Неліктен қазір функционалды сауаттылық өзекті?

НЕЛІКТЕН ҚАЗІР ФУНКЦИОНАЛДЫ САУАТТЫЛЫҚ ӨЗЕКТІ?

Елпаш Әлия Жандосқызы

“… Жастарға сапалы білім берумен қатар, сол білімін қоғамдық- әлеуметтік ортада пайдалануға икемдеу, олардың функционалдық сауаттылығын арттыру арқылы еліміздегі білім мен ғылымды дамытумәселелеріне басакөңіл аудару керек.”

Н. Назарбаев

Қазіргі әлем жиырма, отыз жыл бұрынғыға қарағанда әлдеқайда күрделі, әрі қиын. Осы қиындықтар педагогикаға деген ерекше көзқарасаты талап етеді. Бұл жаңа технологиялардың, жаңа кәсіптердің, экономика салаларының пайда болуымен және адамның әлеуметтік-психологиялық өзгеруімен байланысты. Қоршаған орта енді аналитикалық-текстологиялық емес, оның орнына визуалды-сандық технология келді, бұл "функционалды сауаттылық" ұғымын кеңейтуді және қайта қарастыруды талап етеді.

Шығармашылық ойлау- бұл инновациялық және тиімді шешімдерді және жаңа білімді немесе қиялдың керемет көрінісін алуға бағытталған идеяларды бағалау және жетілдіру мақсатында даму процесіне нәтижелі қатысу қабілеті.

Жаһандық құзыреттіліктер - бұл адамдар арасындағы айырмашылықтардың өзі және өзгелер туралы ойларға қалай әсер ететіндігін және адами құндылықтарды бағалау мақсатында тиімді қарым-қатынас құра білуі үшін әлемдік және мәдениетаралық мәселелерге сыни тұрғыдан, әр түрлі көзқараста қарау қабілеті.

Осы орайда білім беру сапасын халықаралық бағалауға аса назар аударған жөн. Білім беру жүйесі сапасының халықаралық рейтингтері PIRLS, TIMSS, PISA зерттеулерінің деректеріне сүйенеді.

Қазақстан Республикасында “Білім беруді және ғылымды дамытудың” 2020 - 2025 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының мақсаты- қазақстандық білім мен ғылымның жаһандық бәсекеге қабілеттілігін арттыру, жалпыадамзаттық құндылықтар негізінде тұлғаны тәрбиелеу және оқыту.Сонымен қатар елдің әлеуметтік-экономикалық дамуына ғылымның үлесін арттыру. Халықаралық зерттеулер жүйелі түрде жүргізіледі.

PIRLS, TIMSS, PISA зерттеулері білім беру нәтижелерін бағалау тәсілдемелерінде ерекшеленеді: PIRLS және TIMSS зерттеулерінде оқу, математика және жаратылыстану саласындағы академиялық сауаттылық бағаланады, ал PISA зерттеулерінде функционалдық сауаттылықтың (математикалық, оқу, жаратылыстану – ғылыми және қаржылық) қалыптасуы бағаланады.

Функционалды сауаттылықтың жоғары және базалық деңгейіне жеткен оқушылардың нәтижелері - мектепте білім берудің бәсекеге қабілеттілігінің әлемдегі ең көп талқыланған индикаторлары.

PISA халықаралық зерттеуі компоненттер түріндегі функционалдық сауаттылықтың келесідей түрлерін ұсынады: оқу сауаттылығы, математикалық сауаттылық, жаратылыстану саласындағы сауаттылық. 2021 жылдан бастап алғаш рет он бес жастағы оқушылардың шығармашылық ойлау қабілеттері зерттелуде. Мектеп оқушыларының физика пәнін оқуда жәй ғана теориямен танысып, формулалар арқылы есеп шығару емес, күнделікті өмірде кездесетін қарапайым құбылыстардың физикалық мағынасын түсінуі, яғни функционалды сауаттылықтың қалыптасуына ықпал етуіміз қажет.

Жоғарыда аталған PISA халықаралық зерттеуінің негізгі сұрағы: “Міндетті жалпы білім алған он бес жастағы оқушылар қазіргі қоғамда толыққанды жұмыс істеу үшін, яғни адам құндылықтарының, қарым-қатынас пен әлеуметтік қатынастардың түрлі салаларындағы кең ауқымды міндеттерін шешу үшін қажетті білім мен дағдыларға ие бола ма?” болып табылады.

Мектеп бағдарламасына сәйкес тақырыптар бойынша бірнеше мысалдар келтіріп көрейік. 7-сыныпта “Қысым” тақырыбын оқытуда оқушыларға келесідей тапсырма беруге болады: балықтарға аквариум таңдау. Және аквариумнан түсетін қысымды шкаф сөресі ұстап тұра алуы үшін қайда қою керектігін шешу. Аквариумды төңкермей, ондағы суды ауыстыруға болатын тәсіл ойлап табу.     

Немесе 7-сыныпта “Гидравликалық қысым” тақырыбын оқытуда автокөліктің дөңгелектерін жөндеуге гидравликалық көтергіштердің бірін интернет дүкеннен таңдауды ұсыну. Онда оқушыларға механизмнің көтеру күшін есептеуге мүмкіндік беретін барлық сипаттамалар көрсетілген. Осындай тапсырмаларды орындау барысында оқушылар сайтта белгіленулерден немесе “салмақ” және “масса” ұғымдарының алмасуынан қателіктер табады.

Мұндай тапсырмалар классикалық тапсырмаларға дағдыланған оқушыларды шатастырады, өйткені жауап табуға арналған деректерді жалпы сипаттамалардан таңдау білу қажет. Бірақ, екінші жағынан, мұндай тапсырмалар оқушыларға өз білімдерін іс жүзінде қолдануға мүмкіндік береді, білімді неғұрлым берік және терең етеді , сондай-ақ функционалды сауаттылықты дамытады. Сонымен қатар, механика тарауынан алынған есептер оқушыларға да, мұғалім үшін де аса қызықты, әрі шығармашыл болады.

Қорытындылай келе, оқушының функционалдық сауаттылығы – бұл қазіргі білім берудің мақсаты мен нәтижесі екендігін атап өтуге болады.

Функционалды сауаттылықтың қалыптасуы- мұғалім жұмысының негізгі шарты. Бұл міндетті атқару барысында біз оқушылардың физика пәніне қызығушылығын арттырумен қатар, физиканың өмірмен тікелей байланысынын көрсете аламыз. Осы бағытта қабылданған шешімдерге жәй және асығыс қабылданбауы маңызды. Жұмыс жақсы ойластырылған, мұқият жоспарланған, жүйелі түрде жүргізілуі және нәтижелерді уақытында бағалау мүмкіндігі болуы керек.

Нәтижесінде оқушы әрдайым өзгеріп отыратын қоршаған әлеммен табысты қарым-қатынас құра алу, оқу және күнделікті өмірде кездесетін тапсырмаларды шешу мүмкіндігі, әлеуметтік қарым-қатынас құру қабілеті, сауаттылықты бағалауды қамтамасыз ететін рефлексивті дағдылардың жиынтығы, әрі қарай білім алуға және дамуға деген ұмтылыс сияқты жеке қабілеттер мен мүмкіндіктерге ие болады.

Әдебиеттер тізімі:

1. Овладение навыками чтения как основа функциональной грамотности носителя языка / E. Yu. Myagkova – 2016. – № 4. – 53–59 б.

2. The role of competence approach in formation of functional literacy of learners/ N. Khakhulina, N. Trukhina, B. Ivanov– Dubai:Proceedings of INTCESS 2020- 7th International Conference on Education and Social Sciences, 2020. – 128 б.

3. Жаңартылған білім беру мазмұны жағдайында функционалды сауаттылық –сапалы білім берудің негізі/А.Н.Камзина – Өскемен: «Өрлеу» БАҰО АҚ филиалы ШҚО,ҚР,Өскемен қ., 2018. – 45 б.