудағы Бурабайға барып демалмақшымын.

• Сен қашан жол жүрмекшісің?

• Алла жаса, ертең поезбен жүрмекшімін.

• Жолың болсын, демекпін.

Жаттығу. Вместо точек вставьте нужные суффиксы ауыспалы келер шақ.Мен кітап оқ....мын. Сен дәптерге жаз... сың. Ол сурет сал...ды. Біздер бүгін бар...мыз. Сіздер ертең кел...сіздер. Мен өлең оқ...мын. Сен ән айт...сың. Ол би бил...йді.

АСТАНА.

Қазақстан Республикасының ең алғашқы астанасы Орынбор

/1920 – 1925/, одан кейін Қызылорда / 1925 – 1929/, 1929 жылдан 1997 жылға дейін Алматы қалалары болды.

1997 жылы қазанның 20 – сында Н.Ә.Назарбаев « Ақмола қаласын Қазақстан Республикасының астанасы деп жариялау» туралы жарлыққа қол қойды. 1998 жылы мамырдың 6 – сында Елбасының жарлығымен Қазақстан Республикасының астанасы Ақмола қаласы Астана қаласы болып аталады. Осы жылғы маусымның 10 – ында тәуелсіз Қазақстанның жаңа астанасының салтанатты ашылу рәсімі өтті. Сөйтіп, енді Астана қаласы Қазақстан Республикасының жаңа астанасы болды.

Аз уақытың ішінде Астана қаласы көрікті қалаға айналды. Қаланың ортасынан ағын өтетін Есіл өзенінің екі жағындағы батпақ, қалың өскен қамыстың орны қала халқы демалатын жағажайраты айналды. Астана қаласында Президент сарайы, Парламент ғимараты, «Интерконтиненталь» қонақ үйі, Еуразия университетінің жаңа корпусы, Жастар сарайы, министрліктердің үйлері, көп қабатты тұрғын үйлер мен ғимараттар бой көтерді. Парламент үійнің алдында Төле би, Қазыбек би, Әйтеке бидің ескерткіштері орнатылды. Аспанға атылған ақ барыс мүсіні Қазақстанның 21 ғасырдағы бақытты болашағын білдіріп тұр.

Әсем Есілдің оң жағында салынып жатқан жаңа Астананың сұлулығы ерекше. Мұндағы салынып жатқан құрылыстар алыстан көз тартады. «Бәйтерек» ғимараты Астана тұрғындарын, жақын, алыс шетелдерден келген қонақтарды таң қалдырады.

Астананың болағашы әлі алда. Ол Еуразиядағы ең әсем, сұлу, әйгілі қала болмақ.

Астана - Қазақстан Республикасының саяси, әкімшілік, экономикалық, мәдени орталығы, бас қала.

Жаттығу. Ответьте на вопросы.

Қазақ Республикасының ең алғашқы астанасы қай қала болды? Одан кейін қай қала астана болды? Алматы қай кездрде Қазақ Республикасының астанасы болды? 1997 жылы қазанның 20 – сында

Қазақстан Республикасының Елбасы қандай жарлыққа қол қойды? Қай кезде Ақмола қаласы болып аталды? Осы жылғы маусымның 10 - сында Астанада не өтті? Астана қаласы қандай қалаға айналды?

Астана қаласында қандай көрікті жерлеп бар? Әсем Есілдің оң жағында нелер бар? Астана ненің орталығы?

Жаттығу. Асты сызылған сөздерді қайталап сұраңыз.

Үлгі:

Қазақ Республикасының ең алғашқы астанасы – Орынбор.

1925 жылдан 1929 жылға дейін Қазақ Республикасының астанасы Қызылорда болды? Алматы 1929 жылдан 1997 жылға дейін Қазақстанның астанасы болды? 1997 жылы қазанның 20 – сында Н.Ә.Назарбаевтың жарлығымен Ақмола қаласы Қазақстан Республикасының астанасы болды.

1998 жылы мамырдың 6 – сында Ақмола қаласы Астана қаласы болып аталады. Аз уақытың ішінде Астана қаласы көрікті қалаға айналды. Астана қаласында көп қабатты тұрғын үйлер мен ғимараттар бой көтерді. Парламент үійнің алдында Төле би, Қазыбек би, Әйтеке бидің ескерткіштері орнатылды. Әсем Есілдің оң жағында салынып жатқан жаңа Астананың сұлулығы ерекше. «Бәйтерек» ғимараты Астана тұрғындарын, жақын, алыс шетелдерден келген қонақтарды таң қалдырады.Астана Еуразиядағы ең әсем, сұлу, әйгілі қала болмақ..

Жаттығу. Кестедегі сөздерді пайдаланып, сұрақтарға жауап беріңіз.

Сіз Астанаға қашан бардыңыз?	В прошлом году; прошлой весной; два года; на прошлой неделе;...
Астанаға немен бардыңыз?	На поезде; на самолете; на автобусе; на машине;...
Барғаннан кейін қайда орналастыңыз?	В гостинице; в доме своего друга; у родственников;... у знакомых;...
Саяхат жетекшісі не туралы әңгімеледі?	История; промышленность; сельское хохяйство; наука; культура; достопримечательности Астаны;...
Астананың қандай көрнекті жерлерін араладыңыз?	Здание Парламента; Президентский дворец; новый корпус Евразийского университета;...

Жаттығу. Мына жоспар бойынша Астана туралы әңгімелеп беріңіз.

1. Астана тарихы;

2. Астана өндірісі;

3. Астананың көрнекті жерлері,

Грамматика. Етістік - глагол.

Етістік – глагол обозначает действие и отвечает на вопросы не істеді? Не істемек? Не қылды? Например: Амантай лекцияға келді.( Не қылды?) Олар киноға барды. (не істеді?)

Основа глагола в казахском языке по внешней фрме соотвествует форме повелительного наклонения 2 – го лица ед.числа.Например: бар, кел, отыр, ал, жүр.

Етістік в казахском языке имеет следующие грамматические категории: рай(наклонение), етіс( залог), шақ(время), жақ(лицо), сан(число).

Етістік в казахском языке бывает негізгі етістік (корень или неразложимые основы). Например: жаз, оқы, өт.

Туынды етістік(производные глаголы), образованы путем прибавления к основе слова словообразовательных суффиксов. Например: аса + а, іс + те.

Етістік в казахском языке образовауются путем прибавления к основе частей речи глагообразующих суффиксов.

1. – ла, - ле, -да, - де, -та, - те. Например: бас + та, ой + ла, шеге + ле, қол + да.

2. –лас, - лес, - дас, - дес, - тас, - тес. Например: серт + тес, ақыл – дас; - а, - е. Например: тең + е, түн + е,сан + а.

Жаттығу. Прослушайте и прочтите, переведите. Из каждой группы однокоренных слов выпишите тоько етістік.

1. Жаз, жазу, жазушы, жазушылар.

2. Оқы, оқу, оқушы, оқулық,оқушылар.

3. Отыр, отырғыш, отыру.

4. Ал, алу, алынды, алыңыз.

5. Бар, бару, барыңыз.

6. Көр, көру, көріну, көріңіз.

Жаттығу. Вместо точек вставьте нужные суффиксы и переведите туынды етістік.

- ла, - ле, -да, - де, -та, - те.	–лас, - лес, - дас, - дес, - тас, - тес.	а, - е. Ай, ей.	-Қар ,- кер, -Ғар,- гер, -ар, -ер, - р.
Баға... Көз... Дайын... Аяқ.... Ақ.... Сақ....	Хабар... Аман... әңгіме... сәлем... ұйым... пікір...	Сан... Ат... Жас... Тең... Көп... Кең...	Жас... Ақ.... Оң... Су... Қысқа... Таза...

Жаттығу. Найдите туынды етістік, объясните образование.

Сен бізді ойла. Сен қиярды тұзда. Сен үйді әкте. Сен оны мен бірлес. Сен бізбен ақылдас. Қонақ үйде түне. Сен оларды басқар. Сен менің айтқанымды ескер. Калькулятормен есепте. Сен ән баста. Сен үйді тазала. Жаттығуды орында. Ағарту жұмысымен айналас.

ТАМАҚ ТҮРЛЕРІ.

Біздің қандай түрін жейтініміз тұрған жерімізге байланысты. Мәселен, Қытайдың оңтүстіндегілер күріш, ал солтүстігіндегілер кеспені жейді. Жапон елінде адамдар балық, ал теңізден қашық жатқан Орталық Еуропада ет тағамдарын молырақ пайдаланады.

Тамақты қалай, немен жеу де әр елде әр түрлі. Мысалы, Солтүстік Америкада, Австралия мен Еуропа пышақ пен шанышқыны пайдаланса, Қытай, Жапон елдері қос таяқшамен, ал Үндістан және Таяу Шығыс елдеріндегі адамдар тамақты қолмен жейді.

Қазіргі кезде азық – түлікті жер шарының бір түкпірінен екінші түкпіріне тасымалдауға болады. Сондықтан тамақтың қай түрін жегің келсе, жыл мезгілінің қай уақытында пайдаланған келсе, мүмкіндігің бар. Дегенмен, кедей елдерде адамдар ашығуда, ал бай елдерде адамдар тамақты көп жейді.

Адам баласы тамақ ішпей тұра алмайды. Деніңіз сау болу үшін, жақсы тамақ ішу керек. «Ас – адамның арқауы» деп бекер айтпайды. Тамақ арқылы адам ағзалары белок, май, көмірсу, минералдық заттар, түрлі витамендер қамтамасыз етіледі.

Осылардың ішінде белоктың алатын орны ерекше. Ғылымда белокты протеин деп атайды. Ол «бірінші орын алушы» деген грек сөзі екен. Белоксыз өмір сүру мүмкін емес. Дененің барлық клеткалары осы белоктан тұрады. Сүт тағамдары, жұмыртқа түгелдей белоктан тұрады. Қазақ халқының ұлттық тағамдарының ішінде айран, қаймақ, ақ ірімшік, құрт, жент, бие сүтінен – қымыз, түйе сүтінен – шұбат-тағы басқалар ерекше бағаланады. Сондықтан, «Ағы бардың бағы бар» деп сүті бар үй болып саналады.

Ал енді майға келсек, мұның түрі де көп: сары май, жылқының, сиырдың, қойдың, шошқаның майы. Өсімдіктен алынатын сұйық майлар: мақта, күнбағыс, зығыр, т.б. Орта Азия халықтарының көпшілігі, сонымен бірге қазақ халқы күнбағыс, мақта майын азық – түлікке көп пайдаланады.

Тамақты үшінші бір бөлігі – көмірсулар. Олар қанттың, крахмалдың, картоптың, нанның, жеміс – жидектің, көкөністің құрамында көп болады. Тамақтың қай болмасын, минералдық заттар бар.

Біздің әрқайсымызға тәулік сайын кем дегенде екі литр су керек, өткені адам денесінің шамамен 2/3 бөлігі судан тұрады. Адамға күніне 100г белок, 85 г май, 400 г көмірсу қажет екен.

Жаттығу. Ответьте на вопросы.

Біздің қандай тамақ түрін жейтініміз неге байланысты? Қытайда нені көбірек жейді? Жапон елінде адамдар неге балықты көбірек жейді? Орталық Еуропада қандай тағамдарды молырақ пайдаланады? Әр елде тамақты немен жейді? Қазіргі кезде әр түрлі тамақты жеуге кімнің мүмкіндігі бар? Деніміз сау үшін не істеуіміз керек? Тамақ арқылы адам ағзалары нелермен қамтамасыз етіледі? Неге белоқты алатын орны ерекше? Белок қай тағамдарда кездеседі? Орта Азия халықтарының көпшілігі қай майды көп пайдаланады? Көмірсулар ненің құрамында көп болады? Минералдық заттар тамақтың қай түрінде бар? Адамға тәулік сайын қанша литр су керек? Адамға күніне қанша грамм белок, май, және көмірсу қажет екен?

Жаттығу. Раскройте скобки и переведите.

(То, что мы едим) тұрған жерімізге байланысты. Мәселен, ( те, кто живет на юге Китая) күріш, ( а те, кто живет на севере Китая) кеспені жейді. Жапон елінде адамдар балық, ( находящиеся далеко от моря Центральной Европе) ет тағамдарын молырақ пайдаланады. ( Как и чем принмать пищу) де әр елде әр түрлі. Қазіргі кезде азық – түлікті ( из одной отдаленной части земного шара в другую) тасымалдауға болады. «Ас – адамның арқауы» ( не зря говорят). ( Что быть здоровым), жақсы тамақ ішу керек. Сүт тағамдары, жұмыртқа ( полностью состоят из белка).

Көмірсулар ( в составе сахара, крахмала, картофеля, хлеба, фруктов,, овощей) көп болады. Біздің әрқайсымызға ( в сутки как минимум два литра воды) керек, өткені адам денесінің (около 2/3 частей) судан тұрады.

Грамматика. Өткен шақ.

Өткен шақ ( прошедшее время) показывает, что действие происходило незадолго до момента речи.

1. Жедел өткен шақ ( недавно прошедшее время) образуется при помощи суффиксов – ды, - ді, - ты, -ті.

1 2 ув. 3

Мақтады – м Мақтады – ң Мақтады - ңыз Мақтады

Мақтады – қ Мақтады – ңдар Мақтады – ңыздар Мақтады

Отрицательная форма: Мен мақта – ма – ды – м.

2. Ежелгі өткен шақ.( давно прошедшее время) образуется при помощи суффиксов – п, ып, -іп.

1 2 ув. 3

Мен іш – іп – пін Сен іш – іп – сің Сіз іш – іп – сіз Ол іш – іп – ті

Біз іш – іп – піз Сендер іш – іп – сіңдер Сіздер іш – іп – сіздер Олар іш – іп – ті.

Отрицательная форма: Сіз іш – пе – п – сіз.

3, Анық өткен шақ ( достоверное прошедшее время) образуется при помощи суффиксов –ған , ген, -қан, - кен.

1 2 ув. 3

Ашқан – мын Ашқан – сың Ашқан – сыз Ашқан

Ашқан – быз Ашқан – сыңдар Ашқан - сыздар Ашқан

Отрицательная форма образуется со словом жоқ. Мен аш – қан жоқпын.

4.

1 2 ув. 3

Мен ұш – атын - мын Сен ұш – атын - сың Сіз ұш – атын - сыз Ол ұш – атын

Біз ұш – атын - быз Сендер ұш – атын - сыңдар Сіздер ұш – атын - сыздар Олар ұш – атын

Отрицательная форма: Ол ұш –па – йтын.

Жаттығу. Спишите, вставляя суффиксы жедел өткен шақ..

Мен Астанаға бар...м. Әдемі, жас қаланы арала...м. Астана маған ұна... . Онда халықаралық конференцияға қатыс...м. Мен конференцияға сөйле...м. Қаладағы зәулім үйлерді көріп қуан...м. Қымызханаға кіріп қымыз іш...м.

Жаттығу. Проспрягайте глаголы ежелгі өткен шақ .

1 Мен катыс... Біз катыс...

2 Сен катыс... Сендер катыс...

Сіз катыс... Сіздер катыс...

3 Ол катыс... Олар катыс...

Жаттығу. Спишите, вставляя суффиксы анық өткен шақ..

Мен ол кітапты оқы... мын. Біз бірге бар...быз. Ол кеше кел... . Асан келетінін телефонмен айт... . Мен оны темір жол бекетінен тосып ал...мын.

ЕТТЕН ЖАСАЛҒАН ТАҒАМ.

Ет бір жарым сағатта піседі. Ет қайнап жатқанда, қамыр илейміз. Ол үшін еленген ұнға тұзды су, жұмыртқаны қосасыз да, илеп қоясыз. 30 – 40 минутта қамыр көтеріледі. Сол кезде оны оқтаумен жұқалап / 1 – 1,5мм /жаясыз. Содан кейін 8 х 8 сантиматр мөлшерде кесу керек. Қамыр піскен соң, жайпақ табаққа түсіріп ет салады. Етті турап, үстіне тұздық құю керек. Тұздық пияз немесе көк жуа, тұз, қалқып алынған сорпадан дайындалады. Кейде картопты пісіріп табақтың үстіне қоюға болады.

БЕСБАРМАҚ.

Құрамы: қой еті - 750 г

жылқы еті - 1270 г.

сиыр еті - 1270 г

пияз -1-2түйір

үсақтап кесілген көк жуа - 1 ас қасық

қара бұрыш 1 шымшым

ұн -375 г

су - ½ кесе

жұмыртқа 1 дана

тұз 1 шай қасық..

Жаттығу. Переведите словосочетания.

Иленген ұн, қосылған сүт, араластырған жұмыртқа, дайындалған тағам, қуырылған ет, пісірілген тұшпара, жасалған палау, тазаланған балық, кесілген ет.

Жаттығу. Поставьте данные глаголы в форме барыс септік.

Кесу – құйыу – алу -

Құрау – жеу - илеу -

Пісіру - жасау - қосу -

Ішу - куыру –

Жаттығу. Ответьте на вопросы:

Тауықты

Қаймақты

ұнды

күрішті

тарыны не істеуге болады?

майды

қантты

сүтті

балықты

Используйте глаголы из предыдущего упражнения.

Жаттығу. Поставьте данные глаголы в форме табыс септік.

Кофе, ірімшік, макарон, бауырсақ, кәмпит, банан, самса, салат, тоқаш, бесбармақ, қазы, қарта, жал, жая, қуырдақ, шұбат, картоп, палау, күріш, қауын, асқабақ, бұрыш, мәнті, май, нан, қант, тұз, шемішке, жаңғақ, мейіз, қаймақ, печенье, торт, шоколад, балмұздақ, минералды су, сусын, қой еті, сиыр еті, тауық еті, алма шырыны, капуста салаты.

Грамматика. Үндістік заңы.

В казахском языке гармонию слогов и гармонию звуков называют үндістік заңы.

Мысалы: тас – қын, ел – ші.

В казахском языке слова произносятся либо тведо, либо мягко в зависимости от гласных.

Мысалы:

Твердое произношение: жаз, қыс, аспан, бұлт, ай, дауыл.

Мягкое произношение: күз, көктем, жер, сел, шілде.

Если последний слог слова имеет твердый гласный звук, то к нему присоединяется окончание с твердыми гласными, а если мягкий, то с мягкими гласными.

Мысалы: кітАп – тАр, ОтАн – Ым, дәптЕр – лЕр, мерекЕ – гЕ.

Жаттығу. Найдите и выпишите слова мягкими гласными.

Қараша, күміс, жаз. Күз, гауһар, жер, ай, көктем, жұмыс, дәптер, айран, сүт, бұршақ, ақсақал, сөздік, жазушы, бақыт, мейіз.

Жаттығу. К словам прибавтьте нужные окончания.

Алматы (да, - де),Жезқазған ( - да, - де), Өскенмен ( - да, - де), инситут ( - та, -те), Тараз ( - да, - де), Көктемде (- да, - де), қыс )- та, - те), төр ( - да, - де), орман ) – да, - де), Қанат ( - та, -те), Мейрамбек ( - та, - те).

Жаттығу. Прочитайте, постарайтесь понять, о чем речь.

Базарда.

- Сәбіздің килограммы қанша тұрады?

• Сәбіздің килограммы 30теңге. Егер де ұсағын алсаңыз 20 теңгеден беремін.

• Жарайды. Үш килограм өлшеңіз. Ал, пияз, картоп қаншадан?

• Пияз 20 теңгеден, ал картоп 25 теңгеден.

• Мына бал қай жақтан әкелінген?

• Бұл Үржардың балы. 200 теңгеден.

• Тіпті қымбат қой. Мүмкін 150 теңгеден бересіз?

• Бұл жақсы бал. Мамыр айының балы. Егер алсаңыз 180 теңгеден беремін.

• Жақсы, 2 килограм өлшеңіз. Қырыққабат қанша теңге тұрады?

• Қырыққабат 23 теңге тұрады

***

• Сиыр еті қанша теңге тұрады?

• 300 теңге.

• Маған үш килограм өлшеңіз.

• Сізге ең жақсы жерінен бердім.

• Рахмет. Міне, 900 теңге алыңыз.

***

• Менслү, қажетті азық – түліктің бәрін алдың ба?

• Бәрін алған сияқтымын. Ал асқабақты үйдің жанындағы көкөніс дүкенінен алармын.

• Ол да дұрыс. Асқабақ ауыр ғой.

• Онда үйге қайтайық.

• Ал, Менслү үйге де жеттік. Сау бол.

• Сау бол, галя. Ертең жұмыста кездесерміз.

Жаттығу. Переведите. Скажите ка можно приготовить салат.

Сәбіз салаты.

Сәбізді жуып, тазалап, жіңішкелеп кесу керек. Тұз салып, аскөк(укроп) сеуіп, өсімдік майын құю керек. Жақсылап араластырып, ыдысқа салып, дастарқанға әкелуге болады.

Қызылша салаты.

Қызылшаны жуып, дховкаға қойып пісіру керек. Сонан соң қызылшаны тазалап,ұзыншалап кесіп, ыдысқа салып, үстіне қаймақ құяды. Бетіне көк пияз сеуі, дастарқанға әкелуге болады.

Қияр салаты.

Жас қиярды жуып, жіңішкелеп кесу керек. Тұз салып, үстіне қаймақ құяды, дастарқанға әкелуге болады.