§3 Орталық Азияның дәстүрлі өркениеттерін зерттеу тарихы

1. Дәстүрлі өркениет дегеніміз не?

Жауабы: бабалардың мәдени тәжірибелері мен өмір салтын қайталауға негізделген өркениет.

2. Дәстүрлі өркениеттің белгілеріне не жатады?

Жауабы: табиғатпен тығыз байланыс, адамның әлеуметтік топпен қатаң қарым-қатынасы, дәстүрдің дәріптелуі, діни сана.

3. Дәстүрлі өркениет қай кезеңге тән?

Жауабы: индустриялық кезеңге дейінгі кезең

4. Дәстүрлі мәдениетті әлеуметтік топтармен араласа отырып бақылау әдісі қалай аталады?

Жауабы: «Қосылып бақылау» әдісі

5. Дәстүрлі мәдениет қандай ғылым салаларының көмегімен зерттеледі?

Жауабы: нумизматика, эпиграфика, антропология, археология, этнография

6. Палеоантропологияның көмегімен нені анықтауға болады?

Жауабы: ежелгі адамдардың сыртқы келбетін анықтауға болады.

7. Дәстүрлі мәдениетті зерттеуге қиындық келтіруші факторлар:

Жауабы: Халықтардың өзіндік жазуының болмауы.

8. Материалдық мәдениетке не жатады?

Жауабы: баспана, киім-кешек, сәндік және тұрмыстық бұйымдар, қару-жарақ т.б

9. Рухани мәдениетке не жатады?

Жауабы: білім, идея, діни ұстаным, адамгершілік құндылықтар, салт-дәстүрлер, әдет-ғұрыптар.

10. Орталық Азияның қай кезеңдегі тарихы жазба деректерде дәл және нақты көрсетілмеген?

Жауабы: б.з.б. І ғасырдың ІІ жартысы – б.з. І ғасырының бірінші жартысы.

11. Антикалық деректерге кімдердің деректерін жатқызамыз?

Жауабы: Геродот «Тарих» еңбегі, Страбонның «География» еңбегі, Үлкен Плинидің «Жаратылыстану тарихы», Птоломейдің «География» еңбегі, Аммиан Марцелиннің «Ғұндар» еңбегі.

12. Геродоттың «Тарих» еңбегінде Орта Азия тарихы туралы қандай мәліметтер келтірілген?

Жауабы: Ұлы Кирдің Орта Азияға жасаған соңғы жорығы туралы баяндалады. Скифтер мен сақтар туралы көп мәліметтер келтірілген.

13. Страбонның «География» еңбегі, Үлкен Плинидің «Жаратылыстану тарихы», Птоломейдің «География» еңбектерінде қандай құнды мәліметтер келтірілген?

Жауабы: Александр Македонскийдің жорықтары

14. Ғұндардың Европаға жорығы туралы жазған тарихшы?

Жауабы: Рим тарихшысы Аммиан Марцеллин

15. Қытай деректерінің артықшылықтары:

Жауабы: 1. Қытай деректері антикалық деректерге қарағанда Орталық Азияның ежелгі тарихы туралы маңызды, нақты ақпараттар береді.

2. Бұл деректер б.з.б ІІ ғасырда Чжан Цзяньның Ферғана, Жетісу, Қаңлы және Бактрияға сапарынан басталды. 3. Чжан Цзяннің «Батыс елдері» еңбегі мен Сыма Цянь «Тарихи жазбаларында» қытайлар мен ғұндар арасындағы өзара тартыс баяндалған.

16. Ирандық деректерге нені жатқызамыз?

• Жауабы: Зороастризмнің қасиетті кітабы Авеста, ежелгі парсының сына жазуы, эпиграфика жатады.

• Авестада «Арий мемлекетін» толық сипаттаған географиялық тарау бар.

• Авестаның ежелгі мәтіндерінде қола діуңрңндегі ортаазиялық жауынгерлер мен малшылардың өмір салты мен рухани мәдениеті жөнінде көптеген мәлімет бар.

• І Дарий патшаның (б.з.б 522-486 жж) бехистундық жазбаларында Орталық Азия халықтарының парсылаға қарсы көтерілісі, олардың далалық көшпелілер мен парсы империясы арасындағы қатынастары айтылады.

17. Орта Азия туралы жазылған түркілік деректері:

• Көшпелі түркілер ирандық соғдылардың жазуын пайдаланып, соның негізінде өздерінің жазуларын қалыптастырған. Бұл жазбаны ежелгі түркілік руна немесе Орхон-Енисей жазуы деп атайды.

• Руна жазуы бүкіл түркі халықтарына ортақ түркілік әдеби тіл қызметін атқарды.

• Жазу таңбалары тасқа қашалып, ағашқа ойылып түсірілді.

• Түркілердің руналық ескерткіштері – құлпытастар, балбал тастар, діни мітндер, заңдық құжаттардың барлығы түркі халықтары туралы құнды мәліметтер береді.

• Аса ірі жазбалар Екінші Шығыс Түрік және Ұйғыр қағанаттарының көрнекті қайраткерлерінің құрметіне арналған.

• 1893 жылы В.Томсен ежелгі түркі қолжазбаларының құпиясын ашты. Оған В.В.Радлов алғашқы аудармасын жасады.

• Қазіргі кезде 255 руналық ескерткіш белгілі.

18. Номадистика нені зерттейді?

Жауабы: көшпелілікті тану ғылымы. ХХ ғасырдың ортасынан бастап дами бастаған ғылымның жаңа бағыты.

19. Археологиялық мәдениет дегеніміз не?

Жауабы: бір аумақ пен дәуірдегі ортақ ұқсастықтары бар материалдық ескерткіштер жиынтығы.