Мұстафа Шоқайұлы

Түркістан облысы Мақтарал ауданы

№8 О. Бапышев атындағы ЖОМ КММ

Ғылыми Жұмыс

Тақырыбы: Мұстафа Шоқайұлы

Тургинбаева Пальзия Набиқызы

О.Бапышев орта мектебінің қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімі

Аннотация

Зерттеу жұмыста Мұстафа Шоқайұлының тек халқының ғана емес,бүкіл түркі әлемінің саяси көшбасшысының болғаны қарастырылады.Ол ең алдымен демократиялық жолмен Қоқан (Түркістан) Автономиясының басшысы ретінде белгілі болды.

Гуманист ойшыл,демократ,энциклопедиялық білім иесі Мұстафа Шоқайұлы ағартушы Орта Азия мен Қазақстан халықтары тарихи мен мәдениетінің жақтаушысы болды.Ағылшын,француз,неміс,түрік және араб тілдерін өте жетік меңгерді. Бүкіл ғұмырын Орта Азия мен Қазақстан халықтарының ар-ожданын қорғауға шындық үшін күреске арнады.

Аннотация

В этой статье говорится,что Мустафа Шокай был политическим лидером не только своего народа,но и всего тюркского мира.Он известен в первую очередь как глава Кокандской (Туркестанской) Автономии,ставшим первым в восстановлении Туркестанской государственности ненасильственным,демократическим путем.

Гуманист,демократ,мыслитель и просветитель обладающий энциклопедическими знаниями.Шокай стал защитником истории и культуры народов Средней Азии и Казахстана.Хорошо владел английским,французским,немецким,тюркским и арабским языком.Всю свою сознательную жизнь посвятил борьбе за правду,за защиту чести народов Средней Азии и Казахстана.

The Abstract

In this article is spoken that Mustafa Chokay was a political leader in not only it’s folk, but also the whole Turkish of the world. He known in the first place as chapter Kokan (Turkestan) to Autonomies, became first in reconstruction Turkestan government, democratic way.

The Humanist, democrat, thinker and enlightener with encyclopedic knowledge. Chokay became a defender of the history and culture of the peoples of Central Asia and Kazakhstan. He could speak in english, french, german,turkish and Arabic languages. He devoted his entire adult life to the struggle for truth,for the protection of the honor of the peoples of Central Asia and Kazakhstan.

Annotatsiia

Zerttey’ jumysta Mustafa S’oqaiulynyn’ tek halqynyn’ g’ana emes, bu’kil tu’rki a’leminin’ saiasi kos’bass’ysy bolgany qarastyrylady.Ol en’ aldymen demokratiialyq jolmen Tu’rkistan memleketin qury’ jolyndag’y Qoqan(Turkistan) Avtonomiiasynyn’ bass’ysy retinde belgili boldy.

Gumanist ois’yl,demokrat, ntsiklopediialyq bilim iesi Mustafa S’oqaiuly ag’arty’shy Orta Aziia men Qazaqstan halyqtary tarihi men ma’denietinin jaqtay’s’ysy boldy.Ag’yls’yn,frantsuz,nemis,tu’rik ja’ne arab tilderin o’te jetik men’gerdi.Bu’kil g’umyryn Orta Aziia men Qazaqstan halyqtarynyn’ ar-ojdanyn qorg’ay’g’a,s’yndyq us’in ku’reske arnady.

Мазмұны

I.Кіріспе

II.Зерттеу бөлімі

2.1.Мұстафа Шоқайұлының өмірі мен қызметі

2.2.М.Шоқайұлының «Тұтас Түркістан» идеясы

2.2.1.Түркішілдік қозғалыстың басы

2.2.2.Түркістан Ұлттық комитеті

2.2.3.Ақпан төңкерісінен кейінгі түркі халықтарының саяси ұйымдары

2.3.Мұстафа Шоқайұлының фашизмге көзқарасы

2.4.Мұстафа Шоқайұлының туысқандары

2.5.Мұстафа Шоқайұлы қазақ фильмінде

III.Қорытынды

IV.Пайдаланылған әдебиеттер

Кіріспе

Жұмыстың мақсаты мен міндеті. Зерттеу жұмыстың басты мақсаты М.Шоқайұлы қазақ тарихындағы қайраткерлігі мен еңбектерінің орны мен рөлін анықтау болып табылады. Осы ретте алдымызға мынадай мәселелерді міндет етіп қойдық:

-«Тұтас Түркістан» идеясы мәселесінің тарихи негізін анықтау;

-Қайраткерлердің ұлт-азаттық қозғаласындағы атқарған істерін зерделеу;

-Мұстафа Шоқайұлының саяси көзқарастарының, ой-тұжырымдарының қазіргі мән-маңызын ашу;

-Мұстафа Шоқайұлының Қазақстан тарихына қосқан үлесін бағамдау

Зерттеу жұмысының ғылыми болжамы: Егер, өмірі жұмбаққа толы, бүгінгі ұрпақ біле бермейтін қалтарысы мен құпиясы көп, ұлт-азаттық күрес тарихындағы аса көрнекті тұлға — Мұстафа Шоқай туралы ескерткіштер мен құнды деректерді іріктеп, тарихи шындыққа лайық тәлімдік мүмкіндіктерін анықтай отырып, әдістемелік ұсыныстар жасалса, онда мектеп қабырғасында – ақ рухани құндылықтарды бағалай білетін, ұлттық және патриоттық санасы жоғары тұлға қалыптасады.

Зерттеудің теориялық мәнділігі: Мұстафа Шоқай туралы тарихи, қоғамдық пікірлерді тарих және филология, педагогика ғылымдары тұрғысынан алғаш рет кіріктіре қарастырдық.

Зерттеудің практикалық мәнділігі: Өшпес-өлмес Мұстафа бейнесін қайта жаңғырту жөнінде тың деректер Облыстық «Сыр бойы» газетіне ұсынылды.

Зерттеудің жаңалығы мен дербестік нәтижесі:

Мұстафа Шоқай туралы қоғамдық және тәлімдік тарихи көзқарастарға талдау жасалынды;

Жинақталған мағлұматтардағы тәрбиелік мәселелердің бүгінгі күн тәрбие мақсаттарымен үндестігі айқындалды;

Мұстафа Шоқай туралы мектепте оқытудың тиімді жолдары мен әдістері анықталды;

Жұмыстың орындалу әдістері: тарихи түпдеректермен танысу, жинақтау, қорыту, жүйелеу және салыстырмалы талдау жасау;

Зерттеу әдістері. Ғылыми жобада жүйелі-кешенді, типологиялық,салыстырмалы-тарихи,тарихи-әдеби объективті талдау әдістері пайдаланылды.

Зерттеудің өзеттілігі.Қазақстанның тәуелсіз дамуы уақыт өткен сайын қарқын алып, ұлттық жалпы адамзаттық және демократиялық құндылықтар мен ұстанымдар негізінде биік мұраттарға бағыт түзеп келеді.Елімізде әлеуметтік-экономиялық, саяси-құқықтық реформалардың әске асырылуы мәдени-рухани өмірімізге жаңа сипат,тың мазмұн берді. Сондай дүбірлі өзгерістер тарих ғылымының әлеуметтік қызметіне де ықпал жасады. Осыған байланысты Нұрсұлтан Назарбаев «Тарих дегеніміз өткеннің ғана сабағы емес, ол едәуір дәрежеде болашақтың да көрінісі» «қазақ тарихы фактілердің қлі қоймасы емес, бұл орасан зор дәйектеуші және дәлелдеуші күш» деп атап көрсеткен болатын. Бұл тұжырымы еліміздің алдында тұрған қоғамдық сананың жаңару үдерісіндегі тарих ғылымының кешенді міндеттерін анықтайды.

Ғылыми жоба да осыған сай таңдалып алынды. Мұстафа Шоқайұлы-бүкіл саналы ғұмырын қазақ халқының, жалпы түркі халықтарының бостандығы мен тәуелсідігіне арнаған тұңғыш эмигрант күрескер, саяси қайраткер

Өзімізге белгілі Кеңес үкіметінің тұсында М.Шоқайұлы туралы айтылмайды. Ұзақ жылдар бойы мемлекет билеушілері оның есімін «Түркістан ұлттық комитеті», «Түркістан легионы» атты ұйымдармен байланыстырып, «Отанын сатқан опасыз» деп аталды

Зерттеуші ретінде мені ерекше қызықтырған мәселелердін бірі-М.Шоқайұлының елінің бостандығы үшін күрескен, Кеңес үкіметінің екі жүзді саясатын әшкерелегенін білгенімен, өз отандастарының білмеуі, оның еңбектеріне қатаң тыйым салынғанын былай қойғанда, туысқандарын, бауырларын ОГПУ,НКВД үкімімен аяусыз жазалануы.

Ресей империясында ХХ ғасырдың басында түркі халықтары арасында ұлт-азаттық идеалогиясы қалыптаса қоймаған жағдайда олардың отарлық езгіге қарсы қозғалысы алдымен жалпы исламдық қозғалыс аясында жүрді.

Мұсылман фракциямы болды. Қазақ қоғамынан мұсылман фракциясының қызметіне белсенді түрде атсалысқандардың арасынан, әрине, ең алдымен Ә.Бөкейхановты және М.Шоқайұлын атаған жөн.1916 жылы желтоқсанда М.Шоқайұлы Ә.Бөкейхановтың ұсынысы бойынша Мұсылман фракциясы бюросының хатшысы болып бекітілді.

Ғылыми әдебиетте мұсылмандық, түркішілдік қозғалыстарды талдаушылар саналы түрде бұл құбылыстарды негізінен «антиресейлік» мазмұнына бас назар аударысты да, ал олардың шынайы мазмұны тиесілі теориялық дәрежеде ашылмай келді. Ал олардың мақсаты Ресей империясы құрамындағы түркі және мұсылман халықтары өмірін жаңа заман талабына сай қайта құру (реформалау), ол үшін халықтарды орталық езгіден азат ету еді.

Мұстафа Шоқайұлы-тарихи тұлға

2.1. Мұстафа Шоқайұлының өмірі мен қызметі

М.Шоқайұлы(1886-1941)-отаршылдықтың озбыр саясатына қарсы жүргізілген қоғамдық қозғалыс көсемдерінің бірі, Түркістан халықтары арасында тарихта тұңғыш рет демократиялық Еуропаның ортасында Түркістандыққ саяси эмиграциялық қызметінің негізін қалаушы. Туған жері бұрынғы Ақмешіт (қазіргі Қызылорда) уезіне қарасты Шоқай ауылы.

Орта жүздің Қыпшақ тайпасының Торы тармағына жататын Шашты руынан тараған текті әулеттің ұрпағы. Атасы Торғай Сыр қазақтары орыс патшалығының қол астына кірмей тұрғанда Хиуа ханының уәлиі болған. Әкесі Шоқай дала қазақтары арсында ерекше мәдениетті, елге беделді биі болған, отырықшылықпен айналысы, бау бақша салдырып, егін еккен, кірпіш үй салдырған. Анасы Бақты да текті жердің қызы екен. Әкесі батыр болыпты. Түркістанды орыс отаршылдары жаулап алуға кіріскенде, Бақты да әкесімен бірге соғысқа қатысып, барлаушылық қызмет атқарған. Бейбіт күнде өлең жазып, дастандар жырлаған.

Әке-шешесі Мұстафаны жеті жасында қалаға (Ақмешітке)орысша оқуға жіберді. Кейін 1902 жылы Ташкенттегі гимназияға түсіп, оны сегіз жылдан кейін өте үздік тәмамдап шығады.

Отаршылдықтың өктемдігін, қиянатшыл әділетсіздігін Мұстафа жастайынан көріп өседі. Өз басы отаршылдықтың өрескел кеудесоқтығы менТашкенттегі гимназияны «өте жақсы» деген бағамен аяқтаған кезде бетпе-бет кездеседі. Гимназияда оған берілмекші болған алтын медальді генерал Самсонов бергізбейді, одан төмен оқитын орыс баласына жазады. Оған күміс медальді ұсынады. Бірақ Мұстафа медаль алудан мүлде бас тартады. Мұстафа 1910 жылы гимназияны бітірген соң Петербург университетінің заң факультетіне оқуға түсіп, оны 1917 жылы бітіріп шығады.

Мұстафаның терең білім алып саяси көзқарасының қалыптасуы және қоғамдық қозғалысқа, халқының азаттығы үшін күреске шыңдалуы Петербург университетінің заң факультетінде оқыа жүрген кезінен басталады.Ол гимназияда да, университетте оқып жүргенде де, жергілікті әкімшілікпен зәбір шапа шегіп келген жерлестерінің атынан арыз жазып, олардың әділдікке жетуіне көмектеседі, тіпті, кейбір күрделі істер бойынша сенат алдында мәселелер қоюына тура келеді. Мұстафаның алғашқы қоғамдық жұмысы оның 1914 жылы Әлихан Бөкейзановтың ұсынысымен ІV Мемлекеттік Думадағы газеттерін, сондай-ақ «Жаңа дүние»(1920),«Жаңа Түркістан» (1927-1937) ,«Түркістан»(1935), «Орта Азия»(1928) cекілді француз, түрік, орыс тілдерінде кітаптар, «Жас Түркістан» журналын, т.б.көптеген еңбектерін бастырып шығарады.

2.2. М.Шоқайдың «Тұтас Түркістан» идеясы

Ресей империясының ,кейін көп жағдайда оның мұрагері ретінде танылған Кеңес Одағының құрамындағы қазақ, өзбек және басқа да түркі тектес халықтардың ұлт-азаттық қозғалысы тарихында Мұстафа Шоқайұлының алатын орны ерекше. Алайда отандық және шетелдік әдебиетте қазақ қайраткерінің шығармашылық мұрасы мен қоғамдық саяси көзқарастарына көбірек көңіл бөлінеді де, ұйымдастырушылық, дипломатиялық, жай адами қырларын пайымдау қағажу қалып келеді.Сондай мәселелер қатарына жиырма жылға уақыт бойы Еуропаның төрінде тәуелсідік үшін күрес туын көтерген саяси ұйымды құрудағы М.Шоқайұлының ерен еңбегін жатқызуға болады.

2.2.1.Түркішілдік қозғалыстың басы

Тәуелсіздік үшін күресте Ресейді мекендейтін түркі халықтарының басын біріктіру, олардың бірыңғай саяси ұйымын құру идеясы әлдеқашан-ақ пісіп жетілген еді.Бірінші орыс революциясы тұсында «Мұсылман одағы» құрылса,1905 жылы 19 қарашада одан да кең көлемдегі «Автономияшылар одағы» дүниеге келеді.Осы уақыттан-ақ отарлық езгіге қарсылық жадидтік және түркішілдік қозғалыстың басты сипаты айқындалады.М.Шоқайұлы болса осы қозғалысты жаңа жағдайда,жаңа деңгейде жалғастырушы болды.Бір орталыққа бағынған ұйымдастырушы,бағыт беруші орталықсыз отарлық озбырлықтарға қарсы күрестің нәтижелі болмайтындығы жөніндегі пікірге М.Шоқайұлы сонау студенттік кездерінде-ақ келген сияқты.Оған өзіміздегі Ұлттық қауіпсіздік комитетінің мұрағатынан табылған 1926 жылдың 10 сәуірінде белгісіз біреудің М.Шоқайұлы туралы жазған «рапорты» дәлел бола алады.Ә.Бәкірұлы жария еткен бұл құжатта Мұстафа Ташкентте қалып,1915 жылы қазақ зиялыларының арасында жұмыс жүргізеді,соның нәтижесінде «Кеңес» атты құпия үйірме ұйымдастырылды делінеді.Үйірме төрағасы болып отставкадағы генерал Асфендияров тағайындалады.Оның баласы Санжардың революция жылдары Түркістан республикасының денсаулық сақтау халық комиссары болғаны айтылады.

2.2.2. Ақпан төңкерісінен кейінгі түркі халықтарының саяси ұйымдары

Қазақ,өзбек,қырғыз,түркмен,татар,башқұрт халқтарының басын бір орталыққа біріктіретін саяси ұйымды құру мәселесін Ақпан төңкерісінен кейінгі ахуал жеделдетеді.Бұрыннан белгілі «Шуро-и Исламия»,басқа да ұйымдар Түркістанда күн санап күрделеніп келе жатқан жағдай талаптарына жауап бере алмайды.1917 жылы 17-20 қыркүйекте Ташкент қаласында Түркістан және қазақ мұсылмандарының съезі өтіп, оған осы өлкенің әр аймағынан және Орал,Торғай облыстарынан делегаттар қатысады,съезде саяси,қоғамдық және экономикалық мәселелер талқыланады.Пікір алысқан ең маңызды тақырып Түркістан мен Қазақстан Мұсылмандарына басшылық жасайтын саяси партия құру туралы шешімнің қабылдануы еді.Партия «Мұсылмандар одағы» («Иггифок-и-Муслимин»)деп аталады да,»Шуро-и-Исламия»мен «Тұрам ұйымдары» таратылып,олардың орнына «Мұсылмандар одағының» бөлімдері құрмақшы болды.

Бұл шешім съездің ең үлкен жетістігі болғанымен,саяси оқиғалардың одан әрі өрбуі оның жүзеге асырылуына мүмкіндік бермейді.Большевиктер ұлттық құрылымдардың бірінен кейін бірін талқандап, «Түркістан Мұхтарияты» («Қоқан автономиясы») қанға бөктіреді.

Осындай қиын-қыстау кезеңде ұлт-азаттық күрестің жаңа формалары мен әдістерін іздестіру барысында М.Шоқайұлы 1918 жылдың қасында Екатеринбургте «Түркістан» астыртын ұйымын құрады.оның орталығының төрағасы М.Шоқайұлының өзі,ал орынбасары болып А.З.Валиди тағайындалады.Ұйым Түркістан,Башкирия және Татарстандағы ұлттық басын біріктіреді.Мария Шоқай өзінің күйеуі туралы естеліктерінде олардың 1918 жылдың қараша айында Екатеринбургте аялдағандары,онда Құрылтай жиналысына кандидаттар Ілияс Алкин,Вадим Чайкин,Мүнауар Каримен бірге болғандары жөнінде жазылады.19 қарашада Құрылтай жиналысы таратылады.

Осыдан кейін Америка Құрама Штаттарына визаға дейін алып қойып,жолға шыққалы отырған Мұстафа Шоқайұлы мен оның серіктестерінің жоспары бұзылып,бас сауғалауға тура келеді.М.Шоқайұлы Челябинскіге жетіп,одан әрі қазақ даласы арқылы Әзірбайжанға,кейін Грузияға,1921 жылдың ақпан айында Түркияға өтеді.

2.2.3.Түркістан Ұлттық комитеті

Қазіргі әдебиетте 1918-1922 жылдары аралығындағы саяси партиялар мен одақтар жөнінде қым-қиғаш пікірлер көп.Д.Қыдырәли 1920 жылы «Түркістан Ұлттық комитеті» құрылды,соның құрамына әуел баста М.Шоқайұлы ,А.З.Валиди,М.Сұлтанғалиев енді дегенді айтады.М.Шоқайұлының Париждегі жеке мұрағат қорында 1920 жылы 6 қазанда «Түркістан Ұлттық Одағы(ТҰО) деген ұйымның құрылғаны жөнінде мағлұматтар келтіріледі.Оның басшылығына Бұхара Халық Республикасы үкіметінің премьер-министрі Осман Қожаев,Қорғаныс министрі Абдулхамит Арифов,Қабулдағы елшісі Хашим шайық енеді.ТҰО жиналысының шешімімен Осман Қожаев ұйымның Түркия бөлімшесінің төрағасы,М.Шоқайұлы Еуропадағы өкілі болып тағайындалады.

М.Шоқайұлының Париждегі жеке мұрағатындағы бір құжатта 1921 жылы «Орта Азия комитеті» деп аталатын ұйым жөнінде айтылады.Оны Энверпаша Германиядан КСРО-ға екінші рет келгеннен кейін А.З.Валидимен бірге Шығыс Бұхарада ұйымдастырады.Шындығына келетін болсақ,М.Шоқайұлының айтып отырғаны «Орта Азия Мұсылман Ұлттық қоғамдарының федерациясы» болуы тиіс. «Жалпы комитет» деп те аталатын бұл ұйым А.З.Валидидің көрсетуінше, Бұхарада 1921 жылдың 2 тамызында құрылды делінеді.

Орта Азия мұсылман қоғамдары федерациясының ІІІ конгресі 1922 жылы 18-22 қыркүйекте Ташкентте конспиративтік жағдайда өтеді.Жанама мәліметтерге қарағанда жиын Ташкенттің нағыз орталығында орналасқан Қазақ Мұсылман фракциясының хатшылығы.Бұл оның Ресейдегі қайраткерлермен,Дума депутаттарымен араласуына,іс жүзінде жалпы мұсылмандық, жалпы түркістандық идеяларды қолдауына алып келді.Азаттық алу үшін езілген халықтардың тізе қосуы қажет екенін Мұстафа сол кезде анық түсініп,өмірінің соңына дейін бұл пікірінен айныған жоқ.

1917 жылғы Ақпан төңкерісін Мұстафа Петербургта пікірлес достарымен бірге қуана қарсы алады,патша үкіметінің құлауы оларға бостандыққа жетуге жол ашқандай болады.Бірақ,құрылған уақытша үкімет олардың күрісін басып тастады.Ал Қазан төңкерісінен соң билікті басып алған большевиктер «Сауатсызазиялық,қара тобырға» жатқызды.

Осындай жағдайда В.И.Лениннің жариялаған «Ұлттардың өзін-өзі билеу құқы» туралы декларациясына сүйенген Мұстафа Шоқайұлы басқа да түрік қайраткерлерімен бірлесе отырып,өлкеге (Түркістанда) ұлттық мемлекет құру үшін 1917 жылы 26 қараша Қоқан қаласында өлкелік төтенше ІV мұсылмандар съезін шақырады.

Съезд үш күн жұмыс істеп,көптеген қаулы-қарарлар қабылдайды.27қараша күні сағат 12:00-де қабылданған съезде қарарында: «...Съезд Түркістанда мекендеген ұлттардың өзін-өзі билеуге деген ұмтылысын қанағаттандыра отырып,Түркістанда Ресей Федеративті демократиялы республикасы құрамындағы территориялы республикасы құрамындағы территориялық автономия» деп жазылған.

Құрылған Түркістан автономиясының президенті болып Мұхамеджан Тынышбаев сайланып,СыртқыІстер министрі қызметін Мұстафа атқарды.

Мұнда оны Кеңес одағына қарсы пайдалану мақсатында құрылмақшы болған Түркістан легионына басшылық жасауға үгіттейді.Мұстафа бұған көнбейді.Лагерьлердегі тұтқындарды аралап жүріп сүзек ауруын жұқтырған Мұстафа 1941 жылы 27 желтоқсанда жарық дүниемен қош айтысты.

М.Шоқайұлының артында бай мұра қалды.Атап айтсақ, олар 1917 жылы Ташкентте «Ұлұғ Түркістанда», Қоқанда «Жаңа Түркістан»,1919 жылы Тбилисиде «Вольные горцы», «На рубеже»,1921 жылы Стамбулда «Шөбнәмә газетасы» педагогикалық институтының ғимаратында болған секілді.Конгресте қазақ зиялылары басым болады.Ұйымының аты «Түркістан Ұлттық Бірлігі»(ТҰБ) болып өзгертіледі.Түркістанда біртұтас тәуелсіз мемлекет орнату үшін бірлескен күрес жүргізу жөнінде бірауыздан шешім қабылданады.Өлкені мекендеген жергілікті халықтарды ұлт,ру-тайпаға бөлмеу жөнінде келіседі.Сөйтіп,ұлы Түркістан ұғымы дүниеге келеді,бұл болса Мұстафа Шоқайұлының бұрыннан алға тартып келген ой-пікірлердің заңдастырылуымен тең еді.Жалпы алғанда съезд жұмысының табысты аяқталуына оған қатысты Халел Досмұхамедов, Жанша Досмұхамедов, Мұхамеджан Тынышбаев, Мүнауар Қари, Ғазымбек Бірімжанов секілді тұлғалар үлкен ықпал жасайды.Конгрестің шешімі бойынша ұйымның төрағасы А.З.Валидидің Еуропаға өтіп, М.Шоқайұлымен бірлесе отырып Түркістан халықтары мәселесін халықаралық аренада қою ұсынылады.

Саяси ұйым құру және оның барлық бағдарламалық шешімдері бойынша қайраткерлердің М.Шоқайұлымен хат арқылы келісіп отырғанын ерекше атауымыз керек.

Бірақ башқұрт қайраткерлері М.Шоқайұлы мен Г.Таған «ұлттық бірлік мақсаттары мен ісіне адал болуға ант берді» деп көрсетеді.Ал, енді Валидидің қазақ қайраткерлердің ТҰБ-ке күдіктеніп барып қосылғандығы жөніндегі тұжырымы ұйымның хаттамаларымен,басқа да құжаттарымен салыстыруды қажет етеді.Себебі М.Шоқайұлы ТҰБ-нің құрылуының алғашқы күндерінен-ақ ұйымның Еуропадағы өкілі болып тағайындалуына байланысты сырттай мүшесі болып қабылданған еді.Әңгіме Түркістанның дербес мемлекет болуы, не болмаса Ресей демократиялық республикасы құрамындағы автономия үшін күрес жүргізілуі жөнінде болуы тиіс.Оған қоса А.З.Валидидің еңбектерінде өзін дәріптеуге, Түркістан ұлттық қозғалысындағы жетекшілік рөлін,ТҰБ-нің Еуропадағы тағы бір жиналысы өткізіліп, онда ұйымның орталығының Ыстамбұлда болуы және шығарылуға тиісті «Иени Түркістан» газетінің тілі,бағдарламасы жөнінде шешімдер қабылданады.1927 жылдың ақпан айында Гейдельберг (Германия) қаласында өткен кезекті мәжілісте М.Шоқайұлы Кеңес өкіметінің Түркістандағы ұлт саясатына арналған баяндама жасайды. ТҰБ-нің сол жылдың наурыз айында Ыстамбұлда өткен конгресінде М.Шоқайұлының Еуропадағы өкілдігі бекітіледі. ТҰБ-ның баспа органы ретінде М.Шоқайұлының басшылығымен 1929 жылдың ақпанынан Берлинде «Яш Түркістан» журналы шығарылады.

ТҰБ-нің жұмысын жолға қою, эмиграциядағы азаттық қозғалысы жетекшілерінің бір мақсат жолында бастарын біріктіру оңайға түспеді. «Түркістан Ұлттық комитеті», «Түркістан Ұлттық одағы», «Орта Азия комитеті» деген бұрын жеке-жеке құрылған ұйымдардың ТҰБ атынан емес,өз алдына дербес әрекет етуге тырысушылығы орын алады. Ұйым басшыларының араларындағы пендешілікке негізделген түсінбеушіліктер, кеңес барлау органдарының іріткілік әрекеттері де ұйымға теріс ықпалын тигізеді. Әсіресе, А.Валидидің М.Шоқайұлын орынсыз кінәлауы, қазақ қайраткерлерінің орыс эмигранттарының баспасөздерімен шығармашылық қарым-қатынаста болуын ұйым мақсатына кереғар келеді деп пайымдауы үлкен алаңдаушылық туғызады.Осы себепті 1927 жылы М.Шоқайұлы «Түркістан Ұлттық Бірлігі» ұйымының Орталық Комитеті құрамынан шығып кетеді.Ол бұл қадамға бару себебін грузин қайраткері С.Г.Мдиваниға жазған хатында (1928 жыл, 2 маусым) «орыс эмигранттарының баспасөзімен ынтымақтастығы» деген жалаң айып тағылуға байланысты деп түсіндіреді.

М.Шоқайұлы мен А.Валиди араларындағы кикілжіңнің бір қыры «Иени Түркістан» журналының идеялық бағытына нұқсан келтіретін кейбір материалдардың жарық көрінуінен туындады. Екінші дүниежүзілік соғыстың басталуы мен фашистік Германия басшыларының М.Шоқайұлын өз мақсат-мүдделеріне жұмыс істеуге көндіруге әрекеттенуіне, осы себепті қазақ қайраткерінің түркістандық істерінен қол үзуіне байланысты ТҰБ бірте-бірте жұмысын тоқтатуға мәжбүр болады. Қазақ қайраткерінің жұмбақ өлімінен кейін ұйым қажыр-қайрат пен ақыл-ойдың қайнар кезіндей қайталанбас тұлғадан айырылды. Алайда ұзақ жылдар бойы Түркістан халықтарының бірлігі мен тәуелсідігі жолындағы күресі тарихында өз орны бар «Түркістан Ұлттық Бірлігі» де, оның рухани көсемі бола білген М.Шоқайұлы ұрпақтар жадында ұмытылмайды. 20-30 жылдары Түркістанда кеңестік билік іске асырған жер-су реформасы, мемлекеттік аппараты жергіліктендіру, байлар меншігін конфикелеу, көшпенділерді отырықшы тұрмысқа көшіру, оларды ұжымдастыру сияқты ауқымды эксерименттерді сыни тұрғыдан талдауда М.Шоқайұлы мен оның басылымдарының ең белсенді рөл атқарғанын тарихи шындыққа сәйкес келмек.Оның «Кеңестер билігіндегі Түркістан» атты еңбегі мәселемен тек сырттай ғана таныс батыстық интеллигенттің еңбегі емес, Түркістанда атқарылып жатқан істердің түп-төркінінен, терең астарынан хабардар, мәселенің тарихын жақсы білетін осы өлкеден шыққан зерттеушінің талдауы болатын.

2.3.Мұстафа Шоқайұлының фашизмге көзқарасы

ІІ-дүниежүзілік соғыс жылдарында және одан кейінгі Кеңестік кезеңде халқымыздың біртуар ұлы, Түркістанның тұтастығы мен тәуелсіздігі жолында басын бәйгеге тіккен қайраткер Мұстафа Шоқайұлы жайында көптеген жалған ақпарат тарап,ұлы тұлғаға күйе жағылғаны белгілі.

Большевизмнің қас дұшпаны болғандықтан, билікпен ымыраға келмей шет ел асқан Мұстафа Шоқайұлына танылған айыптар бұл кезеңде негізінен Түркістан регионы төңірегінде өрбитін еді. Бұл жайында тіпті, «социалистік реализмнің» аясында көркем шығармалар жазып,қаралау науқанына түрлі бәйгелер беріліп жатты.

Еліміз егемендік алып, тарихтың ақтаңдық беттері біршама ашылып, Алаштың ардақты ұлдары ақталып жатқан тұста Мұстафа Шоқайұлына қатысты ойлар да басқаша өрбіп, жаңа деректермен толысқан тарих көздері ақиқат сырларын аша түсті. Дегенмен, Мұстафа Шоқайұлына және оның мұрасына сын көзбен қарайтындар әлі де баршылық. Өйткені, әсіресе, қолына қару алып қан кешкен ардагерлерімізбен аға буын өкілдерінің бір кездері сыңар жақ идеологияның біржақты және толассыз насихаты нәтижесінде қалыптасқан өзіндік түсініктері бірден сейіліп кете қоймайтыны түсінікті. Міне, сондықтан, Алаштың ардақты ұлы жайында ақиқатты білу үшін сезімге бой алдырмай, деректер көздеріне жүгінгеніміз абзал.Сонымен, М.Шоқайұлының фашистік билікпен байланысы бар ма еді? Бұдан біршама уақыт бұрын, дәлірек айтқанда 2001 жылы Анкара қаласында жарық көрген «М.Шоқай, өмірі, саяси қызметі, және дүниетанымы» атты монографияда эәне республикалық деңгейдегі басылымдарда жарық көрген мақалаларда жаңа дерек көздеріне жүгіне отырып, М.Шоқайұлының өмір жолына қайта оралып жатпай, мәселеге осылайша төтесінен килігуді жөн санадық.