Мемлекеттік егемендікті қалпына келтіру жолындағы қазақ халқының күресі

Сабақтың тақырыбы: Мемлекеттік егемендікті қалпына келтіру жолындағы қазақ халқының күресі

Күні: 14.04.2021ж

Аудитория:304

Топ: 1ИС-20-3

Оқу мақсаты:2.3.6 Қазақ халқының мемлекеттік егемендікті қалпына келтіру үшін жүргізген күресін зерттеу;

Сабақ мақсаттары: Ұлт - азаттық қозғалыстың жетекшілерін анықтау:

Ұлт - азаттық қозғалыстардың тарихи маңызын зерттеу:

Бағалау критерий: Ұлт - азаттық қозғалыстардың жетекшілерін анықтай отырып олардың рөліне баға беру:

Ұлт азаттық қозғалыстардың негізгі оқиғаларын сипаттай отырып, тарихи маңызын талдау:

Тілдік мақсат:

Тыңдалым дағдысы: АКТ Ұлт-азаттық көтерлістердің шығу себептерін тыңдау

Айтылым дағдысы: Қазақ халқының Тәуелсіздік үшін жүргізген қозғалыстарына тарихи сипаттама береді

Оқылым дағдысы: Мәтінмен жұмыс арқылы оқылым дағдысын қалыптастыру

Жазылым дағдысы: Кескін картамен жұмыс жасайды. Термин сөздерді дәптерге жаздыру арқылы жазылым дағдысын қалыптастыру.

Құндылықтарға баулу: Туған тарихының аса маңызды оқиғаларын терең түсініп, тағылым алатын ұлтжанды тұлға тәрбиелеу

Пәнаралық байланыс: Дүиние жүзі тарихы

АКТ қолдану әдістері: Аудиторияда ізденушілік, мәселені шеше білу дағдыларын дамыту.

Студенттердің үй тапсырмасын тексеру мсақсатында, әр ұяшықта ұпай санына қарай деңгейлік тапсырмалар беріледі.

Дескриптор:

Қазақ хандығы құрылуның саяси маңызын біледі   

Керей мен Жәнібектің мемлекетті нығайтудағы

рөлін анықтай алады

Қазақ хандығының аумағы мен қалаларын картаға белгілейді
Тарихи оқиғаларға хронологиялық кесте құра алады

Хандар билігінің ерекшеліктерін ажырата алады

Сабақтың жоспар

1. Емеля Пугачёв бастаған шаруалар көтерілі

(1773 – 1775) жж.

2. Сырым Датұлы бастаған көтеріліс (1783 – 1797 жж )

3. Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлының басшылығымен болған көтеріліс (1836 – 1838)

4. Кенесары Қасымұлының басшылығымен болған

ұлт – азаттық көтеріліс (1837 – 1847)

1. Е.Пугачёв бастаған шаруалар көтерілісі (1773-1775) жж

Ресейде болған Пугачёв көтерілісінің негізгі себебі 1742 жылдың қазан айынын 19-ында патша өкіметінің Жайық өзені бойында қазақтардың мал жайылуына тыйым салуы. 17 ғасырдың 60-ші жылдарындағы Ертістің оң жағасындағы жақсы жерлерді казақтарға таратып беруі.

1756 жылы Жайық өзенінің оң жағына көшіп қонуға рұқсат етпеуі, Жайық қазақтармен Орынбор қазах әскерлермен арадағы тартыс, бұл көтерілісті кіші жүздің ірі ақсүйектері, сұлтандар, Ералы, Досалы, Айшуақ қолдады. Бұған себеп болған Пугачёвтің қазақтарға жерін қайтарып беруге уәде беруі, яғни қазақтардың шаруалар соғысына қатысуына түрткі болған мәсәле-жер мәсәлесі. Шаруалар соғысына кіші жүзбен, орта жүз қазақтары қатысты.

Кіші жүз қазақтары Жайық, Кулагин бекінісін алуға қатысты, орта жүз қазақтары Пресногорьковск бекінісі маңында топтасты. Пугачёв жер-суды қайтарам деп уәде берді. Үндеу қазақтар арасында қолдау тапты. Ол Жайық бекінісін ала алмай, әскерінің негізгі күшін Орынборға бағыттады. Бірақ ала алмады. Бай сұлтандар патша өкіметі жағына шықты. Шаруалар соғысы жеңіліске ұшырады, көтеріліс басшысы Пугачёв өлім жазасына кесілді.

Көтерілістің жеңілу себептері

• қазақ даласына жазалау отрядтарынын жақындауы

• Сұлтан би топтарының опасыздығы, көтерілістің басылуын тездетті.

Тарихи маңызы.

• Қазақ шаруалары көтеріліске қатыса отырып, патша әскерімен күрес жүргізудің тәжірибесін алыды.

• Кіші жүздегі ірі көтерілістің шығуына себеп болды.

2. Сырым Датұлы бастаған кіші жүз қазақтарының ұлт-азаттық көтерілісі (1783-1797) жж Сырым әділдігімен 20 жасында аты шығып Бала би атанған

Патша үкіметінің кіші жүзде өзінің билігін күшейту үшін, әкімшілік басқаруда өзгерістер енгізуі, орыс поменшиктерімен Жайық казах әскерінің қазақтарға қысым көрсетуі, отарлау саясатының күшейуі, қазақ халқының наразылығын туғызды. Ұлт-азаттық қозғалыстың негізгі қозғаушы күші-қарапайым қазақ шаруалары болды. Көтерілісшілердің басты мақсаты ғасырлар бойы қалыптасқан жерді пайдалану жүйесін қалпына келтіру. Орал казах әскерлермен алғашқы шайқас 1783 жылдың күзінде басталды.

1784 жылдың қарашасында көтерілісшілердің саны 1000 адамға дейін жетті. 1785 жылдың көктеміне дейін көтерілістің басты қимылы, Жайық бойындағы бекіністерге казах әскеріне қарсы бағытталды, ал Нұралы ханның ашық түрде патша үкіметін жақтауы халықтың наразылығын туғызды. Көтерілістің ендігі мақсаттарының бірі Нұралыны хандықтан тайдыру болды. Патша үкіметі кіші жүзде хандық билікті жойып, отарлауды тездету үшін

Орынбор генерал-губернаторы Барон Игельстрон реформа дайындады. Бұл реформаның негізгі мақсаты кіші жүзде хандық билікті жою, реформа бойынша қазақтарды билеу, болатын 19 ғасырдың 90-жылдарында көтерілістің жаңа кезеңі басталды. Көтерілістің біртіндеп ұсақ топтарға бөлшектенуі партизандық күрес әдісіне көшінуіне себепші болды. Көтеріліс уақытша бәсеңденді, бірақ хан сарайының халықтың мойына ауыртпалықтарды күшейтуі және 1796-1797жж қысқы жұт көтерілістің қайтадан жандануына себепші болды. 1797 жылы наурыздың 17-де Сырым тобы хан сарайына шабуыл жасап, Есім ханның өлтіруімен аяқталды. 1797 жылы күзде полковник Скаворкин бастаған топ Сырымды қудалауды бастады. Сырым Хиуаға өтіп кеттіп сол жақта Сырымды 1802 жылы қазақ сұлтандары у беріп өлтірді.

Көтерілістің жеңілу себебі

-ауыз біршіліктің болмауы,

-көтерілістің нашар ұйымдастырылуы,

-Сырымның көтерілістің әр кезеңінде мақсаттарын өзгертіп отыруы

Көтерілістің тарихи маңызы

-кіші жүздегі ірі халықты көтеріліс болды

-Жайық бойындағы ең шұрайлы жерлерді басып алуы керек екендігін дәлелдеді.

3. 1836-1838жж. Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлы бастаған көтеріліс

Көтерілістің алғышарттары мен себептері. 19 ғасырдың екінші ширегінде Бөкей ордасында халықтың экономикалық жағдайы ауырлай түсті. Халықтың азаттық қозғалысы бастапқыда Каспий теңізінің оңтүстік аудандарын қамтыды. Бұл қолайлы жайылымдық алқаптар орыс помишиктері Юсуповтың пен басқада ақсүйек топтардың иеліктері еді. Бекіністердің салынуы орыс помишиктері ченовниктері және қазақ байларының қазақ шаруаларын екі жақты қанауы көтеріліске тағы бір себеп болды. Көтеріліс Ресей империясының отаршылдық саясатына қарсы бағытта болды. Көтеріліске 1833 жылы Жәңгір ханның қайын атасы Қарауыл қожа Бабажаұлының Каспий теңіз өңірінде көшіп жүрген қазақ руларына билеуші етіп тағайындауы түрткі болды. Қозғалыстың басты мақсаттары

-хан озбырлығына шек қою;

-шаруалар жағдайын біршама жақсарту;

-жер мәселелеріндегі патша үкіметінің отаршылдық саясатын өзгерту;

Сұлтандар билердің ауылдарына шабуал жасады. Қараша айдың 15-і күні 1837 жылы саны 3000-3500 адамнан тұратын көтерілісшілер мен патша үкіметінің әскері Тастөбе деген жердегі шайқаста Гегке көтерілісшілерге қарсы зеңбіректі қолданды. Бұл көтерілісшілердің жеңілуіне тікелей себепші болды. Бұл шайқаста көтерілісшілер 100 жуық адамынан айырылды.

Көтерілістің жеңілу себептері

-нақты бағдарламасының жоқтығы;

-сонымен қатар жазалаушы отрядтардың жақсы қарулануы;

- ұйымдастырылуының жеткіліксіздігі;

Көтеріліс жеңілуімен оның тиімді жақтарыда болды;

Хан сұлтандардың жыл сайынғы салынатын салықтарын шектеді, патша үкіметі көтерілісті қолдаған ауылдардың страшындармен санасуына тура келді.

Тарихи маңызы-хан сарайындағылардың іс-әрекетіне біршама шек қойылд. Хан билігінің әлсірегенін көрсетті, сипаты жағынан ұлт-азаттық бұл тартыс отаршылдыққа және әлеуметтік езгіге қарсы бағытталды.

4. Кенесары Қасымұлы басшылығы мен болған көтерілісі (1837-1847)жж аралығын қамтыды

19 ғасырдың 20-ші жылдары патша өкіметі Қазақстанда әкімшілік басқару жүйесін өзгертті, 1822 жылғы Сібір қазақтары таралы устав басқарудың округ жүйесін енгізді, қазақтардың дәстүрлі көшіп қонатын жерлері тарылды, ол жерлерге казахтарды қоныстандыра бастады. Бұл қазақ халқының наразылығын тудырды. Абылай ханның немересі Қасым төренің баласы хан Кенесары хан (1802-1847жж) аралығын өмір сүрді

Кенесары көтерілісінің мақсаты -Қазақстанның патшалық Ресейдің құрамына қосылып үлгермеген жерлерінің дербестігін сақтау. Қазақ жерін бекіністер мен жаңа округтік билеу арқылы жан-жақты отарлауды, алым салық жинауды тоқтату, қоқандықтар тепкісіндегі қазақтарды азат ету, қазақ хандығын құру. Кенесары Қасымұлы көтерілісі бүкіл Қазақстанды қамтыды. 1841 жылы тамыз айында Кенесары билер сотын жойыпып оның орнына хандық сотты енгізді.

Көтерілістің басты қозғаушы күші-қазақ шаруалары еді. Көтеріліске Құсмұрын, Көкшетау, Ақмола, Қарқаралы, Баянауыл окруктеріне қатысқан сұлтан би страшындар қатынасты. Кенесары сұлтанның тобы 1837 жылы Петропавл қаласынан шыққан керуенді қорғайтын Ақтау бекінісі казақтарына шабуыл жасап, тұңғыш рет қарулы қарсылық білдірді.

1838 жылы мамыр айында Ақмола бекінісіне шабуыл жасап, бекініс өртелді. 1845 жылы сәуір айында Кенесары ауылына Долгов пен Герм бастаған елшілігі келді. Патша елшілерінің талабы Қазақстанды бұрынғыша отарлау жағдайында қалдыру мақсаты болатын Кенесары қойған талаптары; алым-салық жинауды тоқтату, қазақ ауылдарындағы жазалаушы отрядтардың жүгенсіздігін тоқтату, қазақ жеріндегі барлық патша бекіністерін талқандап жою. Мәмілеге келеалмағандықтан Патша өкіметімен Кенесары арасындағы келіс сөздер тоқтатылды.

1845 жыл қазақ батырлары мен сұлтандарының қатысуы мен өткен жиында Сарарқадан оңтүстік аудандарға ығысу туралы шешім қабылдады. Мақсаты Қоқан ханның есгісіндегі қазақ руларының дербестік алуына көмек көрсету болатын, алайда күші басым патшаның жазалау отрядттарына қарлық көрсете алмай Кенесары қоқан ханның қол астындағы Қырғыз жеріне жақындады қырғыз манаптары Кенесарының Қоқан хандығына бірігіп күресу жөніндегі ұсынысын жауапсыз қалдырды. Сол себептен 1847 жылы қазіргі Тоқымаққа жақын Майтөбе деген жерде Қырғыз манаптары мен шайқаста Кенесары қолы жеңіліске ұшырап өзі қаза болады

Көтерілістің жеңілу себептері:

• Сұлтандардың, билердің патша өкіметі жағында болуы

• 1847 жылы Майтөбеде Үрістем Сұлтан мен Ыспатай бидің шайқас кезінде жауынгерлермен бөлініп кетуіде себеп болды

Көтерілістің тарихи маңызы

Көтеріліс 19 ғасырдың 1-ші жартысындағы Ресейдегі азаттық көтерілістің бір құрамдас бөлігі болд

Қорытындылай келе 18 ғасырдың аяғы мен 19 ғасырдың басындағы Ұлт-азаттық көтерілістер патша өкіметінің отаршылдық саясатына қарсы бағытта болды. Қазақстан тарихында өшпес із қалдырды. Тәуелсіздік жолындағы күресіне үлгі өнеге болды. Ата бабаларымыздың жері, елі үшін, күрескен ерен еңбектері ешқашаш ұмытылмайды

Ж

Түсіндір

1.«Абылай атам қоныс еткен жерлер үшін күресейік»

(Кенесары Қасымұлы)

2. Хан емессін қасқырсың,

Қас албасты басқырсың

Достарын келіп табалап.

Дұшпаның сені басқа ұрсын!

(Махамбет Өтемісұлы)

3. Абылай ханның немересі?

(Кенесары Қасымұлы)

4. 1836-1838 жылғы ішкі ордадағы (Бөкей) шаруалар көтеріліс жетекшілері?

(Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлы)

5. 1775жылы Мәскеуге әкелініп дарға асқан көтерілісші?

(Емелья Пугачёв)

6. 1847ж. 10-шы сәуір

(Кенесары 10 мың әскерімен Қырғыз жеріне басып кірді)

7. Қ.Қасымұлы бастаған (1837-1847 жж.) көтерілістің мақсаты

(Ресейдің құрамына қосылып үлгермеген жерлердің дербестігін сақтау, қазақ жерлерін бекіністер мен жан-жақты орталауды тоқтату, қоқандықтардың тепкісіндегі қазақстарды азат ету).

8. Исатай мен Махамбет көтерілістерінің мақсаты

(Хан озбырлығына шек қою, шаруалар жағдайын жақсарту және т.б.)

9. XIXғ. Ұлт-азаттық көтерілістің негізгі қозғаушы күштері

(Шарулар, батырлар, старшындар, билер, хандар, және т.б.)

Т

Оқиғаны анықта

Қанатты сөз

Тұлғалар