"Өздерің білер Нартаймын"

НартайБекежанов
(
18901954)
жж.

Нарт
айБекежанов1890жылдыңмартайындаҚызылорда
облысы,
Шиелі
ау
даны,
Комму
низмколхозынақараст
ыБест
амдег
ен
жердеорт
ашару
асемьясындадүниег
екелді
.Әкесі
Алыпқаш,
Бекежанү
лкенәкесі
.
Ту
ыст
ықжағ
ынаүңі
лсек,
Нарт
ай
ат
ақт
ыАғ
ыбайбат
ырмен(
18001884)ат
алас,
ру
ласболыпкеледі
.
АнасыБақт
ыг
үл,
т
у
ғ
анағ
асыМәнсүр(
18751933)заманындаелг
е
белг
і
лі
ақындарболғ
ан.
МәселенБақт
ыг
үл,
Сырбойыныңат
ақт
ы
сүлейақыныБұдабайҚабыловпенайт
ысып,
жеңі
скежет
кендег
ен
аңызәңг
і
мебар.
Нарт
айдажасынанәнөлеңг
еқұмарболыпөседі
.
Көңі
лі
мқыранқұст
айаспандағ
ан,
Онжет
і
үйі
рболыпжаст
анмағ
анБойымабі
т
кенөнершыдат
пады,
Ұялыпайт
пайт
аст
апқашқанменен,
депөзі
айт
қандай,
оныңақындық,
әнші
лі
кат
ағ
ы,
елі
ші
неерт
ет
арап
кет
еді
.
Нарт
айжасынанСырбойыныңбелг
і
лі
ақынжырау
ларыБалқы
Базар,
Кет
еЖүсі
п,
Бұдабай,
Тасберг
ен,
Омарөлеңдері
нжат
т
апалып,
әрт
үрлі
жиынт
ойлардадомбырағ
ақосыпайт
ыпжүреді
.Олежелг
і
Шығ
ыспоэзиясыүлг
і
лері
нжет
і
кбі
лг
ен.Ғашықт
ықт
ақырыбындағ
ы
«
Ләйлі
Мәжнүн»
,
«
ТаһирЗу
һра»
,
«
Сейфі
лмәлі
к»
,
Ерлі
кт
ақырыбындағ
ы
«
Рүст
емдаст
ан»
,
«
Ескенді
рЗұлқарнайын»
,
«
Баһрам»
,
қйялғ
ажайып
т
ақырыбындағ
ы«
ШахМаран»
,
«
Әбу
шаһма»
т
.
бқиссалардыт
үг
ел
жат
қажырлайдыекен.
Нарт
айжасынанкеру
енші
лерг
еі
лесі
п,
Өзбекст
ан,
Тәжі
кст
анжағ
ын
көпаралағ
ан.
Өзбект
і
ңхалықәндері
н,
билері
нүйренг
ен.Ду
т
ар,
Ру
бап,
Нәйсекі
лді
му
зыкалықаспапт
ардыеркі
нт
арт
абі
лг
ен,
шығ
ыст
ыңат
ақт
ы«
Онекі
мұқамын»т
әпт
әу
і
райт
удәрежесі
нежет
кен.

Осылайшаақынәнші
ат
анып,
сері
лі
кқұрыпжүрг
еншағ
ында,
революцияалдындаСырбойынаАрқаданат
ақт
ыТайжанақын
келеді
.
Үкі
лі
Ыбырайдыңжиені
,
асқанақынәрі
әнші
Тайжан
Қалмағ
амбет
ов(
18781938)осыжолыСырбойындағ
ыкөпт
ег
енжас
ақынәнші
лерг
еөнег
екөрсет
і
п,
ұст
аздықет
еді
.Бұрынкөбі
нет
оп
алдынадомбыраұст
апшығ
ат
ынНарт
айбұданбұлайТайжанғ
а
елі
кт
еп,
енді
дау
сынонекі
т
і
лді
Тат
арсырнайынақосыпшырқау
ды
үйренеді
.Осыданбылайкеу
десі
кең,
үні
жұмсақг
армоньНарт
айдың
өмі
рлі
ксері
г
і
неайналады.
Ақынокт
ябрьреволюциясынжүрег
і
жарылақу
анақарсыалып,
т
еңді
кзаманыншабыт
т
анажырлайды.Бі
рдеколхозшы,
бі
рде
бриг
адир,
бі
рдемұрапболыпжүрі
пжиырмасыншыот
ызыншы
жылдардақазақау
ылындаөт
і
пжат
қанөзг
ері
ст
ерг
ебелсене
араласады.
«
Жу
анат
аныңт
ұқымы»
,
«
ескі
шеоқығ
ан»дег
енәрт
үрлі
жалапәлелерді
ңсалдарынаннағ
ашыағ
асыМәнсүрекеу
і
т
үрмег
еде
жат
ыпшығ
ады.Өзбекст
анжағ
ындабі
разжылбассау
ғ
алапқашып
т
ажүреді
.Мәнсүрді
ңсүйег
і
сөйт
і
пНаманг
анқаласындақалады.
Ал1926жылыонүші
нші
январдаҚызылордақаласында
Қазақст
анныңт
ұңғ
ышпрофессионалт
еат
ры
ашылғ
анда,
Респу
бликаныңт
үкпі
рт
үкпі
рі
ненжиналғ
анхалық
өнерпаздарыныңарасындаНарт
айБекежановжоқеді
.Өйт
кені
1925ші
жылдыңжазыменкүзі
ндеөт
кенсұ
рыпт
ау
дакүнг
ейоблыст
ардан
қат
ысқанөнерпаздарарасынант
екҚұрманбекЖандарбековқана
жарамдыдепт
анылып,
өзг
еледі
ні
ңбаст
арысалбырапау
ылдарына
қайт
қан.Солжарамсыздардыңі
ші
ндеНарт
айдаболыпт
ы.
.
.
Ал1934ші
жылғ
ыиюньайындаөлкелі
кпарт
иякомит
ет
і
ні
ңсол
кездег
і
басшысы,
ленинші
ладалбольшевикЛ.
И.
Мирзоянжолдаст
ың
инициат
ивасыменАлмат
ықаласындаөт
кенхалықөнерпаздарының
бі
рі
нші
Слет
і
неөзг
елерқат
арындаНарт
айБекежановшақырылады.
БұлСлет
кеҚазақст
аннанүшжүзг
ежу
ықақындар,
әнші
күйші
лер
жыршыжырау
ларқат
ысқан.Бұданбасқабау
ырлас
Өзбекст
ан,
Қырғ
ызст
ан,
Түркменст
ан,
Тәжі
кст
ан,
Қарақалпақст
ан
жағ
ынандаат
ақт
ыөнерпаздардакеледі
.
1934ші
жылғ
ы14ші
июньдему
зыкалықдрамат
еат
рыүйі
ндеболғ
анүлкенконцерт
т
е
Нарт
айөзі
ні
ң«
Заманабұлбұлы»ат
т
ыт
олғ
ау
ынорындапбереді
.

Бұрынат
ақдаңқыҚазақст
анныңоңт
үст
і
көлкелері
некөбі
рек
т
арағ
анақынәнші
ні
ңесі
мі
осыслет
т
енсоңкеңбайт
ақРеспу
бликағ
а
т
анымалболабаст
айды.Бұлбайқау
даайрықшасу
ырылыпкөзг
е
т
үскенЖамбылменТайжанеді
.Қазақст
анОрт
алықАт
қару
комит
ет
і
ні
ңарнайықау
лысыбойыншаолекеу
і
несолжолыайына
елусомнанпенсият
ағ
айындалғ
аныг
азет
т
ерг
ежазылғ
ан.
1936жылыОт
анымыздыңаст
анасыМосквадақазақәдебиет
і
мен
өнері
ні
ңалғ
ашқыонкүнді
г
і
болып,
респу
бликаделег
ациясын
Совнаркомпредседат
елі
О.
ИсаевпенОқу
ағ
арт
у
халықкомиссары
Т.
Жүрг
еновбаст
апапарады.Делег
ацияқұрамындажет
і
халық
ақыныболғ
ан,
олар:
Жамбыл,
Нұрпейі
с,
Кенен,
Нарт
ай,
Орынбай,
Нұ
рлыбек,
Доскей.1936жылғ
ы17майкүні
ҮлкенТеат
рсахнасында
қойылғ
ан«
ҚызЖі
бек»му
зыкалықдрамасыменашылғ
ан
онкүнді
кке,
одансоң16майкүнг
і
қорыт
ындыконцерт
кеКПСС
Орт
алықКомит
ет
і
Саясибюросымүшелері
т
үг
елдейқат
ысады.
Бі
рі
нші
онкүнді
кт
і
ашуқұрмет
і
неЖамбылат
аиеболады.Онкүнді
к
т
ұсындаЖ.Жабаев,
К.
Байсейі
т
ова,
С.
Сейфу
ллин,
Т.
Жүрг
енов,
Қ.
Жандарбеков,
Е.
Өмі
рзақовмемлекет
т
і
кжоғ
арынаг
рада-Еңбек
ҚызылТуордендері
меннаг
радт
алады.Халықақындары(
і
ші
нде
Нарт
айдабар)әрт
үрлі
еңбекколлект
ивт
ері
арасындаұлт
т
ық
орындау
шылықдәст
үрлерді
т
аныт
ып,
айт
у
лыт
абыст
арғ
ажет
еді
.
Москваданқанатбайлапелг
еқайт
қанНарт
айШиелі
т
өңі
рег
і
ндег
і
ақынжыршыларменәнші
күйші
лерді
ңбасынқұрап,
көркемөнерпаздарүйі
рмесі
нұйымдаст
ырабаст
айды.Бұләйг
і
лі
1937
жыледі
.Кейі
носыкөркемөнерпаздарүйі
рмесі
ансамбльг
е,
ансамбльденконцерт
т
і
кэст
радалықбюроғ
а,
ақырсоңында
облыст
ықфилармонияғ
аайналады.
Нарт
айБекежановт
ыңкөркемді
кжет
екші
лі
г
і
менжемі
ст
і
еңбек
ет
кенбұлбриг
адаҰлыОт
ансоғ
ысыжылдарындат
ворчест
волық
қанат
ынкеңжаят
үст
і
.Осыжердеайрықшаат
апөт
ет
і
ннәрсе:
бұлхалықақыныұйымдаст
ырғ
анреспу
бликадағ
ыбі
рденбі
рсау
ық
от
ау
ыеді
,
оныхалық«
Нарт
айансамблі
»депат
апкент
еді
.Ақынөз
т
өңі
рег
і
неҚызылордаменШымкентобылысындағ
ыт
алант
т
ы
т
ермеші
лерменәнші
лерді
,
күйші
лерменбиші
лерді
жинап,
халықт
ық
өнердәст
үрі
нсақт
апқанақалғ
анжоқ,
оныжаңабмиі
кт
ерг
екөт
ереді
.
Жаст
арғ
аөзі
бі
лет
і
нескі
мақамдарменжырлардыүйрет
у
ден
жалыққанжоқ.Бі
рғ
ажабы,
-қазі
рг
і
көзі
т
і
рі
«
Нарт
айансамблі
»

мүшелері
ні
ңайт
у
ынақарағ
анда,
Нарт
айқарау
ындағ
ыәнші
лерг
еөз
әндері
норындат
у
ғ
аықылассызболыпт
ы.Қарапайымдылығ
ыма,
әлдеқиыниі
рі
мді
әндерді
келі
ст
і
рі
пайт
аалмай,
қиюынқашырады
депқорықт
ымаекен-олжағ
ыбелг
і
сі
з.Осыныңсалдарынанавт
ордыңөзі
әдейі
үйрет
пег
енді
кт
ен-Нарт
айәндері
нкейі
нәркі
м
әрт
үрлі
айт
ыпжүрет
і
нхалг
ежет
кен.
Нарт
айдыңақындық,
композит
орлық,
әнші
лі
көнері
ні
ңшарықт
ау
биі
г
і
ҰлыОт
ансоғ
ысыт
ұ
сындадөпкеледі
.Олфашизм
сұмырайларынәшкерелег
ен,
советхалқынжеңі
скеүндег
ен,
соғ
ыс
ау
ырт
палығ
ынсипат
т
ағ
анкөпт
ег
еншығ
армалардыдүниег
екелт
і
реді
.
Солардыңі
ші
нде«
Алт
ынкөкем»
,
«
Жеңі
сжыры»ат
т
ыәндері
ерекше
бі
т
і
мменкөзг
ет
үседі
.
Ақынныңсоңынаерг
еншәкі
рт
т
ері
ні
ңсөзі
неқарағ
анда,
ескі
ше,
жаңашахатсау
ат
ыбарНарт
айөлеңжырлардыалдыналажазып,
жат
т
апалу
дыәдетет
пег
ен.Өмі
рбойысу
ырыпсалмалық,
импровизат
орлықдағ
дысынант
анбағ
ан.Оләрбі
рөлеңжырын
әрт
үрлі
мақамменайт
ыпот
ырадыекен.Әндері
ні
ңкөбі
нат
апт
үст
еп
т
үсі
нді
рмег
ен.
Осыныңсалдарынанәрт
үрлі
иі
рі
мменайт
ылат
ынәу
ендерелі
ші
не
жалпылама«
Нарт
айәндері
»дег
енат
пент
арапкет
кен.Қазі
рг
і
орындау
шылароләндерг
еөзі
ншеатқойыпайт
ыпжүр.Солардың
і
ші
нде«
Баст
ау
»
,
«
Ақайым,
жалғ
ан»
,
«
Толқын»
,
«
Нарт
айдыңсоңғ
ы
т
ермесі
»
,
«
Бейбі
т
ші
лі
к»
,
т
.
б.әндербар.
Сөйт
і
п,
Нарт
айәндері
шынмәні
сі
ндехалықәндері
неайналып
кет
кен.Кейі
нг
і
зерт
т
еу
ші
лероләндерді
ңсаныелу
г
ежу
ықдеседі
.
Ат
ақт
ыақын,
композит
орбасқарғ
анбриг
адаҚазақст
ан,
Өзбекст
ан,
Қырғ
ызст
ан,
ҚалмақАССРі
жері
нде,
аст
анамыз
Москвадаәлденешеретболып,
қызықт
ыконцерт
т
ерқойды.

1943жылдыңқысындаАлмат
ыдаақындарайт
ысыөт
т
і
.Оны
Жамбылашып:
Уа,
Орынбай,
Шашу
бай,
Сендерөзенбасындай.
.
.
Нарт
ай,
Қалқа,
Кенені
м,
Маясар,
Қу
ат
,
Жақсыбай,
Өлеңжырдыңөзені
н
Ағ
ыт
ыңдарт
асқындай!
Депұрант
аст
айды.Кі
леңдүлдүлақындаржиналғ
аносыайт
ыст
а
Нарт
ай,
Шашу
бай,
Нұрлыбекжеңі
мпазат
анады.
Нарт
айдыңөзі
басқарғ
анконцерт
т
і
кбриг
ададаӘлі
бек
Байкенов,
Ақмырзат
ұяқбаев,
КүндебайАлдоңғ
аровсекі
лді
белг
і
лі
айт
ыскерақындарболғ
ан.БұларданбасқаАу
анШораева,
Гүлбаһрам
Есаманова,
МырзабайӘді
лов,
БануСейт
мұрат
ова,
Кәделі
Тұяқбаева,
ХадишаБаймұқамедова,
Төлег
енҚаражанов,
ҚалампырӘді
лова,
СәбитЖүсі
пов,
ҚұрақДосжанов,
Әбу
жүсі
пБаймұрат
ов,
Жолдыбай
Елеу
кенов,
ҚұланДау
ылбаева,
РақияТұяқбаевасекі
лді
т
ермеші
,
әнші
,
биші
,
күйші
есі
мдері
қырқыншыелу
і
нші
жылдарықалың
жұ
рт
шылыққакеңі
нент
анымалболады.
1945жылыкүзайындаАлмат
ыдаұлыақынАбайдың100жылдық
т
ойыөт
еді
.Бұғ
анМоскваменЛенинг
радт
ан,
одақт
ас
респу
бликаларданат
ақт
ыәдебиетқайрат
керлері
жиналады.
Қызылордаданшақырылғ
анНарт
айБекежановоперажәнебалет
т
еат
рындаөт
кенсалт
анат
т
ыжиыннансоң г
армонынұст
апсахнағ
а
шығ
ып,
өзі
ні
ңұлыақынт
у
ралыжырынт
өг
еді
:
Ардақт
ыАбайақынАрқадағ
ы,
Тереңой,
алғ
ыршабытбарқадарлы.
Арт
ынданақылболыпқалғ
ансөзі
,
Алт
ындайсақт
ау
лыт
ұрқалт
адағ
ы.
ОсыжолАлат
ау
дыңет
ег
і
ндеолМ.
Әу
езов,
С.
Мұқанов,
Ғ.
Мұст
афин,
т
.
б.
көрнект
і
жазу
шыларменсу
рет
кет
үседі
.

ҰлыОт
ансоғ
ысынанкейі
нг
і
жылдардадаНарт
айдың
т
ворчест
восыт
оласт
апқалғ
анжоқ.
Бейбі
т
ші
лі
кт
і
,
бейбі
тқорғ
ау
т
ақырыбынаәлденешеәнменжырынарнайды.1951жылғ
ы2021
сент
ябрьдеАлмат
ыдаөт
кенбейбі
т
ші
лі
ет
і
жақт
ау
шылардың
респу
бликалықконференциясынақат
ысып,
сөзсөйлейді
.
Жасыұлғ
айыпқалғ
анақынәнші
өмі
рі
ндег
і
зорбелес1949жылы
майайындаМосквадаөт
кенқазақәдебйет
іменөнері
ні
ңекі
нші
он
кү
нді
г
і
неқат
ысу
ыеді
.1936жылғ
ыонкүнді
кт
і
ұлыЖамбылдың
ашқаныбелг
і
лі
.Осыныңалдындағ
анаонкүнді
кт
і
ашукезег
і
нкі
мг
е
берукерект
і
г
і
сөзболғ
анда,
көпші
лі
косыонкүнді
ккеқат
ысу
ғ
а
шақырылғ
анүшхалықақыны–Шашу
бай,
Кенен,
Нарт
айдыңбі
реу
і
сөйлеу
і
керекдепұйғ
арғ
ан.Жемежемг
екелг
енде,
І
лиясОмаровт
ың
ұсынысымен,
басшыларНарт
айғ
ат
оқт
ағ
ан.Үст
і
нежасылмасат
ы
шопан,
басынақұндызбөрі
ккиг
енақынқолынаг
армонынұст
ап,
жұ
рт
шылықалдынааңырат
ыпқояберг
ен:
Шарықт
апәні
мкет
сі
нсанқияғ
а,
Мақт
асамт
у
ғ
анелді
,
сазсыяма?
Сарқылмасбақытберг
ен,
өнерберг
енАйт
амынмыңбі
ралғ
ыспарт
ияғ
а!
Нарт
айБекежановт
ыңақындық,
композит
орлық,
әнші
лі
кеңбег
і
көзі
т
і
рі
сі
ндеәді
лбағ
асыналады.1939жылыоғ
анҚазақССРөнері
не
еңбексі
ңі
рг
енқайрат
керат
ағ
ыбері
лі
п,
солжылыСССРЖазу
шылар
одағ
ымүшелі
г
і
неқабылданды.1945жылы«
Құрметбелг
і
сі
»
ордені
меннаг
радт
алды.

«Ертуыпжоқелдібарқылаалмайды,
Елболсаертуғ
ызбайтұраалмайды»
Нарт
айБекежанов«
Құрметбелг
і
сі
»ордені
мен,
медальдармен,
ҚазақКСРЖоғ
арыкеңесі
ні
ңҚұрметг
рамот
асыменмарапат
т
алғ
ан.
ҚазақКСРні
ңеңбексі
ңі
рг
енөнерқайрат
кері
ат
ағ
ы(1939)жылы
бері
лг
ен.
Қызылордаоблысында1926жылы,
Қазақст
анныңт
ұңғ
ыш
ашылғ
анпрофессионалт
еат
рына1970жылыНарт
айБекежановт
ың
есі
мі
бері
лді
.
ҚызылордаоблысыШиелі
ау
данындаНарт
айБекежановау
ылы
бар.
2015жылы12қазандаҚызылордақаласында«
Өздері
ңбі
лер
Нарт
аймын»ат
т
ыНарт
айәндері
норындау
шылардың
респу
бликалықконку
рсыөт
т
і
.
2015жылдың15қазандаСырсүлейі
ні
ңт
у
ғ
анөлкесі
Шиелі
кент
і
нде
«
Тәу
елсі
зді
кжаршысы–Мұст
афаШоқай,
Қазақт
ыңсалсері
сі
ақын
Нарт
ай»дег
енат
пенреспу
бликалықақындарайт
ысыөт
т
і
.

Қолданылғ
анәдебиет
:

Н.
Бекежанов.Аманат1990ж.
www.
kogam.
kzсайт
ынан.

Қолданылғ
анкөрнекі
лі
кт
ер:
1.Нарт
айБекежанов.«
Өсиет
»1982ж.
2.Нарт
айБекежанов.«
Аманат
»
1990ж.
3.МұхамеджанРүст
емов.«
Нарт
ай»1990ж.
4.АйдарДост
ияров.
«
Өздері
ңбі
лерНарт
аймын»1994ж.
5.Сырдариякі
т
апханасы.Н.
Бекежанов«
Аманат
»2009ж.
6.Нарт
айБекежановфот
осы.

Ескеалат
ынт
абылар
Депеді
Жамбылмағ
ан:
«
Қасқамаңдай,
шешент
аңдай,
Ау
зыңнаншыққансөзі
ң шекербалдай,
Айт
ыссаңалдырмассыңақындарғ
а,
Жарқырапқараңғ
ыдажанғ
аншамдай!
»

Олкөрг
енмаңдайымдыжарқырағ
ан,
Алдынабарғ
анкүні
қалт
ырағ
ан.
Кейі
нненеркі
нболыпәншырқадым,
Елест
епкөзалдымдасолт
ұрағ
ам.
Бі
ржансалсолдег
ені
мт
үсі
нбесең,
Әні
менжі
бекесі
пбалбұрағ
ан.
Абайдансөздеөт
песебі
рданышпан,
Жоқеді
әнненозғ
анБі
ржансалдан.

Тет
елесболскадағ
ыкі
мдерденкем,
Әйг
і
лі
орт
ажүздеМәнсүрағ
ам.
Несі
нежасырайыншынсырымды,
Нарт
айдыкі
мбі
лмейді
әншырқағ
ан!
?

Мені
деескеалат
ынт
абыларжан,
Ег
ердет
абылмасақалармаржан,
Арт
ымдаөлең,
әні
мөлмейқалса,

Мендебі
ржанболармынбағ
ыжанғ
ан.
Талайларбұлпәниденөт
і
пжат
ыр,
Тағ
дырыерт
елі
кешкет
і
пжат
ыр.
Несі
арман,
бі
зде-т
олқынөт
і
пкет
сек,
Ұрпақт
арарт
ымыздабекі
пжат
ыр.

Өмі
рдежаманат
қақалғ
анымжоқ,
Өкі
ні
ш қиянат
қабарғ
анымжоқ.
Халықүші
нөзәлі
мшеқызметет
т
і
м,
Сондықт
анөт
семкет
сем,
арманымжоқ.

(
1945)
жыл.