Муқағали Макатаев

 ЫбырайАлтынсарин1841жылы2-шіқарашада
қазіргіҚостанайоблысыҚостанайауданындадүниеге
келген.ЫбырайдыңөзәкесіАлтынсарыертеқайтыс
болғандықтан,олатасыБалғожабидіңтәрбиесінде
өскен.БалғожабинемересіЫбырайды1850жылы
Орынборшекаракомиссиясыныңқазақбалаларыүшін
ашқанжетіжылдықмектебінеоқуғабереді.Ресей
үкіметініңкөздегеніосындаймектептерарқылыжергілікті
әкімші,орындардағақазақтыңөзішіненқызметкерлер
әзірлеуеді.Мектепоқушыларыотаршылдықсаясат
рухындатәрбиеленугетиісболды.Бірақжасынанзерек
Ыбырай Алтынсарин бұлмектептіңоқужүйесі
шеңберіндеқалмай,дүниежүзіәдебиетіменорыс
әдебиетіклассиктерініңшығармаларынөздігіненоқып,
білмінжетілдірді.

Алтынсарин өзотбасымен бірге, 1889 жыл

Ыбырай Алтынсарин дүниежүзіпедагог
классиктерініңгуманистікидеяларынбасшылыққа
алып,олардықазақдаласындаоқу-ағарту
тәжрибесінеенгізгентұғышпедагогболды.1860-1879
жылдарарасындаЫбырайАлтынсаринмұғалімдік,
ағартушылыққызметіменқатарбасқадақызметтер
атқарды.1868-1874жылдарыОрынборгенерал
губернаторыныңарнайтапсыруыбойыншатөртрет
Торғайдыңуездіксудьясы,1876-1879жылдары
Торғайуездікбастығыныңағажәрдемшісіболды.
Инспекторлыққызметкекіріскенкезденбастап,
ЫбырайАлтынсаринзайырлықмектептерашуды
қолғаалды.Еңалдымен,олоблыстық,уез
орталықтарында училищелер ашуға шешім
қабылдады.

Елек,Қостанай,Торғайуездерінебір-бірден
екісыныптықорыс-қазақмектептерінашты,
олардың бәрінде де кітапханалар
ұйымдастыруғазормәнберді.Осыданкейін
облыстықбастаушмектептерашуісінқолға
алды.Бұлүшінол«болыстыққазақ
мектептерітуралызаписка»жазды.Мұнда
ЫбырайАлтынсаринтекқазақдаласының
ғанаемес,Ресейдіңжартылайкөшпелі
аймақтарыныңөміртіршілігінебейім,қыста
біржердеорнықтыотыратынмектептіңжаңа
түрінұсынып,халықағартужүйесінеелеулі
үлесқосты.

1864 жылы Торғайқаласында Ыбырай Алтынсарин
ашқантұңғышмектеп

Ыбырай Алтынсарин шәкірттерімен бірге

ЫбырайАлтынсаринніңұсынысыбойынша
1888жылы10сәуірдеОрскідебастауыш
мектептер үшін қазақ жастарынан
оқытушылар даярлайтынмектебіашылды.
ОғанТорғай,Ырғызқалаларындағыорыс-
қырғыз училищелерініңжақсы бітірген
жастарыалынды.ЫбырайАлтынсаринқазақ
жастарыарасынанэкономикасалаларына
қатыстықажеттімамандарәзірлеуісінеерекше
мәнберіп,қолөнер,ауылшаруашылығы
училищелерінашуғакөпкүшжұмсады.
Торғайдақолөнеручилищесінұйымдастырды.

1884 жылы Ыбырай Алтынсарин құрғанҚостанай
екі сыныптық орыс-қазақ училищесі

Торғайдағықолөнер училищесі

Обағандағыболыстық мектеп

Ыбырай Алтынсарин қайтысболаралдында
Қостанайда ашылғалы отырған
ауылшаруашылығы училищесіне өзінің
иелігіндегіжерінберетінітуралы өсиет
қалдырды.ЫбырайАлтынсаринЫрғыздақазақ
қыздарыүшінжанындаинтернатыбармектеп
аштырды.Мұның өзіқазақхалқының
тарихындағымаңыздыоқиғаболды.Олпатша
әкімшілігіненТорғай облысының барлық
уездерінде қыздар училищелерін
ұйымдастыруды өтінді.Алайдабұлрұқсатол
қайтысболғансоң,екіжыдөткенненкейін,
Торғайда (1891ж.), Қостанайда(1893ж.),
Қарабұтақта(1895ж.),Ақтөбеде(1896ж.)жанында
интернаттарыбарқыздаручилищелеріашылды .

Ыбырай Алтынсарин орыс-қазақ мектептері үшін
арнаулы оқу құралдарын шығару қажет деп санады.
Оқыту әдістерін жаңа бағытта құрды, оқуға деген
баланың ынтасы мен қызығушылғын арттыруды
көздеді, оқуды ана тілінде жүргізді.
Қазақ балаларының таным-түсінігіне лайықты оқу-
әдістемелік құралдар жазды. 1879 жылы оның
«Қазақ хрестоматиясы» атты оқулығы және оқыту
әдістемесі жөнінде «Қазақтарға орыс тілін
үйретудің бастауыш құралы» құралы жарық көрді.
Бұл екі кітап та қазақ баларын кириллица негізінде
оқытуға арналған тұңғыш оқу құралдары болды.

1879 жыл

Ыбырай Алтынсарин өз
мақалаларында жерді пайдалану,
қазақтардың отырықшылыққа көшуі,
тағы басқа мәселелерді көтерді.
Ресей империясының қазақ даласын
отарлау, қазақ еңбекшілерінің
шұрайлы жерлерін мемлекет қорына
тартып алу жөнінде заң жобасына
1880 жылы «Оренбургский листок»
газетінде өз наразылығын білдірді.

Ыбырай Алтынсарин -жаңа дәуірдегі
қазақ әдебиетінің қалыптасауына
қомақты үлес қосты. Ол қазақ жастарын,
ең алдымен, оқу, өнер-білім, техника
тілін білуге шақырады. Өнер-білімі
жетілген елдердің артықшылығы
қандай, олар сол өнермен нені игеріп
отыр, ертеңгі өмірдің талап-тілектері не
секілді күрделі мәселелерді жастар
алдына көлденең тарту арқылы оларға
ой-тастап, өнер-білімді батыл игеруге
шақырады.

Ыбырай Алтынсарин өз
шығармаларында өмірдегі шындықты
жазды, өмірге аса қажет жаңалықтарды
дәріптеді. Мысалы: «Кел балалар,
оқылық», «Өнер-білім бар жұрттар»,
«Әй, достарым», «Әй, жігіттер» деген
өлеңдерінде жастарды білім алуға
угіттеп, халықты сол кездегі ғылымның
табыстарымен таныстарды, көркем
сөзбен жазылған әңгімелерінде
халықты отырықшылыққа егін, қолөнері
кәсіптерімен шұғылдануға үгіттеді.

Табиғат көріністерін жеке алып, нақты суреттеу
Ыбырай Алтынсариннің лирикалық
өлеңдерінен басталады. Ақын өзінің «Жаз»,
«Өзен» атты өлеңдерінде жыл мезгілдерін
шеберлікпен сипаттайды. Ыбырай
Алтынсариннің төл әңгімелері қысқа да нұсқа
құрылып, мазмұны жағынан ұтымды келеді.
Осыған орай оның «Қыпшақ Сейітқұл», «Кейіз
үй мен ағаш үй»тәрізді новеллаларын тілге
тиек етуге болады. Бұлармен үндес «Аурудан
аяған күштірек», «Асыл шөп», «Шеше мен
бала», «Бай мен жарлы баласы», «Таза бұлақ»
тағы басқа әңгімелері де әсерлі де көркем
шығармалар.

Ыбырай Алтынсарин мұраларын
жан жақты мол қамтып, зерттеген
ғалымдар М. Әуезов, Қ. Жұмалиев,
Қ. Жармағамбетов, Ш. Сәтпаева,
Ә. Сыдықов, Ә. Дербісалин,
Ыбырайтанушы Б. Сүлейменов,
Қ. Жарықбаев, С. Қалиев және тағы
басқалары ұлы ағартушының өмірі
мен қайраткерлік қызметі туралы
жазды.