«Периодтық жүйеде әдебиет пен химияның пән аралық байланысы.»

Қостанай облысы әкімдігі білім басқармасының «Рудный қаласы білім бөлімінің № 13 жалпы білім беретін мектебі» коммуналдық мемлекеттік мекемесі

Нажиканова Диана Адильхановна

Химия пәнінің мұғалімі, педагог

diana991231@mail.ru

87779692591

«Үздік мақала»

Номинациясы

Мақаланың тақырыбы:

«Периодтық жүйеде әдебиет пен химияның пән аралық байланысы.»

Рудный қаласы – 2023

Периодтық жүйеде әдебиет пен химияның пән аралық байланысы.

Түйін: Мақалада химия мен әдебиетті оқытуда аралық байланыстарды жүзеге асырудың орындылығы, химия сабақтарында әдеби шығармаларды қолдану мысалдары көретілген. Бұл мақалада химия пәнін өлең жолдарымен жалпы әдебиетпен байланыстыра өтудің маңыздылығымен артықшылығын көрсетеді. Оқу тәжірибесінде пәнаралық байланысты жүзеге асыру химия пәнінің мұғалімінің басқа пәндер оқытушыларымен ынтымақтастығын көздейді.

Аннотация: В стaтье рacсмaтривaются вoзмoжнoсти рeaлизaции мeжпрeдмeтных связeй в ходe изучeния химии и литeратуpы, привеeдeны пpиеeмы иcпoльзoвaния произвeдeний худoжeствeннoй литeратуpы нe урoкaх химии.Этa статья подчеркивает важность и преимущества соединения химии с поэзией. Рeaлизaция мeжпрeдмeтных связeй в прaктикe oбучeния прeдполагаeт сoтрудничествo учитeля химии с учитeлями дpугих прeдметoв.

Annatation: In the article, the possibilities of the implementation of interdisciplinary relations in the course of studying chemistry and literature are considered. This article emphasizes the importance and benefits of combining chemistry with poetry. The implementation of intersubject communications in the practice of learning involves the cooperation of a chemistry teacher with teachers of other subjects.

Кілт сөздер: өлең, көзқарастар, сабақты дамыту, мәдени ой,периодтык жүйе тарихы, пәнаралық байланыс, білім беру, Д.И.Менде¬леевтің периодтық кестесі, химия қақпасы .

Ключевые слова: поэзия, взгляды, развитие урока, культурная мысль, история периодической таблицы, межпредметные связи, образование, периодическая таблица Д.И.Менделеева, врата химии.

Keywords: poetry, views, lesson development, cultural thought, history of the periodic table, intersubject communications, education, periodic table of D.I. Mendeleev, gate of chemistry.

І Кіріспе

Кез келген пәнді зерттеуде студенттер басқа ғылымдармен пәнаралық байланыс өте маңызды. Ал химияны зерттеуде көбінесе пәнаралық байланыстарды математика (есептерді шешуде), биология (металл және металл емес иондардың, органикалық заттардың биологиялық рөлі), физика мен география (элементтерді табиғатта, рудада бөлу), яғни табиғи математикалық цикл объектілері алады. Дегенмен, сабақта әдебиеттермен интеграциялануы мүмкін. Оқылған материалды жаңаша немесе топтастыруда әдеби жұмбақтарды, өлеңдерді қолдану оқушылардың логикалық ойлау қабілетін дамытады, сонымен қатар олардың сабақтағы эвристикалық белсенділігіне ықпал етеді. Поэтикалық жолдарды қолданудың үлгілері көбінесе бейорганикалық химия сабақтарына және сыныптан тыс жұмыстарға арналған әдістемелік әдебиеттерде кездеседі, бірақ органикалық химияда өте аз.

ІІ Материалдар және әдістер

Жаратылыстану ғылымдарының пәнаралық интеграциясы физика, физиология, биология, экология, палеонтология, география, геология, космология және т.б. әртүрлі ақпараттарды біріктіруге көмектеседі. Жансыз және тірі табиғат әлемін біртұтас түсінуге, яғни әлемнің тұтас табиғи-ғылыми бейнесін қалыптастыру үшін жан – жақты білім өте маңызды. Бұл, мысалы, химия туралы мектеп курсына қатысты ақпаратты білместен және мектеп курсының жекелеген пәндері арасындағы байланысты білмеу білімнің толыққанды болмауын баяндайды.

Тағы бір маңызды сәт - химия саласындағы гуманитарлық ғылымдармен және өндірістермен: әдебиет, дүниежүзілік көркем мәдениет, өнер, музей жұмысы, тарих, криминалистика, кино, фотография, музыка, лингвистика (этимология) және басқалармен фактілер арасында параллельдіктер жасау. Бұл бізге химияның маңыздылығын көрсетуге мүмкіндік береді. Химияның адам іс-әрекетіндегі, бір қарағанда, одан біршама алыстап көрінуі мүмкін салалардағы рөлін толығырақ қарастырады. Сонымен, жаратылыстану және әлеуметтік ғылымдардың өзара әсер етуі арқылы қазіргі білім беруді дамытудың негізгі бағыттарының бірі – ізгілендіріліп оқуға жүйелі көзқарас жүзеге асырылуда.

Периодтық кесте мен музыкалық құрамның құрылымы табиғатта бар әмбебап үйлесімділіктің заңдылығын көрсетеді. Егер Д. И. Менделеевтің периодтық заңын және Х. Н. Льюис Октет ережесін музыка үшін модельдейтін болсақ, 8 жазба (1 октава) периодтық кестеде бір кезеңге сәйкес келеді деп болжауға болады, содан кейін «істеу» жазбасы сәйкес келеді. Химиялық элементтердің атомдары периодтық кестеде олардың заряды мен салыстырмалы атомдық массасын белгілі бір кезеңділікпен, периодтар мен топтар бойынша өсу ретімен орналастырады. Музыкалық масштабта ноталар октаваларда көбейген сайын орналастырылады. Химиялық элементтердің атомдары әр түрлі жолдармен бір-бірімен байланысты болуы мүмкін, әртүрлі химиялық байланыстар бар: иондық, металлдық, коваленттік полярлық және полярлық емес. Музыкалық аспапта ойнау кезінде соққыларға байланысты ноталарды (дыбыстарды) әртүрлі тәсілдермен біріктіруге болады: легатто (легато), стоктато (стокатто), партаменто (партаменто) және т.б. Жоғары сынып оқушылары үшін музыкалық топтардың бар екендігі байқалмайды. Химиялық атаулармен немесе олардың комбинацияларымен: «Металдың коррозиясы», «Кірпіштер», «Металлика», «Қорғасын тұманы», «Улы заттар». Сонымен бірге Нирвана немесе Эванесценцаның «Литий» әнін немесе Спена тобының «Бериллий» әнін еске түсіре аласыз:

Пәтерде адасып кету оңай.

Кейбір қариялар ұйықтап, үстелді көреді,

Бұл кестеде мен бор мен литийдің арасындамын.

Мен өмір сүрмеймін, мен өзімнің өмірімді дамытамын.

Менделеевтің нақыл сөздері

1. Ғылымның рөлі қызмет ету, ол - игілікке жету құралы.

2. Ғылым жоқ жерде қазіргі заманғы өнеркәсіптің болуы мүмкін болмаса, өнеркәсіп жоқ жерде қазіргі заманғы ғылым да бола алмайды.

3. Тәжірибе - табиғи құбылыстар мен танымдық қабілеттер арасын байланыстырушы.

4. Пәнді ғылыми оқудың негізгі және соңғы екі мақсаты бар, ол ілгеріні болжай білу және пайдаға асыру.

5. Ғылым - жалпы халық игілігі, олай болса, белгеле бір ақиқатты алғаш рет айтқан адамды ғана емес, оған өзгелерді сендіре білген, сол шындыққа көз жеткізген және оны ғылым игілігіне жаратқан адамды артығырақ құрметту керек.

6. Еңбекті құлап сүймейінше, ешбір талант та, ешбір кемеңгер де шықпайды.

7. Өзге ештеңеден табылмас тынысты еңбектен табасыздар!

8. Жоспарың болмаса, белгілі деректер шытырманында адасу оп-оңай.

9. Адам қоғамдық, мемлекеттік барша мүдделер үшін және бүкіл адамзат үшін неғұрлым пайдалырақ болса соғұрлым кемелдене түседі.

10. Периодтық заңдылықтың болашағы бұзылуды емес, толығып, дами түсуді күтеді.

11. Ұстаздың мерейі шәкірттерінде өзі еккен дәндердің көктеп өсуінде.

Қазақстандағы химияны өлең жолдары арқылы өтуі.

Шығыс Қазақстан облысы, Зайсан ауданының ауылдарындағы орта мектептерде 40 жылдай химия пәнінен сабақ бере жүріп, «Химия қақпасы» кестелер кешенін жасаумен шұғылданып, оны өлеңмен оқытудың оңтайлы әдісін тапқан Қазақстан Республикасы оқу ісінің үздігі, жоғары санатты мұғалім Жұбайбек Жұмахан. Оның бұл әдістемесі химия пәнін оқыту бағдарламасы бойынша өзге оқулықтарға және оқу құралдарына қарағанда ондаған есе ауқымды әрі терең, әрі оңай меңгерудің төте жолы екені жөнінде аудандық, облыстық, республикалық педагогикалық оқуларда үнемі жоғары бағаланып, баспасөзде шәкірттерінің, мұғалімдер мен ғалымдардың 500-ден астам мақалалары, пікірлері, лебіздері жарияланған. 1973 жылы «Мектеп» баспасынан Ж.Жұмаханның әдістемесі «Химия қақпасы» кестесі мен оны өлеңмен оқыту әдісі шағын кітап болып шыққан. Сондай-ақ облыстарда озық тәжірибе ретінде бет-плакат болып басылып таратылған. 2004 жылы Ж.Жұмаханның «Атамұра» баспасынан қазақша және орысша 8-сыныпқа арналған балама оқулығы және «Химия қақпасы» кестесі көрнекі құрал ретінде көлемді плакат болып басылып шыққан. Көптеген ғалымдар мен мұғалімдердің пікіріне қарағанда, химияның бастапқы курсын меңгеруге арналған «Химия қақпасы» кестесі мен оны оқытудың әдістемесі Д.И.Менделеев кестесі сияқты шет жұрттардағы барша мектептерге де ортақ айтарлықтай әлемдік маңызы бар жаңалық деуге болады. Солай болса да, қазіргі қолданыстағы негізгі оқулықтар авторлары тарапынан бұл еңбекті мектепте оқытуға кедергі жасау тиылар емес. Тіпті өрши түсуде. Жалпы жаңа оқиғаларды және өзгерістерді адамдар қабылдағысы келмейді, бірақтан химияны әдебиетпен байланыстыра қызықтыра оқытуда өнер, яғни қазіргі таңда кейбір сыныптағы оқушылар гуманитарлық бағытта оқыған ыңғайлырақ сол себепті бұл тәсіл олар үшін оңтайлы.

Н.Бекетовтың металдардың белсендік қатары туралы жазған өлең шумақтары:

Калий, натрий бір валент.

Кальций, магний қос валент.

Алюминий үш валент.

Марганец жұптар, жетіден.

Мырышта валент екіден.

Екі де үш темірде.

Никель ұқсас темірге.

Қалайы мен қорғасын.

Екі де төрт тегінде.

Қатарда металл сутегі.

Бір валентпен түзілген.

Бір де екі валентпен

Мыс пен сынап тізілген.

Күміс болса бір валент

Бір де үш валентпен.

Платина көрінген

Бір де үш валентпен

Аяқтан алтын ерінген.

Ал бұл өлеңді жаттап алған бала Бекетов жасаған металдардың белсенділік қатарындағы элементтерді ретімен шатыстырмай жазып, әрі олардың валенттерін түгелдей еске сақтайды. Тіпті ғұмыр бойы ұмытпайды екен. Мәселен, марганецтің валенттігі қанша деп сұраса, өлең жолдарын айтып «марганец жұптар, жетіден» яғни жұп сандар – 2–4-6 және 7 деп тақылдап тұрамыз. Бекетовтің осынау металдардың белсенділік қатары «Химия қақпасының» сол жақ босағасы болып орналасса, Америка химигі Полинг жасаған металл емес элементтер қақпаның оң жағындағы босағасы болып тізіліпті. Ал қақпаның ортасында әрі металл әрі металл емес, яғни қос қасиетті, амфотерлі элементтердің қатарын Жұбайбек ағай өзі іріктеп құрастырыпты. Бұларды да өлеңмен қызыға жаттап алдық. Сондай-ақ «Қарасаң химияның қақпасына, неліктен сутегі тұр тақ басында» деп басталатын өлең жолдарына сәйкес қақпаның маңдайшасында түрлі-түсті бояулармен табиғатта газ күйінде кездесетін 11 элемент таңбалары түсіне сәйкес боялып жазылса, қақпаның табалдырығы табиғатта қатты күйде кездесетін элементтер қаттылық қасиеті бойынша ретімен ор­наласқан. Бұлар туралы өлеңді жаттаған соң ретімен шатастырмай жазу қиын болмады. Кейінгі сабақтарда Менделеевтің кестесін, атом, электрон терорияларын оқығанда да «Химия қақпасының» пайдасы зор болды.

Мектеп оқулықтарында Д.И.Менде­леевтің периодтық кестесін оқығанға дейін оншақты элемент пен қосылыстары туралы қысқаша мағлұмат берілсе, «Химия қақпасы» кестесі бойынша 40-50 элемент пен қосылыстары ортақ қасиеттеріне орай жіктеліп ұғынуға жеңіл, әрі ретімен есте сақтау тәсілі қолданылған.

«Химия қақпасындағы» есіктің екі қап­талында химиялық формулаларды жазудың, тұздардың, негіздердің, қыш­қыл­дардың, тотықтардың әрбіреуінің ортақ қасиеттеріне орай реакцияны жазу үлгілерінің кестелері орналасқан. Мұның бәрін оқып, меңгерген бала тіпті жоғары оқу орнына арналған химия оқулығын қиналмай оқып ұғына бермек. Бейнелеп айтқанда, «Химия қақпасы» химия пәнінің «әліппесі» . «Химия қақпасы» химияның «әліппесі» ғана емес, химияның «грамматикасы». Бұлай дейтінім, қазақ тілі грамматикасында сөз таптарын, септеулерді оқып ұғынған соң сөйлемдерді қатесіз құрастырып жазасыз. Сол секілді «Химия қақпасын» оқып, мең­герген соң химия ғылымын тіпті өз бетіңмен қиналмай еркін оқып ұғына бересің.

ІІІ-ІV Нәтижелер мен талқылау

Көркем әдебиет химияның сыртқы және ішкі сұлулығын ашуға көмектеседі. Әрине, мәселе - заттардың, кристалдардың, ерітінділердің құрылымының әсемдігі ғана емес. Химия өзінің ішкі маңызымен, құбылыстарды түсіндіре білуімен және мүмкіндіктердің шексіз бояуларымен әдемі. Химия сабақтарында көркем әдебиетті қолданудың әдіс-тәсілдері алуан түрлі: әдеби шығармалардан үзінділерімен жаңа материалды түсіндіргенде, сұрақ қоюға арналған жаттығулар орындағанда немесе қарастырылған тақырыпты жалпылау және тақырыты қайталау кезінде қолданылады. Соңғы жылдары оқуға деген қызығушылықты арттыру үшін, зерттеліп жатқан материалды бейнелі қабылдау арқылы олар көркем сөзге жүгінеді. Көркем және танымал ғылыми әдебиеттерді қолдана отырып, сабақтарда және сыныптан тыс жұмыстарда, үйде оқуды ұйымдастыру оқушылардың химия негіздерін ұзақ уақыт бойы игеріп, білуіне көмек береді. Осындай жұмыстарды жүйелі жүргізу нәтижесінде оқушылардың оқуға деген қызығушылығы дамиды, кітаппен жұмыс жасау қабілеті, көп оқуға деген құштарлығы артады. Оқыту кезіндегі пәнаралық байланыс дидактикалық қағида және әртүрлі академиялық пәндер үшін оқытудың мақсаттары мен міндеттерін, мазмұнын, әдістерін, құралдары мен формаларын ескеретін жағдай ретінде қарастырылады.

Пәнаралық байланыс оқу пәндерінің құрамы мен құрылымына әсер етеді. Әрбір тақырып - бұл әр түрлі объектілік коммуникациялардың қайнар көзі. Аминдерді, анилиндерді зерттеген кезде А.Толстойдың «Инженер гиперболоид Гарин» кітабынан үзінді қолдануға болады. Анилиннің алынуы мен қасиеттері, қолданылуы туралы үзінді оқып беруге болады. Жалпылама сауалнамада көркем әдебиеттерден бірнеше сұрақтар қоюға болады. Студенттердің табиғатқа қатысты диалектикалық-материалистік көзқарастарды қалыптастыруға, оның тұтастығы мен дамуы туралы қазіргі идеялар мен пәнаралық байланыстар ғылымның әдіснамасын оқытуда көрініс табуға ықпал етеді. Тәжірибе көрсеткендей, мектептегі пәнаралық байланыстар - бұл ғылым мен қоғамда болып жатқан интеграциялық процестердің нақты көрінісі. Бұл қатынастар оқушылардың практикалық және ғылыми-теориялық дайындығын жетілдіруде маңызды рөл атқарады.

Пәнаралық байланысты практикада қолдану мұғалімдерге көптеген қиындықтар туғызады, өйткені мектептегі әр пән нақты әлемнің көрінісі ретінде ұсынылған: оқушылардың танымдық іс-әрекетін әртүрлі оқу пәндерінен алған білімдер арасында байланыс орната алатындай етіп қалай ұйымдастыруға болады; ғылымның дүниетанымдық мәселелеріне олардың танымдық қызығушылығын қалай оятуға болады. Мұның бәрі химия білімінде пәнаралық байланыстарды қолдану қажеттілігін көрсетеді. Бұл проблема зерттеудің мақсатын анықтады: 10-11 сыныптарда химия пәнін оқытуда мектепішілік коммуникацияны мектептегі білім беруді дамытудың қазіргі жағдайында жүзеге асырудың негізгі жолдарын анықтауды көрсетеді. Зерттеу пәні - бұл химиялық оқытудың әдістерін жүйелік тәсілге және пәнаралық байланысты қолдануға негізделген жетілдіру процесі. Бұл әдіс химияны оқуға деген ынтаны арттырады; жүйелік ойлау элементтерін қалыптастыруға көмек береді; жаратылыстану циклінің барлық пәндерінің сабақтастығы мен өзара байланысын және химиялық зерттеу әдістерін әрі қарайғы кәсіби қызметінде қолдану мүмкіндігін көрсету; химия пәнін оқытуды тиімді ету.

Мақсатқа жету және гипотезаны тексеру үшін зерттеудің негізгі міндеттері тұжырымдалды:

1. Зерттеу мәселесі бойынша әдістемелік, педагогикалық және психологиялық әдебиеттерді талдау.

2. Химиялық білім берудің тиімділігін жүйеленген тәсіл негізінде пәнаралық материалды негіздеу.

3. Жаңа оқу материалдары мен пәнаралық материалдарды қолдана отырып химия бойынша оқу курсын дамыту.

4. Педагогикалық зерттеу барысында ұсынылған оқыту әдістемесінің химияны оқытудың тиімділігі мен оқушылардың жүйелі ойлауының дамуына, әсерін тексеріңіз.

Сонымен, пәнаралық байланыс - бұл бірқатар пәндер бойынша оқу материалын таңдау мен құрылымына әсер ететін, оқушылардың жүйелі білімін нығайтуға арналған, оқытудың қазіргі заманғы қағидасы. Оқытуда пәнаралық байланысты толыққанды пайдалану оқу процесінің барлық кезеңдерінде оқытушы мен оқушының пәнаралық әрекетін жобалау мен жүзеге асырудың негізін қалайды. Химияны оқыту процесінде қазіргі ғылымға белгілі барлық әдістерді пәнаралық байланысты жүзеге асыру үшін қолдануға болады.

V Қорытынды

Қорыта келе химияны оқытуда Периодтық кестенің мәнін түсіну үшін Менделеевтің көзқарасымен жасалған Химия қақпасы таптырмайтын құрал. Балаға ыңғайлы етіліп жасалған бұл кесте арқылы оқушы біршама элемент туралы мәліметке ие болады.Жаратылыстану ғылымдарын пән аралық байланыстыра оқушыға түсіндіру эффективті болып келеді. Жұбайбек Жұмаханның кітабының артықшылығын көрсетіп, қолдау білдіру.

Сонымен, оқушылар арасында пәнаралық байланысты жүйелі қолдану арқылы:

1. Тақырыпқа деген қызығушылықты қалыптастырады.

2. Оқушылар химия мен өмірдің байланысын іздеуді үйренеді, бұл оларды қосымша ақпарат көздерін пайдалануға итермелейді.

3. Білім деңгейі артырады.

4. Өздігінен білім алу дағдыларын жетілдіреді.

5. Диалектикалық материалистік дүниетаным қалыптасады.

Пайдаланған әдебиеттер тізімі.

1. Берресон Дж., Лекутер П. Пуговицы Наполеона. Семнадцать молекул, которые изменили мир. — М.: Изд-во Астрель: CORPUS, Москва, 2013. http://profilib.com/chtenie/136172/dzhey-berreson-pugovitsy-napoleona-semnadtsat-molekul-kotorye-izmenili-mir.php

2. Захаров В.Б., Мамонтов С.Г., Сивоглазов В.И. Биология: общие закономерности: Учебник для 10-11 кл. общеобразовательных учебных заведений. — М.: Изд-во "Школа-Пресс",1996. — 624 с.

3. Караковский В.А. Стать человеком. Общечеловеческие ценности — основа целостного учебно-воспитательного процесса. — М., 1993. — 80 с.

4. Энгельс Ф. Диалектика природы. - Маркс К., Энгельс Ф., соч. 2-е изд., т.20, с.343-626.

5. Антонов Н.С. Межпредметные связи измерительных комплексов естественно-научных дисциплин в средней школе: Автореф.дис. канд.пед.наук. М., 1969.

6. Батурина Г.И. Межпредметные связи в процессе преподавания основ науки в средней школе. Сов.педагогика, 1974, № 5, с.153-156.

7. Борисенко Н.Ф. Об основных межпредметных связях. Сов.педагогика, 1971, № II, с.24-32.

8. Воробьев Г.В. Межпредметные связи в процессе обучения.