0 / 1
Материалға шағымдану
Назар аударыңыз. Бұл материалды сайт қолданушысы жариялаған. Егер материал сіздің авторлық құқығыңызды бұзса, осында жазыңыз. Біз ең жылдам уақытта материалды сайттан өшіреміз
Шағым жылдам қаралу үшін барынша толық ақпарат жіберіңіз
Сіздің сұранысыңыз сәтті жіберілді!
Жақын арада сайт әкімшілігі сізбен хабарласады
1 бонус = 1 теңге
Бонусты сайттағы қызметтерге жұмсай аласыз. Мысалы келесі материалды жеңілдікпен алуға болады
Бонусты жинап картаңызға (kaspi Gold, Halyk bank) шығарып аласыз
Бонусты жинап картаңызға (kaspi Gold, Halyk bank) шығарып аласыз
Түсінікті
2024-2025 оқу жылына арналған
қысқа мерзімді сабақ жоспарларын
Жүктеп алғыңыз келеді ме?
«Мұқағали Мақатаев шығармаларындағы қос сөздер»
Материал туралы қысқаша түсінік
«Мұқағали Мақатаев шығармаларындағы
қос сөздер»
Авторы:
Автор материалды ақылы түрде жариялады.
Сатылымнан түскен қаражат авторға автоматты түрде аударылады.
Толығырақ
26 Қараша 2018
1326
3 рет жүктелген
Тегін турнир Мұғалімдер мен Тәрбиешілерге
Дипломдар мен сертификаттарды алып үлгеріңіз!
Дипломдар мен сертификаттарды алып үлгеріңіз!
Бұл бетте материалдың қысқаша нұсқасы ұсынылған. Материалдың толық нұсқасын жүктеп алып, көруге болады
Материалдың толық нұсқасын
жүктеп алып көруге болады
Тақырыбы: Қазақ тіл білімі.«Мұқағали Мақатаев шығармаларындағы қос сөздер»
Орындаған: КММ «№74ЖББОМ» 7 «А» сынып оқушысыШтеер ЭрикаЖетекшісі: қазақ тілі мен әдебиеті пәндерінің мұғаліміАльжанова Танагул Жанайдаровна
Қарағанды-2018 ж.
КІРІСПЕ Зерттеудің өзектілігі: Әрбір тілдің сөздік қорындағы өзіндік сыр-сипат-қа ие сөздер категориясына тән күрделі сөздерді ғылыми жүйеде зерттеуге бұл күнде ұлттық тіл білімінде ерекше мән берілуде.Соның нәтижесінде жалпы тіл-дер материалдары негізіндегі күрделі сөздер,соның ішінде қос сөздерді зерттеу-лер мейлінше кең өріс алуда. Әдебиет әлеміндегі поэзия жанрында айрықша орын алған ақиық ақын М.Мақатаев шығармалары- қалың оқырман үшін біре-гей көркем дүниелері екені аян. Алайда, ақынның мұралары тілдік, танымдық, стилдік түрде зерттеп-зерделеуді көп қажет етеді.Осы тұрғыдан келгенде,ақын шығармаларында қос сөздерді тиімді қолдану арқылы тыңдаушысына әсер етіп, ерекше назар аударта білгенін аңғарамыз.Қазақ әдебиеті тарихының үлкен бір белесінің өлшеміне айналған Мұқағалидың өміршең өлеңдеріндегі өзгешелікті тіл білімінің тұрғысынан талдаудың мәні мен маңызы арта түсуде. Зерттеудің мақсаты: қазақ тіл білімін зерттеген ғалымдардың еңбектеріне сүйене отырып,қос сөздердің өзіндік ерекшеліктерін жинақтай келе,белгілі ақы-нымыз Мұқағали Мақатаевтың шығармаларындағы қос сөздерге жан-жақты си-паттама беру. Зерттеудің міндеттері:
- Қазақ тіл білімінің негізінде қос сөздердің қолданысын ғылыми-теория-лық негіздерін айқындау;
- М.Мақатаев шығармаларын талдай отырып,қос сөздердің сематикалық сипаттарын көрсету;
- Ақын шығармаларындағы кейбір қос сөздердің қолданылу ерекшелікте-ріне тоқталу.
І тарау. Қазақ тіліндегі қос сөздер. Тіл мамандарының еңбектеріне сүйене отырып,қос сөздерге тән ерекшелік-терді жинақтадық: * Құрамындағы сөздердің сыртқы пішіні,дыбысталуы мен ішкі мән-мағы-насы негізінде қалыптасқан құралымның болуы; * Белгілі бір сөз табына қатысты болуы; * Тұтасып келіп бір сөйлем мүшесі болуы; * Сөз тіркестерінің бір сыңары болуы; * Күрделі сөздердің өзге түрлері сөздерінің арасына үшінші сөз қоюға бо-лады: шарт та шұрт, жақсы да жаман; * Қос сөздер ішінде ассонанс,аллитерация құбылыстары жиі кездеседі: тып-тыныш,өзімен-өзі; * Қос сөздер сыңарлары бір-бірімен антонимдес,синонимдес мағынада қолданылады: күні-түні, ел-жұртым; * Қос сөздер дефис арқылы жазылады. Қазақ тілі лексикасының толығуында,жаңа сөздер жасауда қос сөздердің алатын орны ерекше.Ол аз сөзбен көп жайды аңғартуға,ойды әсерлі,жинақы, ұтымды жеткізуде үлкен қызмет атқарады. Сонымен бірге экспрессиялық реңк, эмоциялық мән-мағына үстейді. Қос сөз-сөздердің қосарланып немесе қайтала-нып айтылуынан жасалған сөздер.Қос сөздің екі түрі бар:қайталама қос сөз жә-не қосарлама қос сөз. А.Ысқақов «Қосарлама қос сөздер мағына жағынан ың-ғайлас морфологиялық жағынан тектес,синтаксистік жағынан теңдес сөздерден құралады» деп анықтама береді (Қазіргі қазақ тілі. Морфология. А.,1974, 129-бет.). Ал қайталама қос сөз туралы профессор А.Ысқақов: «... сөзді қайталап қолданудан сөздің неше алуан жаңа формалары жасалып,олардың мағыналары түрленгенімен де,лексикалық түсінігі өзгермейді.Демек,жаңа сөз тумайды,тек грамматикаланады»,-деген пікір айтады (112-бет.). Зиядаұлы Бақытжан «Қазіргі қазақ тіліндегі қосарлы етістіктер» атты ғылыми зерттеуінде «Етістіктер қайта-лап қолданудан жаңа мағына тумайды.Сөзге тек стильдік,реңдік тағы сондай мағыналар жамалады да,не қимылдың созылыңқылығын,жалғаспалылығын,не дүркінділігін,т.б. мағыналарды білдіріп отырады» деген (Автореферат.А.,1998, 10-б.). Қазақтың қара өлеңін кие тұтқан,жүрегінің түбінен қайнап шыққан асыл жырларымен қалың жұртшылықтың қайнап шыққан асыл жырларымен қалың жұртшылықтың махаббатына бөленген Мұқағали Мақатаевтың бүгінде орта-мызда болмағанына налимыз,ал медет тұтарымыз-алып ақынның өзінің көзін-дей көрінетін өркеш-өркеш өлеңдері.халқынан қалтықсыз бағасын алған Мұқа-ғали жырлары келер ғасырға керуен көшін сенімді түрде ұзатып барады.Ақын-ның 35 мың жолға жуық өлеңі поэзия сүйер қауымның іздеп жүріп оқитын жы-рына айналды. Мен Мұқағали жырларындағы қос сөздердідің қалай қолданылғанын біраз уақыттан бері қарастырып, ойымды қағаз бетіне түсіріп, біраз шығармаларын талдадым. Екі түбір сөздің қосарланып, қайталанып келуі арқылы жасалатын сөздер ақын шығармаларында өте көп,сондықтан ақын шығармаларына ерекше көрік пен мән беруде ұтымды тәсілдің бірі болып саналады. Қазақтың ақын-жазушылары тіліміздің шоқтығы биік,өзге тілден ерекше екенін өз шығармаларында айқын көрсетіп келеді.Солардың бірі өзінің оқшау стилімен,нәзік сезімімен,ақындық шеберлігінің сан қырлылығымен танымал болған ақиық ақынымыз-Мұқағали Мақатаев.Қазақ поэзиясында ғасырлар бойы сараланып,сұрыпталып қалыптасқан поэзиясына өзіндік өрнек салған. Қазақ тілінде сөзді қайталау мен қосарлану тәсілі-өзінше ерекшелігі мол құнарлы жүйе.Осыны терең түсінген Мұқағали Мақатаев күрделі сөздердің бір түрі-қос сөздерді асқан шеберлікпен қолданып,өлеңінің мазмұнын аша түседі. Қос сөздердің ішіндегі ауқымдысы-қосарлама қос сөздер мәндес келіп,ақын ойын жинақтай көрсетуде маңызды рөл атқарады.Әсіресе, синоним сөздерді қосарлап қолданған тұстарында өлең ұйқасына еш нұсқан келтірмеген.Оның сөз қолданысындағы дыбыс әуезділігінде өзіндік шеберлігі танылады. Қапаста жатса-дағы күрсінбеген, Жомарт менің жүрегім дүрсілдеген. Міне,соның жасырмай алуан сырын, Ақтарайын,ел-жұртым білсін деп ем (М.Мақатаев «Аманат». А.,2002,19-бет.). Ақын қолданған қос сөздер бейнелмелі,суреттемелі түрде оқырманның көз алдына елестетіп жеткізеді.Ақын шығалмаларында тек синонимдес қос сөз-дерді ғана емес,антонимдес қос сөздерді де ұтымды қолданған. Тұрыпты анам түсінбей мән-жайына, Ысып-суып, зымырап,қан бойына. Дұшпанды әжем есен-сау жолға сапты, Ақ тамызып жауымның таңдайына (М.Мақатаев «Аманат». А.,2002,231-бет.). Сонымен қатар, ақын өз шығармаларында қос сөз-дерді әр сөз таптарына орай тиімді қолданады.Мәселен, зат есім: ата-ана,әзіл-оспақ; сын есім: тап-таза,аппақ; сан-есім: қырық-отыз,төрт-бес; есімдік: өз-өзі-нен,өзіне-өзі; етістік: барып-келіп,өтті-кетті; үстеу: әзер-әзер; еліктеу: қалт-құлт, жалт-жұлт,т.б. (М.Мақатаев «Аманат». А.,2002, 6-303-беттер.).
ІІ тарау. М.Мақатаев шығармаларындағы қос сөздердің сематикалық сипаты. Қазақ тілінде қос сөздердердің екі түрі бар деген болатынбыз.Ал қосарла-ма қос сөздің 5 жасалу жолы болса, қайталама қос сөздің 4 түрлі жасалу жолы бар. Осы айтылған қос сөздің жасалу жолдарын ақынның өлеңдерінен молы-мен кездестіруге болады. Қосарлама қос сөздер мағыналық ерекшеліктеріне қа-рай екі салаға бөлінеді: а) мағыналы компоненттерден құралған қосарлама сөз-дер; ә) мағынасыз компоненттерден құралған қосарлама сөздер.Компоненттері мағыналы қосарлама сөздердің құрамындағы компоненттердің екеуіне де өзді-өзіне лайықты дербес мағыналары болады.Бірақ олар іштей мағыналары бір-бі-ріне ұштас сыңарлардан құралған үш топқа бөлінеді.
- Қарама-қарсы (антонимдес) сыңарлардан құралған қосарлама сөз жинақ-тау,топтау ұғымын білдіреді.Ондай компоненттер біріне-бірі жетекші,я көмекші бола алмайды. Мысалы:
- Мәндес сыңарлардан қосарланған сөздер мағыналары бір-біріне жақын сыңарлардан құралады да топтау,жинақтау ұғымын білдіреді.Мысалы:
- Ұштас мәнді сыңарлардан қосарланған сөздер бір-біріне өзара құрам-дас,ұқсас ұғымдарды білдіретін дара сөздерден құралады.Бұл сөздер де тым жалпыланған аса жинақталғыш ұғымдарды білдіреді.Мысалы: құ-лақ-көзің (7-бет), құлын-тай (12-бет),ай-жылдар (13-бет), айран-шалабың (42-бет), аяқ-қолым (44-бет), әке-шешем (231-бет), бақа-шаян (238-бет), арман-тілек (244-бет), от-жалын (272-бет), т.б. Қос сөздердің бұл түрле-рінде де әр қилы стилистикалық қос сөздердің бұл түрлерінде де әр қилы стилистикалық реңк,эмоциялық әсер жасайтын қабілеттер болады.
Түрі | Қос сөздердің құранды бөлшектері | Мысалдар (ақын қолданысындағы қос сөздер) |
Қосарлама қос сөздер | Екі түрлі түбір сөздердің қосарлануы | жырым-сырым, ой-қырыңа,шуақ-сезім,құлақ-көзің,тұрақ-төзім,құ-лын-тай,ай-жылдар,Жер-Көкке, ұрдым-пердім,қауіп-қатер,ел-жұр-тым,барды-жоқты,ауыр-жеңіл,кү-ні-түні,зар-мұңым,тұз-дәмін,ба-ғыт-бағдар,айран-шалабың,аяқ-қолым,тау-тасынан,ар-ұят,сауық-сайран,бұзып-жарып, үйіп-төгіп, кеше-бүгін,гүл-бағым,ақыл-ой, ата-ананың,мұз-айдында,ұры-уа-йым,етек-жеңің,ерлі-зайып,ертелі кеш,өніп-өскен,сән-салтанат,той-думан,атақ-даңқтың,ой-қырла-рын,тай-құлын,қызыл-күрең,тал-шыбықтан, сай-жыра,қызыл-жа-сыл,күні-түні,өмір-өлім,айтыс-тар тыс,ашу-ыза,күндіз-түні,хал-жа-йымды,құйын-дауыл,іші-сырты, қас-кірпігің,мұз-қарды,көрпе-жас-тығың,ішіп-жейсің,ақ-қараны,кө-ре-біле,өткен-кеткен,ақыл-күшің, есен-сау,наз-мұң,нөсер-жаңбыр-дың,аққу-қаздар,шың-құздардың, қырық-отыз,ысып-суып,арман-ті-лек,бал-құрақ,барып-келіп,қас-қа-бағың,ер-тоқымды,бал-қаймағы, қатын-бала,қыз-келіншек,т.б. |
Мағыналы,мағынасыз екі түбірдің қосар-лануы | дел-салмын,азын-аулақ,емін-ер-кін,жапа-жалғыз,бұлқан-талқан, анда-санда,арып-ашып,дос-жаран, шала-жапсар,алма-кезек,былығың шылығыңды,дау-шарға,ағыл-тегіл апыл-ғұпыл,кедей-кепшік,шор-та-сында,салдыр-салақ,ұлан-ғайыр, ұлан-асыр,т.б. |
- Қосымшасыз бір түбірдің қайталануынан жасалады.Мысалы,
- Қосымшалы бір түбірдің қайталануынан жасалады. Мысалы,
- Түбірдің бір сыңары дыбыстық өзгеріске ұшырап жасалады.Мысалы,
- Бір сыңары ықшамдалып жасалады.Мысалы,
Түрі | Қайталама қос сөздердің құранды бөлшектері | Мысалдар (ақын қолданысындағы қайталама қос сөздер) |
Қайталама қос сөздер | Қосымшасыз бір түбірдің қайталануы | тонна-тонна,сүңгі-сүңгі,талай-та-лай,айғыз-айғыз,сұмдық-сұмдық, енді-енді,тарам-тарам,шимай-ши-май,әрең-әрең,арса-арса,жол-жол, құшақ-құшақ,бір-бір,жеке-жеке,т.б. |
Бірдей қосымшалы бір түбірдің қайта-лануы | есіте-есіте,сілтеп-сілтеп,табына-та-бына,кезі-кезі,іздей-іздей,күте-кү-те,жана-жана,т.б. | |
Әр түрлі қосымшалы бір түбірдің қайталануы | өзімді-өздерің,өзін-өзі,өзді-өзіміз, өзімді-өзім,өзімізден-өзіміз,өзінен-өзі,біріміз-бірімізден,күннен-күнге, өзді-өзімен,т.б. | |
Бір сыңары қосымшасыз,бір сыңары қосымшалы | бір-бірінен,бір-біріне,өз-өзінен,өз-өзімнен,бір-бірлеп,бір-бірімен,кей-кейде,кімде-кім,бетпе-бет,жекпе-жек,т.б. | |
Түбірдің бір сыңары дыбыстық өзгеріске ұшырауы | қоқыр-моқыр,қылтың-сылтың,быт-шыт,алқам-салқам,қалт-құлт,ию-қию,т.б. | |
Бір сыңары ықшамдалып жасалуы | оп-оңай,қап-қара,аппақ,сап-сары, тәп-тәуір,жап-жарық, тып-тыныш, жап-жас,сіп-сирек,тұп-тұнық,т.б. |
Материал ұнаса әріптестеріңізбен бөлісіңіз
Материал жариялап тегін
сертификат алыңыз!
сертификат алыңыз!
Бұл сертификат «Ustaz tilegi» Республикалық ғылыми – әдістемелік журналының желілік басылымына өз авторлық жұмысын жарияланғанын растайды. Журнал Қазақстан Республикасы Ақпарат және Қоғамдық даму министрлігінің №KZ09VPY00029937 куәлігін алған. Сондықтан аттестацияға жарамды
Материал іздеу
Сіз үшін 400 000 ұстаздардың еңбегі мен тәжірибесін біріктіріп, ең үлкен материалдар базасын жасадық. Төменде пәніңізді белгілеп, керек материалды алып сабағыңызға қолдана аласыз
Барлығы 663 959 материал жиналған
- Жүктелуде...
- Жүктелуде...
- Жүктелуде...
Ұқсас материалдар
Дайын ҚМЖ. Барлық пәндерден 2024-2025 оқу жылына, жаңа бұйрыққа сай жасалған
Сертификатталған тренер жасаған
01.01.2023
17 863
13 694
ҚР Білім және Ғылым министірлігінің стандарты бойынша жасалған.
Барлық пәндер
Барлық материалдар
Барлық сыныптар
Іс-шаралар кестесі
Педагогтардың біліктілігін арттыру курстары