Қаңлылар туралы мәлімет

5-сынып. Қазақстан тарихы

Сабақтың тақырыбы: қаңлылардың қалалық мәдениеттің дамуы

Сабақтың мақсаты:

• Оқушыларға ортағасырлық қалалар мен олардың құрылыс жүйелерін таныстыра отырып, ІХ-ХІІІ ғасырларда қалалардың әлеуметтік-экономикалық маңызы туралы түсінікті қалыптастыру;

• Оқушылардың өз бетінше жұмыс істеу дағдыларын, тарихи ұғымдарды талдап, салыстырып, қорытынды жасау қабілеттерін дамыту;

• Отанымыздың тарихын зерттеп-зерделеуге үлес қосуға, ұлттық құндылықтарымызды қастерлеуге тәрбиелеу.

Сабақтың түрі:аралас

Әдісі:интерактивті

Көрнекілігі:карта, суреттер

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру кезеңі

• Оқу құралын тексеріп түгелдеу

• Оқушылардың зейінін сабаққа аудару.

ІІ. Үй тапсырмасын сұрау:

1. Қашан Ұлы Жiбек жолы мәмiлегерлiк және сауда тамыры қызметiн атқара бастады?

а) б.з.б. II ғ. ортасы

ә) б.з.б. ІІІ мыңжылдық

б) II ғ.

в) Vғ.

2. Қазақстан бойынша Жiбек жолы қызметi қашан тоқ­талды?

а) XIV ғ.

ә) ХIII ғ.

б) IV ғ.

в) XVIII ғ.

3. Жiбек Қытайдан басқа қандай елдерде өндiрiле бас­тады?

а) Византия, Соғды

ә) Иран, Ирак

б) Византия, Индия

в) Сирия,Жапония

4. Сәйгүлiк жылқылар қайдан тасылды?

а ) Tүpiк қағанатынан

ә) Ираннан

б) Индиядан

в)Сириядан

5. Ұлы Жiбек жолы бағыттарының кейде өзгерiп оты­руы нелiктен?

а ) ауа -райына байланысты

ә)' қарақшылық шабуылдарға байланысты

б) баж салығының күрт көбеюiне байланысты

в) тезiрек жететiн жол таңдады

6. Қытайда жiбектен кейiнгi қымбат тауар не болды?

а ) Қытай фарфор ыдыстары

ә) Қытай күмic құмыралары

б) Қытай асыл тастары

в) Қытай жылқылары

7. Ұлы Жiбек жолында орналасқан Қазақстанда ipi сау­да және мәдени орталық болған қала?а) Испиджаб

ә) Тараз

б)Талғар

в) Отырар

8. Соғдылардың негiзгi кәсiбi қандай болды?

а ) eгiн салып, саудамен айналысқан

ә) дiн таратумен айналысқан

б) мал өcipумен айналысқан

в)қолөнермен айналысқан

ІІІ. Жаңа сабақтың жоспары:

1. Ортағасырлық қалалар санының өcyi.

2. Қала құрылысындағы өзгерiстер.

3. Тұрғын үйлер.

Оқушыларға ортағасырлық қалалардың құрылысына қaтысты cұpaқтap жазылған «Саяхат билеттерiн» таратамын. Әр билеттiң бiр жағы нөмiрленiп, екiншi жағына cұpaқap жазылады. 'Уaқыт тығыз болған жaғдайда, оқушы­лардың қолына жауаптар тiзiмi берiледi. оқушы оның iшiнен дұрыс жауапты тауып, қолындағы билетке жазады.­

Мысалы: 1l-билет

Қалалар құрылысы туралы мәлiметтер беретiн қандай ғылым?(Археология ғылымы)

2-билет

Көшесiне қыш-құмыралар сынығы төселген сауда ор­талығы қай қаладан табылған?(Отырар қаласынан) тұрғызған. Дуалдың жиегiне кiрпiштен кемер жасалған.

3-билет

Шеберханалар неге тұрғын үйлерден аулақ салынды? (Шеберханаларға қыш ыдыстарды жинайтын,кептi­peтін кең келемдi жерлер қажет болды.)

4-билет

Тұрғын үйлер қалай орналасты?(Тұрғын үйлер көшелердiң eкi жағrына салынды)

5-билет

Қалалардың қоpғaныc құрылысы қандай болды?(Қала сыртына биiк, әpi қалың етiп, айналдыра дуал тұрғызған. Дуалдың жиегiне кiрпiштен кемер жасалған. Ол жерде қарауыл күзетi тұрған).

6-билет

Қалаларда мал ұстайтын қора-қопсы болды ма? (Болды. олар тұрғын үйлердiң жанына салынды)

7 -билет

Қалаларда кici көп жиналатын орындарды ата.(Мешiт, сауда орындары, керуен сарайлары).

2 Нұсқа.

Оқушылар «Ортағасырлық қалаларға саяхат» деген та­қырыпта шағын әңгiмe құpacтыруы қажет. Бұл Оқушылар­дың ой- қиялдарын дамытып, ұшқырлай түcepi сөзсiз.

Келесi өзiндiк жұмысты тұрғын үйдiң құрылысына бай­ланысты беремін (үлгiсi дuдактuкалық матерuалда берiлген. ).

ІҮ. Сабақтың бекіту:

• Ортағасырлық Оңтүстiк Қазақстан қалаларын атаңдар.

• Жетiсу аймағындағы қалаларды атаңдар.

• Қалаларды неге үш топқа бөлемiз?

• Қалалардағы қoғaмдық орындарды атаңдар.

• Tұрғын үйдiң кұрылысын сипаттаңдар.

Ү. Бағалау:

ҮІ. Үйге тапсырма:қаңлылар мәдениетімен үйсіндердің мәдениетін салыстыру .

1 – тапсырма: Кестені  толтыр.

 

Қ  а  ң  л  ы   л  а  р
Хронологиялық   шеңбері	Б. з. д. ІІІ – ІІ ғасырлар  мен  б. з. V ғасыр  аралығы.
Негізгі  мекендеген  жері	Сырдария  өзенінің  орта  ағысы.( Қазақстанның  оңтүстігі).
Ел  билеушісі	хан
Астанасы	Битьянь
Қаңлылар  туралы  деректер	Қытай  жазбаларында  кездеседі. Сыма  Цянь «Тарихи  жазбалары», «Цянь  Ханьшу».
Қытай  деректері  бойынша	600  иың  адам,  120  мыңға  дейін  жауынгерлері  болған.
Солтүстіктегі  көршілері	Сарматтар  мен  аландар.
Қаңлы  елі  экономикалық,  мәдени,  саяси  байланыс  жасаған  елдер.	Қытай,   Рим,   Кушан.

 

2 – тапсырма:   Сөйлемдерді  толықты

      Қаңлы  елінің  билеушісі -  .......................  .    Ел  басқаруға   оның  үш  орынбасары -  ....................................    көмектесіп  отырды

      Қаңлы  елі  ...................  иелікке  бөлінді.  Әр  иелікті  .......................................   басқарды.  Кіші  хандарға  бағынатын  тайпаларды  ..................................  басқарды.  Көсемдердің   лауазымы  .................................................     берілді.

3 -  тапсырма:   Үйсіндердің  шаруашылығы   туралы  әңгімеле.

Сұрақтары:

1.Қаңлылар  қай  ғасырларда  өмір  сүрген?

2. Қаңлы  ескерткіштерін  ата?

3.  Қаңлылардың  негізгі  шаруашылық  түрін  ата, қосымша  кәсібі  қандай?

4.  Қаңлыларда  не  өндіру  жақсы  дамыған,  орталығы  қай  қала?

5. Қаңлы  жерінен  табылған  теңгелер  саны  қанша?

1. Қазақстан Республикасында қандай қалаларда болдыңдар, қандай қалалардың атын білесіңдер?

а) Орта ғасыр қалаларына қиялмен, тарихи деректермен саяхат

Еңбек бөлінісі

Қаланың пайда болуы

Сауда

ә) Орта ғасырлық қалалардың пайда болуына 2-ші тарихи еңбек бөлінісінің әсері болды. Яғни егіншілік кәсібінен қолөнер кәсібі бөлініп шықты. Өзінің өндірген тауарын сатып, айырбастап өмір сүретін қолөнершілер мен сауда-саттық жасап жүретін саудагерлер пайда болды. Бұл жерде сауданын дамуы қалалардың өркендеуіне оң ықпал етті.

Қ олөнер Орта ғасырлық қалалардың

е рекшелігі

- Цитадель – (ішкі шаҺар)

М ал шаруашылығы - Шахристан – (қызметкерлер)

- Рабат – (жалпы халық)

- Қорған – (жаудан қорғану)

Егін шаруашылығы

Ц Орталық бөлігінде қала әкімі бай ақ

а) ішкі сауда сүйектер

ә) сыртқы сауда Ш Қызметшілер, саудагерлер

• Қы тай Р Қолөнершілер, кедейлер

• Шығыс Түркістан

• Византия

• Русь

• Орта, Кіші Азия

Қазақстан территориясындағы ортғасырлық қалалар.

Картамен «керуен жолы» арқылы саяхат жасай отырып, қалаларға тоқтау.

«Жібек жолы» 1. Исфиджаб 7. Екі оғыз 13. Баба ата сауда жолы болды 2. Отырар 8. Баласағұн 14. Құлан

3. Яссы 9. Мерке 15. Талхиз

(Түркістан) 10. Созақ 16. Орда

4. Сығанақ 11. Янгикент 17. Үргеніш

5. Тараз. 12. Суяб

6. Қойлық

Исфиждаб – Х-ХІІ ғасырда сауда орталығы есебінде тез өсті.

а) мата тоқылды ә) қару жарақ б) мыс пен темірден әр түрлі бұйымдар жасалды

Сауда жасады басқа қалаларға жіберді

Мәуелі, саялы ағаш көп суы мол, бау-бақшасы гүлденген көркем шаҺар болды

Зерттеушілер: Шымкент қаласынан 12 км қазіргі Сайрам селосының орнында болған дейді.

Отырар – атақты ірі шаҺар болды 200 га жерді алды. Х-ХІІ ғасырда кең қанат жайып өсті. Бекінісі мықты болды.

Тараз – саяси экономикалық және мәдени орталық болды.

Араб саяхатшысы Әл-Макдиси

Б атыс пен Шығысты жалғастырған сауда жолының үстінде

жатты

Сарайшық - өз өлкеміздегі көне шаҺар. Атырау қаласының терістігінде Жайық жағасында бой көтеріп, тоғыз ғасыр бұрын іргесі қаланған. Алтын Орда мемлекетінің астанасы Еуразияны жалғасытырған керуен жолының бойында орналасып, аса зор сауда-саттық қызмет атқарған

3. Қаланы кқріктендіру. Арнайы жасалған қыш құбырлармен қаладағы үйлерге су жеткізген. Мысалы Отырарда табылған шаҺарларда жер асты өтпе жолдары салынып, қыш құбырлар төселді. Су келетін, ағып кететін жолдары болды.

Алматыда музейде

Тараз шаҺарында Х-ХІ ғасырда су құбырмен жабдықталғанын қазба жұмыстары дәлелдеп отыр. Қысым түсіп, суды айдау Талас өзені бойына биік мұнараы су қоймасы салынған. Әр үйге жүргізілген құбыр желісі арқылы жеткізіп отырған.

Мо нша – - арнайы көпшілікке арналған Тараз қаласында, монша күйген

Шығыс кірпіштен салынған. Кең бөлмелер, ванналар, бассейндер

моншасы шомылатын залдары болған, іші фрескалармен әшекейленген.

Алматыда

Архитектура: (Жамбыл қаласы жанындағы Айша-бибі мавзолейі.) Ою-өрнегімен, архитектуралық әсемдігімен ерекшеленді. Күйдірілген қызғылт кірпіштен, сары кірпішпен қапталған)

Ба баша қатын мавзолейі Тараз қаласында

Қарахан мавзолейі

Сы рлытам мавзолейі Сырдарияның төменгі ағысында

Та лхатан мавзолейі Түркістанда

Ахмет Яссауи мавзолейі

Сөздік жұмыстарын дәптерлеріне жаздыру

1. Архитектура – ғимарат

2. Фреска – саз балшықтың үстіне кепей сурет салу

3. Мавзолей – кесене

4. Қыш – саз балшықты илеп, ыстық отта пісіру

5. Керуен жолы – сауда жолы

6. ШаҺар – қала

Салыстырмалы схем: Қалалар.

Бүгінгі	Орта ғасыр
Түркістан Ташкент Тараз Сарайшық Сайрам	Яссы Шаш Тараз Сарайшық Исфиджаб

Пысықтау сұрақтары:

1. Қалалардың пайда болуы мен өркендеуіне қандай тарихи оқиғалар әсер етті?

2. Орта ғасырлық қалаларды кім картадан көрсетеді?

3. Орта ғасырлық сәулет өнерінің ескерткіштерін ата?

Сөз жұмбақ:

О

Т

Ы

Р

А

Р

Ү

Р

Г

Е

Н

І

Ш

Т

А

Р

А

З

М

Е

Р

К

Е

Е

К

І

О

Ғ

Ы

З

И

С

Ф

И

Д

Ж

А

Б

Т

А

Л

Х

И

З

С

Ы

Ғ

А

Н

А

Қ

Я

Н

Г

И

К

Е

Н

Т

Сөзжұмбақ бойынша Қазақстандағы ең көне қала Шабғар – Яссы – Түркістан қаласы шығады. Бұл қала ғасырлар тоғысында, Үшінші мың жылдықтың алдында 1500 жылдығын тойлады. Мұсылман елдерінің Кіші Меккесі атанған қала. Сидней олимпиадасының чемпионы, құйрықты жұлдыздай жарқ етіп 20 жасында өмірден өткен Бекзат Сейілханұлы Саттархановтың туған қаласы. Түркі тілдес халықтардың сүйікті қаласы.

Қаңлылардың шаруашылығы, саудасы мен қолөнері 26 Шілде 2013 3640 0 Шаруашылығы Қаңлы мемлекеті алып жатқан жер табиғи-климаттық және ландшафтық-географиялық көрсеткіштері жөнінен мейлінше алуан түрлі болған. Мұнда тау аңғарларындагы құнарлы тау беткейлері, өзендердің анғарлары, кең-байтақ дала кеңістіктері, шөлейттер мен шөлдер де бар еді. Нақты шағын аймақтардың әрқайсысындағы тұрғындардың шаруашылық қызметінің негізгі бағытын да географиялық орта анықтады. Оның үстіне түрлі аудандар адамның игеру дәрежесімен, шаруашылық қызметке тартылуымен, шаруашылықтың белгілі бір түрінің даму дәрежесімен ерекшеленді.  Хорезмде, Арал  өңірінде, Зеравшан аңғарында, Ташкент алқабында ертедегі және алдыңғы антик дәуірінде отырықшылық дамып, ежелгі қоныстар мен қалалар қалыптасқан. Көшпелі (жартылай көшпелі) мал шаруашылығы мен суармалы егіншілікпен айналысқан тұрғындар мемлекеттік құрылым шеңберінде жарасымды біріктірілді. Бұл орайда сол шаруашылық бағыттарының өкілдері этникалық жағынан туыс еді, олардың мәдени тамырлары бір болатын. Бұл қоныстар тұрғындарының шаруашылық қызметі қарапайым суландыру негізіндегі егіншілік болды. Бірақ біздің заманымыздағы алғашқы ғасырлардың өзінде-ақ, мысалы, Шыршық өзенінің оң жағалауында ірі Зах каналы (20 шақырым) қазылды, ал сол жағалауында Ханарық каналы тартылды. Жетіасар алқабында тұракты емес, тасыған өзендерді, су жайылған тоғандарды, көп еңбек жұмсау керек етілмейтін шағын суландыру жүйелерін пайдаланып, көлдете жайып суару түрі басым болды31. Көк-Мардан алқабындағы суландыру жүйесін қосымша зерттеу Арыстың ескі арналарында топырақ үйіп бөгелген тоғандар мен бөгет салынған тармақтары суландыру үшін пайдаланылғанын көрсетті, олардан егістіктер мен бақшаларға су ағатын арықтар тартылған. Жергілікті жерді зерттегенде және ескерткіштер мен олардың төңіректерінің аэрофото суреттерін ажыратқыш қарағанда арықтардың іздері, плотиналар мен бөгеттердің қалдықтары аңғарылды. Қаңлылардың қазылған қоныстары мен ертедегі қала орталықтарының бәрінен дәнді дақылдардың (арпа, тары, бидай) қалдыктары, бақша дақылдары (қауын, қарбыз) мен жемістердің (алма, жүзім, өрік және басқалары) дән- сүйектері табылды. Тұрғын үйлер жанындағы зат сақтайтын жайлардан қор сақтауға арналған үлкен қыш көзелер мен ыдыстар табылды, еденнен ұра-шұңқырлар қазылған. Мәдени қабатта, тұрғын үйлердің қираған жұртында дәнүккіштер, тас диірмендер мен келілер көп. Тұрғын үйлер жанында малды қоршауда ұстауға арналғаны анық орындар кездеседі. Малдың негізгі бөлігі, қоныстан тыс жерде, ұжымдык табында ұсталса керек. [[Қаңлы]лардың қоныстарын қазған кезде үй жануарларының сүйектері көп кездеседі. Олардың ішінде ең көбі қойдың, сиырдың, ешкінің, жылқының сүйектері. Палео- зоологтар елік, таутеке, арқар, киік, марал, қабан сияқты жабайы жануар- лардың сүйектерін де бөліп көрсетеді. Басқасын былай қойғанда, мүйіздерден әр түрлі бұйымдар жасалған. Үйрек, қаз, бірқазан сияқты суда жүзетін құстар ауланған. Балық аулау дамыған, оны балық сүйектері мен қабыршақтарынын табьшуы дәлелдейді. Балықты сүңгімен түйреп, басқа да әр түрлі құралдармен аулаған. Тегінде, мемлекеттің билеуші таңдаулы адамдары, кейініректе Ор

талық Азия тарихында болғанындай, өздерінің ерте замандағы ата-бабаларының көшпелі тұрмыс дәстүрін, идеологиясын, тарихи аңыздарын сақтап қалса керек. Осыған байланысты Қытай хроникаларының қаңлы билеушілерінін жазғы және кысқы ордаларының әр жерде орналасқанын, олардың бір-бірінен 900 ли қашықтықта жатқанын хабарлайтындығын еске сала кетейік. Қазақстан аумағындағы көшпелі мал шаруашылығына өте ертеден бастап, қазіргі кезге дейін жайылымдардың маусымдар бойынша бөлінуі тән екенін және көшіп-қону жолдарының меридиан бойынша болатынын ескере келіп, қаңлы қысқы астанасы Сырдария бойындағы аймақта болса, жазғы жайылымы мен билеушінің ордасы алыста жатқан Орталық Қазақстан далаларында болуы мүмкін деп жорамалдау әбден орынды болады. Сауда Біздің заманымыздағы II — V ғасырлардағы қаңлылар шаруашылығьшың сипаты туралы жинақталған деректер тұрғындарды барлық қажетті өнімдермен, шикізатпен және қолөнер бұйымдарымен өзін-өзі толық қамтамасыз еткен деп қорытынды жасауға қазірдің өзінде мүмкіндік береді. Ең дамыған аймақтарда ертедегі қалалы орталықтар қалыптасып, колөнер мен сауда орталықтарына айналады. Ішкі базардың дамуын сол кезенде жергілікті теңгелердің тұрақты соғып шығарыла бастауы дәлелдейді. Қазіргі уақытга мамандарға салмағы әр түрлі, иконографиялық дәстүрі тұрақты 1300-ден астам мыс теңгелер мәлім. Негізгі үлгісі — билеушінің портреті қырынан бейнеленген. Иконографиялық нұсқалардьщ өзі де әр түрлі сериялы, бірак оларды таңбалардың бір үлгіде бейнеленуі мен теңгенің сырт жағындағы ертедегі бейнелер біріктіреді36. Мұндай теңгелер табылған негізгі аймақ — Ташкент алқабы. Қаңлы кейіннен енген қаңлылар Юни деген шағын иелігі осында орналасқан. Біздің заманымыздағы III ғасырда қаңлылардың бөлшектенуі салдарынан бұл иелік дербес Шаш иелігі ретінде мәлім. Жоғарыда суреттелген үлгідегі теңгелердің мерзімі дәстүр бойынша біздің заманымыздағы III - IV ғасырлар деп белгіленеді. Алайда қаңлылардың теңгенің неғұрлым ертеректе қолданылғанына дәлелдер бар. В.М. МассонГрек-Бактрия билеушісі Эвкра- тидтің кейіннен қаңлылар теңгелерінің соғылуына ұқсас таңба соғылған күміс теңгесін атап өткен. Бұл теңгенің мерзімі б. з. б. II ғасыр деп белгіленеді және Сырдария аймағы мәдениеттерінің қаңлы тобына жатқызылады37. Ташкент теңгелеріндегі таңбалар сияқты таңба біздің заманымыздағы I ғасырдан бастап Хорезм теңгелерінде кімге тиесілі екендігінің негізгі белгісі ретінде орнықтырылады38. Осы деректер негізінде мамандар Хорезм мен Шашбилеушілерінің қаңлы қалыптасып, ол гүлденген кезенде ғана орнығуы мүмкін болған туыстық байланыстары туралы мәселе қойып отыр39. Сонымен бір мезгілде дерлік қаңлы аумағында қытай теңгелері — У- шу пайда болады. Олар, атап айтқанда, Отырар алқабындағы Мардан қорымынын қабірлерінен табылды40 және алыс жерлермен сауда байланыстары жасалғанын дәлелдейді. Бұл теңгелер Орта Азияға Шығыс Түркістан арқылы келген. Ферганадағы үңгіп қазып жерлеген қабірлерден олар едәуір көп табылды41. Олардың мерзімі б. з. б. II ғасырдан басталады деп белгіленеді. Қабірлерден теңгелердің табылуы, сөз жоқ, тауар-ақша қатынастарының дамығанын дәлелдейді. Соңғы кезенде қаңлыларға қушандар мен сасанилердің күміс, мыс теңгелері келеді. Талас аңғарындағы Шоң-Қаңқа-1 қорымынан осындай екі теңге табылды. Олардың біреуі — сасанилік Хормизд патшаның атынан соғылған күміс теңге де, екіншісі — Кушан билеушісі Васудеваның мыс теңгесі. Қолөнер  Қаңлылардің қалалары мен қоныстары жергілікті базарларды не қажеттінің бәрімен қамтамасыз ететін қолөнер орталықтарына айналады. Қоныстар мен қорымдарды қазғанда керамика мейлінше көп табылды. Зерттеушілер шаруашылықта түрлі қажеттерді камтамасыз ететін ыдыстардың ондаған түрін атайды. Металл ыдыспен бірге, керамика ыдыс тамақ дайындау үшін пайдаланылған. Сұйықгы тасу және сақтау үшін тұтқалы құмыралар тұтынылған. Азық-түлік жерге қазып орнатылған үлкен ыдыстар — көзелерде сақталған. Ақырында, әсемдеп жасалған ас ішетін сапты- аяқтар, құмыралар, кеселер де болды. Әдетгегі бұйымдар ішінде зор көркемдік талғаммен істелгендері кездеседі. Мысалы, тұтқасы жануар мүсіні түрінде жасалған қакпақ сондай бұйым. Ол жануардың тұмсығы дөңес, құлақтары тік әрі шұнақ сауыры шөпкөректілерге тән, қысқа құйрығы жоғары қайырылған. Тегі, мүсінде киік бейнеленген болса керек. Бұл кезде керамика дайындау ісіңце қыш үршықшасы әлі таралмаған. Ыдыстар айналып тұратын тұғырда таспалау әдісімен жапсырып жасалған. Безендіру және сапасын жақсарту үшін антобтық қаптама, жылтырату, ойып өрнектеу қолданылған. Күйдіру көбінесе қыш күйдіретін пештерде жүзеге асырылды. Жалпы алғанда, зерттеушілер Сырдариядағы керамика өндірісінің әдеттен тыс қарапайымдылығын, дәстүрлілігін үнемі атап көрсетеді. Қаңлылар заманындағы қорымдар мен қоныстардан алуан түрлі металл бұйымдардың табылуы жергілікті жерде металлургия қолөнерінің дамығанын көрсетеді. Қаңлы үшін металлургия өндірісінің жетекші орталықтары Шаш - Илақ аймағындағы қоныстар мен қалалар болды. Нақ сол кезде осында, тауларда, жергілікті кен негізінде темір және полиметалл өндіру, алтын мен күміс өндеу дамиды. Алдыңғы қалалық ірі металлургия орталықтарының бірі қираған Құлақта қаласының орнындағы қала болған. Оның көлемі 50 гектарга жеткен, метал-лургия өндірісінің іздері айқын сақталған33. Әдетте құрамы бай кеніштерден кен алынды. Олар опырылып, ашық өңірлеу мен аралас топырақты өңдеу жолымен өндірілді, бұл кенді аз бергенімен, оған шығын да аз жұмсалатын еді. Кеңді балқыту, байьтту, тегінде, кеніштерге жақын жерде жүргізілсе керек. Дөңгелек пештер де, төрт бұрышты пештерде пайдаланылған34. Металл бұйымдардың құрамы мен шеберханалардың қалдықтарды ме- таллургияның түрлі салалары — темір ұсталығы, қола құю, зергерлік істің дамығаның дәлдейді. Шеберханалардың өніміне қорғаныс және шабуыл жасау қарулары, ат әбзелдерінің болшектері, ауыл шаруашылық кұралдары, темірден соғылған бұйымдар кірген. Қаңлылардың қабірлерінен әдетте қанжарлар, семсерлер, пышақтар, жебелердің үштары, сауыт табақшалары табылды. Темір тағалар, шегелер, ілмектер, қапсырмалар, түсті металдан істелген бұйымдар — сырғалар, алқалар, білезіктер, айылбастар, инелер, біздер ұшырасады.[1]

Тарихы[өңдеу]

Б. з. б. II ғасырдың екінші жартысындағы «Халықтардың ұлы қоныс аударуы» деп аталмыш кеткен тарихи оқиғалардың нәтижесіңде Орталық Азияда жаңа мемлекеттік бірлестіктер, соның ішінде Үйсін, Янцай, Қаңлы мемлекеттері қалыптасады. Соңғысы Қазақстан тарихында елеулі рөл атқарды.

Тарихнаманың ауқымды болғанына қарамастан, қаңлылардың зерттелуі әлі де қанағаттандырмайды. Бұған жазбаша деректемелердің мейлінше шектеулілігі себеп болды, оның үстіне деректер үздік-создық және қарама-қайшы, мұның езі мәселенің әркелкі түсіндірілуін туғызады. Мемлекеттің аумағы ұланбайтақ жерді: Ташкент жазирасы мен Сырдария, Жаңадария, Қуандария алабының ежелгі арналарын және Жетісудың онтүстік-батыс бөлігін қоса Оңтүстік Қазақстанды алып жатты. Ең құдіретті кезінде оған Сусе, Фумо, Юйни, Цзи, Юйцзянь сияқты бес «шағын иелік», сондай- ақ Янцай бағынды. Алайда олардың орналасуы даулы болып қалып отыр. Айтылған аймақта археологтар сол уақыттағы негізгі үш мәдениетті - қаңлы мәдениетіне баланатын Қауыншы, Отырар-Қаратау, Жетіасар мәдениетін атап көрсетеді. Осы мәдениеттерді 70—80-жылдары белсенді түрде ерістетілген зерттеу қаңлы тұрғындарының материалдық мәдениетінің сипаты, шаруашылығы, қоленері туралы деректерді едәуір толықтыра түседі.

Қытайдың тарихи хроникаларық деректерінің ерекшеліктері мынадай: тек соларға ғана қарап бұл мемлекеттің пайда болған уақытын, оның нақты шекарасын, астанасы Битянь қаласының қайда екенін, тәуелді бес иеліктің қалай орналасқаның және басқа да көптеген нәрселерді айқын анықтау мүмкін емес.

Орналасу мәселелері.Қаңлы мемлекеті мен оның иеліктерінің орналасу мәселелерінің тарихы И. Бичуриннен басталады, ол оның орналасқан жерін Сырдария өзенінің солтүстік жағындағы далалар деп белгілеген. «Шицзи» мәтініне «Давань туралы хикаяда» берген түсініктемесінде ол «Кангюй иелігі қазір қазақтың Ұлы жүзі мен Орта жүзі кешіп жүрген Сырдарияның солтүстік жағындагы далаларды алып жатыр» деп атап өткен. «Шицзиде» қаңлының орналасуы туралы былай делінген: «ҚаңлыДаваннын солтүстік-батысында шамамен алганда 2000 ли жерде жатыр. Бұл — әдетте 20 000 әскері бар юечжиліктерге ұқсайтын көшпелі иелік. Кангюй Даваньмен шектес және күшінің аз болуына қарай оңтүстікте юечжилердің билігін, шығысында ғұндардың билігін таниды».

Үлкен Хань әулетінің келесі хроникасы «Цянь Ханьшудың» «жерге орналасуды суреттеу» деген тарауында қаңлыға арналған бөлім бар, онда сөзбе-сөз келтіргенде былай делінген: "Қаңлы билеушісі Лоюень елінде, Уананнан 12 300 ли жердегі Битянь қаласын мекендейді. Ол наместникке тәуелді емес. Әміршінің жазда болатын жеріне Лоюеннен жеті күнде жетуге болады. Халқы 120000 отбасынан, 600 000 адамнан тұрады; әскер саны 120 000 адам. Әдет-ғұрпы үлкен юечжимен бірдей. Қаңлы шығыс жағында ғұндарға бағынады...»6. Осы ғасырдың ортасына қарай олардың орналасу мәселелері жөнінде негізінен екі көзқарас: 1. Қаңлылар Ташкент жазирасынан Хорезмге дейінгі қос өзен арасындағы кең-байтақ жерді алып жатты; 2. Қаңлы иелігі Сырдарияөзенінің сағасынан Ташкентке дейінгі алқапта шоғырланған, ал байырғы жерлері Сарысу өзенінін орта ағысынан сол өзен мен Шу өзенінде, Ұлытауға дейін орналасқан деген көзқарастар қалыптасты.

САЯСИ ТАРИХЫ[өңдеу]

Ертедегі алуан түрлі жазбаша деректемелерде Қаңлы елінің аты б. з. б. XIV ғасырдан бастап мәлім болғанымен, Орта Азиядағы б. з. б. IV ғасырдың аяғындағы оқиғаларды жақсы білетін антик авторлары қаңлыларды тоқталмайды. Сырдария бойыңдағы аймақта «Қан үйі» б. з. 6. ΙΙΙ, дұрысында,ΙΙ ғасырда көтерілген деп жорамалдауға болады. Бұл сол кезеңдегі көшпелілер үстемдігінің күшеюінен болған еді. Егер б. з. б. II ғасырдың екінші жартысында Чжан-Цянь Қаңлы жерлерінің оңтүстігінде юечжиге, ал солтүстігінде ғұндарға тәуелді екенін айтса, біздің заманымыздағы I ғасырда мұндағы жағдай өзгереді. Егер Чжан- Цянь юечжи әскерін 100-200 мың, ал қаңлы әскерін 90 мың деп хабарлаған болса, Цань-Хань-Шу енді қаңлы әскерін 120 мың, юечжи әскерін 100 мың дейді14. Бұл кезенде Орта Азиядағы қос өзен аралығында юечжилердің негізгі бөлігінің оңтүстікке, сол жағалаудағы Бактрияға ығысуы, жерге отырықшылық орын алып, жеке-жеке бес иелікке бөлінгенін, мұның өзі қаңлымен салыстырғанда олардың әлсіреуіне әкеп соқпай қоймағанын, ал қаңлылардың алдынан оңтүстік пен батысқа экспансия үшін мүмкіндік ашылғанын атап өткен жөн. Сол кезде (б. з. б. II ғасырдың аяғы — I ғасырдың басы), қаңлылардың жоғарыда аталған тәуелді бес иелігі пайда болса керек, ол өзіне Янцайды (Арал-Каспий өңіріндегі сарматалан тайпалар одағы), Яньды (Орал өңіріндегі сармат тайпалары) бағындырып алды. Қытай жөнінде қаңлы билеушілері өздерін тәуелсіз, тіпті батыл ұстаған, бұл жөнінде б. з. б. I ғасырдың аяғында Батыс өлкесіндегі хань намеснигі императорға былай деп хабарлаған: «.. .Қаңлыға, керісінше (Үйсінмен салыстырғанда) өркөкірек, батыл және біздің елшілеріміз алдында бас июге ешбір көнбейді. Онда наместниктен жіберілген шенеуніктерді үйсіндердің елшілерінен төмен отырғызады. Тамақты әуелі солардың князьдары мен ақсақалдарына, сонан соң барып наместниктің елшілеріне тартады...»15. Ертеректе, Ферғана-Кытай соғысының барысында, қаңлылардың араласуы ғана ферғаналықтарды астанасының қиратылуынан құткарып қалды және ферғаналықтарға тиімді бітім жасалуына жәрдемдесті16. Кейіннен, б. з. б. 47— 46 жылдарда қаңлылардың билеушісі үйсінге қарсы күресінде солтүстік- ғұн шаньюйі Чжи Чжиді қолдады, ал үйсіндердің одақтасы ханьдық құдіретгі Қытай болды17. Осының алдында ғұндардың державасы солтүстік және оңтүстік ғұндарға бөлінген еді. Оңтүстік ғұндардың жетекшісі шаньюй Хуханье, тегінде, ру ақсүйектері мен қатардағы қауым мүшелері көпшілік бөлігінің мүдделерін білдірген болар, Кытайға беріліп, онымен татулық және достық туралы шарт жасасты. Солтүстік ғұндардың билеушісі шаньюй Чжи Чжи оңтүстік ғұндарды бағындыруға сәтсіз әрекет жасап, император сарайымен қатынасын үзгеннен кейін байырғы ғұн иеліктерінен ыгыстырылды. Ол Угэні, Гяньгуньді, Динлинді бағындырды, бірақ күш алған, оның үстіне Қытай қолдаған үйсіндерге қарсы тұра алмады. Өз кезегінде үйсіндер б. з. б. I ғасырдың орта шенінде қаңлылардың шығыстағы шекарасына қысым жасады. Сол кезде қаңлылар үйсіндерге де, Қытайға да бірдей қарсы тұра алатын күшпен одақ жасаспақшы болып ұйғарды. Мұндай күш солтүстік ғұндардың шаньюйі Чжи Чжи болатын. Чжи Чжиге кангюй билеушісі өз қызын ұзатып, өз иеліктерінің шығыс шептерінен жер бөледі, өз әскерінің бір бөлігін оның басқаруына береді. Үйсіннің жеріне Чжи Чжи бірқатар ойдағыдай шапқыншылық жасағанымен, бұл әскер үйсіндерді біржола жеңе алмайды. Қаңлылар шарттарын (державаның шығыстағы шекарасын қауіпсіздендіруді) Чжи Чжи объективті түрде орындай алмады да, соның негізінде жанжал тұтанды. Оны Чжи Чжидің қаңлылардың әдет-ғұрпын көрінеу ұстанғысы келмеуі ұшықтыра түсті. Ол Қаңлы билеушісінің қызын, сондай-ақ «атақты адамдарын және жүздеген қарапайым адамдарды өлтірді немесе оларды Дулай (Талас) өзеніне тастады»18. Чжи Чжи қаңлы билеушісінің ордасынан қуылып, Талас өзеннің бас жағына кетті де, сонда өзіне қала сала бастады. Жазбаша деректемелердің мәліметтеріне қарағанда, қала салуда күн сайын 500-ге дейін адам жұмыс істеген. Шаньюй құрылысқа қаржыны Фергана мен Парфия билеушілерінен алым ретінде алып отырды, ол құрьшысшы-шеберлерді де сол жақтан шақырып алса керек. Екі жыл бойы салынған қала мықтап бекітілді, ол екі қорғанмен қоршалды, оның сыртқысы ағаш, ал ішкісі мұнаралары бар топырақ болатын. Ішіне құрылыстар мен қамал орналасқан, шаньюй мен оның жақын төңірегіндегілер сонда тұрған. Чжи Чжидің күшеюі мен оның үйсіндерге шапқыншылықтарын жалғастыра беруі Кытай империясын едәуір аландатты. Чжи Чжиді дипломатиялық жолмен бейтараптандыру табысқа жетпеді де, кытайлар соғысқа дайындала бастады. Қытай шенеуніктерінің істің жайы туралы мынадай жазбалары сақталган: «Батыс өлке сюннулерге тиісті болатын, ал қазір Чжи Чжи шаньюйдің даңқты есімі алыс жерлерге мәлім. Ол басып кіру арқылы Үйсін мен Даюаньды ығыстыруда және Қаңлыны басып алу туралы ойынан қайтпауда. Егер ол бұл мемлекеттерді басып алса, бірнеше жылдан кейін барлық отырықшы елдерге қауіп төнеді. Мұның үстіне оның жауынгерлері тез әрі батыл қимылдайды, олар жақсы соғысады және бірнеше рет жеңіске жеткен. Әзірше малды күтіп отырғанда (ол армияны тамақтандыру үшін келіп-жетуге тиіс), Батыс өлке сөзсіз қауіп- қатерге ұшырайды. Олардың орналасқан жері Қытайдан алыс болғанымен, тағылардың өз қорғанысы үшін бекіністі қалалары жоқ. Егер әскерлерді әскери қоныстардан көтеріп, ннің халқы мен әскерлерін шабуылға шығуға мәжбүр етсе, оларды соның, Чжи Чжидің қалалары қабырғасы- на апарса, егер ол кашып кеткісі келмесе, пана таппайү, Үйсін қорғанғысы келсе, өзін қорғай алмайды. Сонда мың рет басталған іс бір күнде тыңдырылады»19. Көп кешікпей қытай әскері жорыққа шықты. Ол Ұлы Жібек жолын бойлай екі бағытта жүрді. Үш отряд Қашғар, Ферғана арқылы, Шатқал жотасындағы Шанаш және Талас жотасындағы Қарабура асулары арқылы оңтүстік жолмен, үш отряд солтүстік жолмен—Шығыс Түркістаннан, үйсіндердің Чигучэн ордасы орналасқан Ыстықкол қазан шұңқырындағы Бедел асуы арқылы өткен Гюлар, содан соң Шу аңғарымен Таласқа беттеді. Әскерлер Чжи Чжи қаласы қорғанының жанында қосылды. Шаньюйдің өзі қоршауға дайындалған еді, ол өз әскерлерін қабырғаларды бойлай орналастырды, ал қала қакпаларының екі жағына «балық қабыршағы» сияқты етіп әдеттен тыс сап түзеген жаяу жауынгерлер отрядын қойды.

Археологиялық ескеткіштері[өңдеу]

Қоңыртөбедегі қаңлы обасынан табылған сасанилік бедерлі асыл тастар (б. з. IV—V ғғ.): 1 — сердолик, 2-4 — халцедон. Бір кездерде қаңлылар мекендеген аудандардан археологтар қоныстар мен қорымдар тапты. Бұл ескерткіштер Қауыншы, Отырар-Қаратау, Жетіасар археологиялық мәдениеттеріне жатқызылды.  Біріншісі - Ташкент жазирасына, екіншісі - Сырдарияның орта ағысындағы Қаратау беткейлерінен Таласқа дейінгі аудандарға, үшіншісі - Қуандария мен Жаңадария аңғарына таралған. Қаңлы дәуіріндегі Орталық Азия аймақтарына салыстырмалы сипаттама берген кезде Сырдарияның сағасынан Ферғанаға дейінгі біртұтас мәдени-шаруашылық өңір айқындалады. Ол өңірге отырықшы егіншілік-малшылық экономика, іргелі архитектурасы мен қорғаныс кұбылыстары, қоныстанудың жетекші үлгісі ретіндегі аздап бекініс жасалған қоныстар, қолөнердің нашар дамуы, ақша айналысының шектеулілігі және басқа да белгілер тән болған25. Шардараға жақын жердегі Актөбе қонысы қауыншы мәдениетінің, ең жақсы зерттелген ескерткіші болып табылады. Ол Сырдарияның сол жақ жағалауына орналасқан. Қала орны үш жағынан дуалмен, ал Сырдария жағынан қазылған ормен қоршалған. Қала орнынын орталығында орналасқан биіктігі 20 метрге жуық дөңгелек төбе (шоқы, оба) ерекше көрінеді. Төбе аумағында және Ақтөбе 2-нің басқа бөліктерінде қазба жұмыстары жүргізілді.

Қазбалардың біреуінен Сарай үйі толық аршылды. Ол тікбұрышты, көлемі 28x18,5 м болып шықты. Сарай шаршылап орналасқан бес жайдан, кіру кешені мен құрылысты батыстан шығысқа қарай орап өтетін екі дәлізден тұрған. Оның орталығында шаршы зал (3,6x3,6 м) бар, ол басқа жайлардың бәрімен арқа арқылы өтетін жолдармен байланысқан. Бір кездерде оның төбесі жалпақ етіп жабылған. Зал қабырғаларының биіктігі қазіргі кезде 6 метрге жетеді. Зал еденінің ортасында құдық бар. Үй солтүстік-батыс бұрышына салынған, мұржасыз камин үлгісіндегі ошақпен жылытылған. Залдың айналасына орналасқан жайлар дөгалана иіліп, ал олардың біреуі күмбездеп жабылған, бұл күмбез Орта Азия мен Қазақстандағы ертедегі үлгімен жабылған құмбездердің бірі болып табылады. Болмелердің бірінде баспалдақ бар, онымен көтеріліп үйдің шатырына шығады. Сарайдағы бүкіл құрылысы — қабырғалар, тіреулер, арқа жолдары тікбұрышты ұзынша және төрт бұрышты шаршылы шикі кірпіштерден қаланған. Қазба жұмыстарын жүргізген кезде керамиканың бай жиынтығы: көзелер, сапты аяқтар, табалар, құмғандар, шүмекті құмыралар жиналды, олар біздің ғасырымыздың I жартысындағы ескерткіштердің материалдарына ұқсас келеді. Керамикалық бұйымдардан басқа ұршық бастар, жебелердің үш қыры бар ұңғылы ұштары, алтын сырға, бір жүзді пышақтар, сүйек ұршықтар, қола сақина, қызыл шыныдан көз салынған алтын қапсырма табылды, олар біздің заманымыздағы I — IV ғасырларға жатады.

Қауыншы мәдениеті[өңдеу]

Қауыншы және Отырар-Қаратау мәдениеті деп археологтар атайтын үлкен ескерткіштері сақталған.

Жерлеу. Қаңлылар заманының қоныстары қасында үлкен зираттар орналасқан. Оларда түрлі аймақтарда әр түрлі жерлеу кұрылыстары тараған. Қаңлылар тән ең сипаттысы үңгіп

(екі түрлі), лақат жасап және жай шұңқырларға жерлеп, үстіне оба үю, сағана салу болып табылады.

Қауыншы мәдениеті таралған төңірде Шәушіқүм, Жамантоғай, Төребайтұмсық қорымдары зерттелді. Сол кездегі отырар-каратау, жетіасар мәдениеттеріне жататын басқа зиратгардағы сияқты, өліктер киімімен, жеке пайдаланатын заттарымен қоса жерленген. Кабірлерге тамақ салып, су құйылған керамика ыдыстар бірге салынған. Еркектердің қабірлерінен қару- жарақтар (семсерлер, қанжарлар, жебелердің ұштары, садақтардың сүйектен жасалған бастырмалары), әйелдердің қабірлерінен көбінесе әшекей заттары: моншақтар, айналар, сырғалар, киімге тігілген қалақдылар табылды. Жерлеу жарақтарынан алынған материалдарға салыстыра отырып жасалған талдау қабірдің мерзімін біздің заманымыздағы I мыңжылдықтың бірінші жартысы деп белгілеуге негіз береді. Отырар алқабы мен оған жақын аудандарда Көк-Мардан, Қыркескен, Мардан қорымдары зерттелді. Мұнда да жерлеу құрылыстарының алуан түрлі екені аңғарылды. Марданкүйік (Қоңыртөбе) қаласының орны маңындағы қорымды зерттеген кезде аса күнды материал алынды. Қаланың өзі біздің заманымыздағы I мыңжылдықтың бірінші жартысында пайда болған. Оның шығыс жағында көлемді зират орналасқан. Төбесі тапталып, опырылып калған сопақша төбеге қазу жұмыстары жүргізілді. Оның биіктігі 2,5 метрге жетеді, көлемі 35x45 м. Онда төбенің төбесінен 0,4 метрден 1,5 метрге дейінгі терендікте жатқан қабірлер бар екені анықталды. Негізінен өлік тікбұрышты етіп қазылған қабір шұнқырларына жерленген. Шұнқырдың төменгі жағына шикі кірпіш қаланған, сағаналар да шикі кірпішпен жабылған. Жүзге тарта қабір тазартылды. Олардың ішінде 12 жағдайда керамика ыдыстарға жерлеу анықгалды. Негізінен, бұлар — балалар, жасөспірімдер. Ал ересектер қабір шұңқырының түбіне, киімімен, жеке керек- жарак заттарымен (сәндік заттар, кару) қосып жерленіп, керамика ыдыстарға (құмыраларға, саптыаяқтарға) тамақ салып, су құйып қойған. Жерлеу ғұрпы мен қоса салынған құрал-саймандарға жасалған талдау Қоңыртөбе қорымының аршылған қабірлерінің негізгі бөлігін отырықшы қаңлы тайпалары мәдениетінің соңғы кезеңіне жаткызуға және оның мерзімін біздің заманымыздағы III—V ғасырлар деп белгілеуге мүмкіндік береді.

Жетіасар[өңдеу]

Жетіасардагы әрбір қала орнының төңірегінде мыңдаған жерлеу құрылыстары бар қорымдар орналасқан. Олар негізгі екі түрге: оба астына жерге көму және сағаналарға жатады. Олардың көпшілік бөлігі — оба астындағы жерден қазылған шұнқырлар. Обаның айналасьшан кішкене ор қазылғаны аңғарылады. Қабір шұнқырлары әдетте солтүстіктен оңтүстік бағытына ұзынынан бағдарланған. Өлген адамның мәйіті қамыстан тоқылған төсенішке ұзынынан жатқызылып оралып, шұңқырдың түбіне немесе лақатқа салынған. Қасына 2-3 керамика ыдыс қойылған. Еркектердің қабірінен әдетте пышақтар, семсерлер, сүйектен жасалған бастырмалары бар күрделі садақтар мен жебелер шықты. Әйелдердің қабірлерінде қола айналар, кабыршақтар, сырғалар, моншақтар, білезіктер жиі кездеседі. Жетіасардағы қабірлердің екінші тобы кірпіш сағаналар болып табылады. Жерлеу камерасына көлбеу дәліз-дромос апарады, ол да күмбез тәрізді етіп жабылған. Тікбұрышты камераның(орта есеппен 3,5x2 м) ішінде екі-үш қабырғаны бойлай жататын сәкілер салынған. Өлікті шиге немесе киізге орап, сәкіге қойған. Айналасына оған керекті заттар, тамақ салып, су құйған керамика ыдыс қойылған. Жер бетіндегі сағаналардың түрлері де жер астындағы сияқты, бірақ олар күйдірілген кесектен қаланған аласа цоколь-стилобаттарга тұрғызылып, олар да оба үйіліп жабылса керек. Қабірлерден табылған материалдарға талдау жасау жерден қазылған қабір- лер Жетіасар мәдениетінің бүкіл бойында болған, ал сағаналардың пайда болуы неғұрлым соңғы кезеңге — біздің заманымыздагы II — IV ғасырларға жатады деген қорытындыга келуге негіз береді.

Бұл орайда жерден қазылған қабірлер мен сағаналарға жерленгендер арасында қандай да болсын этникалық-мәдени, антропологиялық елеулі айырмашылықтар байқалмайды.^[1]

Бұлардың біріншісі Ташкент аумағында, екіншісі Сырдың орта ағысысы мен Қаратаудан Таласқа дейінгі аралықта. Қауыншы мәдениетіне жататын Ақтөбе мекені көбірек зерттелді. Табылған ескерткіш - сарай крест тәрізді салынған бес үйден, екі дәлізден тұрады.

Отырар-Қаратау мәдениетіне жататын ескерткіш Отырар өңірі. Қазылған үйлер бір бөлмелі, екінші бөлме қойма болған. Ортада тікбұрышты жер ошақ жасалған.

Шаруашылығы, кәсібі[өңдеу]

Керамика ыдыстар, құмыралар, табалар табылған. Қаңлылар темірді балқытып орақ, пышақ, жебе ұштарын жасаған. Егін шаруашылығы, мал өсіру, аң аулаумен айналысқан.

1. Қашан Ұлы Жiбек жолы мәмiлегерлiк және саудатамыры қызметiн атқара бастады?

а) б.з.б. II ғ.ортасы

ә) б.з.б. ІІІ мыңжылдық

б) II ғ.

в) Vғ.

2.   Қазақстан бойынша Жiбек жолы қызметi қашан тоқ­талды?

а) XIV ғ.

ә) ХIII ғ.

б) IV ғ.

в) XVIII ғ.

3. Жiбек Қытайдан басқа қандай елдерде өндiрiле бас­тады?

а)Византия, Соғды

ә) Иран, Ирак

б) Византия, Индия

в)Сирия,Жапония

4.  Сәйгүлiк жылқылар қайдан тасылды?

а ) Tүpiкқағанатынан

ә) Ираннан

б) Индиядан

в)Сириядан

 

5.Ұлы Жiбек жолы бағыттарының кейде өзгерiп оты­руы нелiктен?

а ) ауа -райына байланысты

ә)’ қарақшылық шабуылдарға байланысты

б) баж салығының күрт көбеюiне байланысты

в) тезiрек жететiн жол таңдады

6. Қытайда жiбектен кейiнгi қымбат тауар не болды?

а ) Қытай фарфор ыдыстары

ә) Қытай күмic құмыралары

б) Қытай асыл тастары

в) Қытай жылқылары

7. Ұлы Жiбек жолында орналасқан Қазақстанда ipi сау­да және мәдени орталық болған қала?а) Испиджаб

ә) Тараз

б)Талғар

в) Отырар

8. Соғдылардың негiзгi кәсiбi қандай болды?

а ) eгiн салып, саудамен айналысқан

ә) дiн таратумен айналысқан

б) мал өcipумен айналысқан

в)қолөнерменайналысқан

1-билет: Қалалар құрылысы  туралы мәлiметтер беретiн қандайғылым?(Археология ғылымы)

2-билет: Көшесiне қыш-құмыралар сынығы төселген сауда ор­талығы қай қаладан табылған?(Отырар қаласынан)тұрғызған. Дуалдың жиегiне кiрпiштен кемер жасалған.

3-билет: Шеберханалар неге тұрғын үйлерден аулақ салынды?(Шеберханаларға қыш ыдыстарды жинайтын,кептi­peтін кең келемдi жерлер қажет болды.)

4-билет: Тұрғын үйлер қалай рналасты?(Тұрғын үйлер көшелердiң  eкi жағrына салынды)

5-билет: Қалалардыңқоpғaныc құрылысықандай болды?(Қала сыртына биiк, әpi қалың етiп, айналдыра дуалтұрғызған. Дуалдың жиегiне кiрпiштен кемер жасалған. Олжерде қарауыл күзетi тұрған).

6-билет: Қалаларда мал ұстайтынқора-қопсыболдыма? (Болды. олар тұрғынүйлердiңжанынасалынды)

7-билет: Қалалардакici көпжиналатынорындардыата.(Мешiт, саудаорындары, керуенсарайла

ҚАҢЛЫ МЕМЛЕКЕТІ – ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТТІЛІГІНІҢ НЕГІЗІ

 

 

 

 

 

   Бекболат ТАСБОЛАТҰЛЫ, профессор, ҚР Жаратылыстану

   ғылымдары академиясының корреспондент-мүшесі

 

 

Қазіргі қазақ даласындағы ең алғашқы мемлекет - б.з.б.III ғасырдан бұрын белгілі болған. Бірақ қай мыңжылдықтың, қайсы ғасырында құрылғаны белгісіз.

Бұл мемлекет Қытай жазбаларындағы Кангюй. Авестадағы "Кангха", ал "Оғыз-намедегі" Қаңғылы деп аталған елЕвфрат-Тигр өзендерінің бойында адамзат тарихындағы тұңғыш рет Месепотомия атты  мемлекетті құрған ертедегі қаңлылар болатын.

Жазу-сызуды, білім-ғылымды, мәдениет-өнерді, мемлекеттік құрылымды басқаруды қаңлы-шумерден  үйренген арабтар б.з.д. 2-мыңжылдықтың ортасында қаңлы-шумерлер тұрған жерлерді тартып алады.

Осылай жерсіз қалған қаңлылар өзінің тарихи отанына келгенше бірнеше бөліктерге бөлініп, басқа тайпалардың құрамына сіңіп, аман қалғаны тарихи отаны Туран еліне келеді. Тарихи отанында бірнеше ғасыр бойы өмір сүген соң қазіргі Қазақстан аумағында бірінші болып Қаңлы мемлекетін құрады.

 Қаңлылар Шумер де болды, Сак та болды, Скиф те болды.т.б. болды. Өздерінің төл есімін мыңдаған жылдардан соң төл атауына қайта оралып, иемденді. Сөйтіп мемлекеттің атын Қаңлы мемлекеті деп атады.

Қаңлы туралы бірінші хабар император  У-дидің тұсында б.з.д (140-87жж) уақытқа тиесілі.                                                    

Қытай жиһангері Чжан Цяньның саяхаты тәмамдалғаннан кейін б.з.д. II ғасыр Қаңлы мемлекетінің аумағын көрсеткен сызбасын Қытай Хан патшалығына берген. Суретті қараңыз.

Б.з.д. III ғасырдың басында Қаңлылардың саны 120 000 түтін, 600 000 адам, 120 000 садақ атушы әскері болған деп жазады (“Повествовании о западном крае”, “Истории старшего дома Хань”) қараңыз. Ал Чжан Цяньның жазуы бойынша б.з.д. II ғасырдың басында Қаңлы мемлекетінің әскері 90 000 адамды құраған. Яғни соғысқа жарамды еркектер халықтың 20 пайызын құраса, онда Қаңлы халқының саны 400 000 адамға жетеді деп есеп берген. Бұл сан сол кездегі жағдаймен салыстырғанда аз емес. Қаңлылардың саны сол Кир дәуірі заманындағы парсылардың санымен бірдей болған. Ал гректерден екі есе көп болған екен.

Б.з.270 жылдардағы Қытай мәліметтерінде – Қаңлы мемлекеті жекелеген елдерге елшілік жіберіп отырған. Қаңлы мемлекетінің жоғары билеушісі Қытай деректерінде‘’Ваң’’ (Патша) деп алынады.Қаңлы мемлекетінің қай жеріне барса да жергілікті тайпалар өзін қаңлымыз деп атаған-деп жазады саяхатшы.

 Қаңлы мемлекеті бес кіші патшалықтардан тұрады.Олар:Сусе, Фуму, Юни, Ги, Юегянь. Әрбір басқару орталығы сол орталықтың атымен аталатын қалаларда тұрды. С.П. Толстовтың айтуы бойынша Сусе қаласы қазіргі Өзбекстанның Қашқадарияда, Фуму қаласы Зарафшанда, Юни қаласы Чача (қазіргі Ташкент оазисінде), Ги қаласы Бұхарада, Юегянь қаласы Хоразмде (қазіргі Үргеніш).

Үйсіндерден батысқа қарай Талас, Сырдария өзені мен Қаратау маңында және Орталық Қазақстанда б.з. бұрынғы ІІІ ғасырлардан бастап қаңлы тайпалары мекендеді. Суретті қараңыз. Шығысында Үйсін мемлекеті. Солтүстік батысында Яньцай(Алан), Оңтүстік батысында Юечжилермен шектеледі. Қытай деректерінде бұл жерлер «Кангюйлар елі» деп аталады. Бұл этноним бұдан ерте кездегі жазба мәліметтерде де кездеседі. Діни Авеста шығармасында қазіргі Қазақстан аумағындағы «кангхалар» және сақтармен, тохарлармен қатар «канкилер» деп те аталады. Қалай десек те,«кангар» этнонимінің б.з. бұрынғы VI ғасырдан бастап кездесетінін айтуымыз керек.Сырдарияның орта ағысынан солтүстіктегі Ұлытау аймағына дейінгі кең даланы қуатты Қаңлы мемлекеті бағындырған болатын. Солтүстік Ғұндар батысқа қарай жылжығанда осы мемлекеттер кеңістігі арқылы көктей өтіп, олардың іргесін шайқалтып кетті. Тіптен Ғұндардан жолай-жолшыбай шашырап қалған рулар мен тайпалар жаңадан

Йұрпан (Юебань) атты мемлекеттің негізін қалап, байырғы түркі мемлекеттерін бұрынғы саяси жүйеден алыстата түсті.

Қаңлылар сонымен қатар осы кезеңдегі негізгі сауда жолы болған Ұлы Жібек жолының Сырдария бойымен жүретін бөлігіндегі бағытын өз бақылауында ұстап тұрды.Ұлы жібек жолының картасын қараңыз.Жолдың ең ұзақ бөлігі Қаңлы мемлекетінің ішімен өтеді. Қытай, Рим, Кавказ(Қап тауы, Қаң-қаңлы тауы) және Оңтүстік елдерімен сауда, экономикалық және саяси байланыстар жасады.

Турандағы қандастары бұл оралмандардытиграхаудтар деп атап кетті. Олар Тигр өзенінің бойынан келгендіктен осылай атады. Тиграхаудтар Амударияның орталығы мен Сырдария, Жетісу және Тянь-Шанда жасады.Тиграхауда сақтары(шошақ бөрікті сақтар) – деп атаған. Содан кейін шығыстағы қаңлыларды хаомаваргтар деп атады. ОларМургаб өзенінің аңғары,Даван(Ферғана) даласында жасады. Тарихи жағыдайларға байланысты мекен-жайлары өзгеріп отырған. Хаомоварга сақтары(хаома атты сусын жасаушылар) – деп бөлінген  Батыстағы қаңлыларды парадарайлар деп атады.Олар парадарай сақтары (теңіздің арғы жағындағы сақтар,теңіз жағасындағылар) –деп аталады. Олар Арал, Каспий теңізінің маңы, Амударияның мен Сырдарияның төменгі ағысы жағында жасады.Осылай үш жүзге бөліну бұрыннан қалыптасқан. 

Қаңлылар бұл тиграхаудтар Мұнда худа деген сөзді ғалым  Ролинсон  былай деп түсіндіреді. Сактар тигр даласында. деп түсіндірсе, Бенфею Сактар Тигрде деп түсіндіреді.

Біздің заманымызға дейін V ғасырдың ортасында жазған "Тарих" атты тоғыз томдық еңбектің 4-томында тұңғыш рет антикалық әдебиетте скифтердің(қаңлылардың) географиялық орналасуы, саяси тарихы, әдет-ғұрпы, тұрмысы суреттеледі. Геродот скифтердің(қаңлылардың)  Шығыстағы далалық көшпелі тайпалар арасынан келгенін айтады. Геродот грек авторларының көпшілігі сияқты сақтарды (қаңлыларды) "азиялық скифтер" деген терминмен атайды

         Грек тарихшысы Геродот өзінің атақты «Тарихында» былай дейді: «Сонымен өмірге қажеттінің бәрі скифтерде бар», «Барлық халықтардың ішінде тек скифтер ғана қажетті өнерге ие. Олар еліне шабуыл жасаған бірде-бір жауды тірі жібермейді, егер, өздері мүмкіндік бермесе, оларды ешкім де қуып жете алмайды. Скифтердің не қалалары, не бекіністері жоқ қой, өздерінің үйлерін өздерімен алып жүреді. Барлығы атты садақшылар, жер жыртумен емес, мал шаруашылығымен айналысады, олардың үйі киіз».

            Атақты грек географы Страбон өзінің География атты еңбегінде: «Қымыздан ішімдік жасайтын скифтер әділетті» «Шынында да, біз скифтерді ең ақкөніл, айлакерліктен неғұрлым алыстау, сонымен қатар, неғұрлым үнемшіл және бізге қарағанда, неғұрлым тәуелсіз деп есептейміз».

            Страбон «скифтердің бір беткейлігі туралы үнділерде, вавилондықтарда, парсылардың хабарламалары мен египеттердің ертегі, нақылдарында жеткілікті айтылған», деп көрсетеді.

Қорыта келгенде, қаңлы-сақтар атанған түркі тайпалары б.з.д. 2-1 мыңжылдықтарынан бастап Туран тұрғындарына қайта айналды. Олар өз қанаттарын б.з.д. IV-III  ғасырлары мен – б.з. I-XIII ғасырлары арасында Туран-Түркістан, Хорезм, Бұқар, Қоқан, Хиуа өңірлерін қоса, тіпті, оларды да әрі ығыстыра күнгей-шығыстағы Қытай империяларына дейін жайды. Б.з.д. IV-III мыңжылдықта Қаңлы-шумерлер Евфрат-Тигр өзендерінің бойында адамзат тарихындағы тұңғыш Месепотомия мемлекетін құрған болса, б.з. IV-III ғасырларында ежелгі өздерінің тума қаңлы атауымен қазіргі Қазақстан аумағында 12 арыстан құралған-Қаңлы мемлекетінің негізін қалады.Таңбасы Тәңірге сиыну заманында Күн болды.Қаңлы-соғды заманында тізгін(шылбыр) болды. Одан кейінгі замандарда әліп(көсеу) болды.

1. Қаңлы мемлекетінің саяси құрылымы

Қазіргі Қазақстан Республикасы аумағындағы жерлерде бірінші болып, б.з.б. IV ғасырдан бұрын біріккен Қаңлы мемлекеті болған. Ал б.з.б.323 жылы Александр Македонскмй қайтыс болғаннан соң, қазіргі Өзбекстан Республикасы аумағында 12 арыстан құралған Қаңлы мемлекеті пайда болды.Астанасы Кангх қаласы.

Қаңлы Мемлекетінің аты алғаш Қытай жылнамасы «Шы Жи»-Дауан Лежуанда («Тарихи жазбалар»-Ферғана тарауы) жазылған «Қаң жүй го» деген атаудан алынған. Қаң жүй - қаңлы (орыс әдебиетінде «кангюй»), го — «мемлекет» деген мағынаны білдіреді.

Қаңлының біздің заманымызға дейінгі кезеңде кангюй деген атпен мәлім болғаны белгілі. Алғаш рет бұл этнонимге байланысты тарихи дерек қытай елшісі Чжан Цзянның жазбалары арқылы мәлім болды. Ежелгі кангюй тарихын зерттеген тарихшылардың бәрі осы елшінің тарихи мәліметтеріне жүгіне отырып , ежелгі кангюлар туралы өздерінің көзқарастарын баяндайды. Кангюй тарихын едәуір зерттеген С.Г.Кляшторный Чжан Цзянның саяхатына байланысыты өзінің пікірін төмендегіше көрсетеді. « Б.з.д 138 ж. Хан астанасынан елшілер керуені шықты; император У- дидің елшісі князь Чжан Цзянмен алыстағы беймәлім елдерге 100 адам бірге аттанады. Арада 13 жылдан кейін екі адам ғана – Чжан Цзян және оның құлы қайтып оралды. Тағы да 10 жыл өткен соң , ұлы саяхатшының соқпағымен батысқа жібек арытқан керуендер аттанды.               

               Қаңлы туралы Сым Цян  тарихи жазбаларында (145-90 жылдары біздің дәуірімізге дейінгі) кездеседі.

Қытайлар  «Канцзюй(кангюй) елі» деп атады. Қанглы (Қаңлы) этнонимі қытай кітаптары мен жылнамаларында ғана емес, сонымен бірге парсылық зороастризм дін кітабы "Авестада" , деректері мен үнді халқының эпосы “Махабхарата”қолжазбалары ның деректерінде де әйгілі болған

Зороастризм діні жөнінде жазылған  «Авесте» кітабында  Туран даласындағы  «Кангха  бекінісі» ирандықтардан қорғану үшін салынғанын айтады. Индиялықтар «Канка» халқы  сақтармен бірге, ол ариялықтардың Солтүстігінде тұратынын айтады. Сонымен  этноним  «кангюй»  сөзі біздің  жыл санауымыздан бұрынғы 6 ғасырдан  бұрын кездеседі.

"Кангха", Орхон-Енисей сына жазуларында таста "Кану-Тарбан", ежелгі грек географы және тарихшысы Птоломейде "Канагай" деп кездеседі, Фирдоусидің "Шахнамесінде" Туран мемлекетінің астанасы Кан қаласы болып табылады" делінген.  8-ғасырда Орхон жазуымен жазылған “Күл тегін”, “Білгі қаған” ескерткіштерінде “Қаңғу-Тарбан” түрінде кездеседі.“Тарбан” деп Отырар қаласын айтқан. Кейбір деректерде “Кенріс”, “Қаңғар” деп те айтылады.

Тасқа жазылған ертедегі түріктік орхон-енисей сына жазуларында тәңір түріктерінің көсемдері Қаңлы туралы былайша бағалайды:"Қаңлы ата бізге келді", бұл Түрік қағанаты кезінде қаңлы руының маңызы туралы баяндайды. Сондықтан қазақ халқында осы уақытқа дейін: "Құрметтелетін халықта Қаңлы бар", "Қаңлыдан хан сайлайды", "Қаңлы бар жерде басқа хан болмайды" деген сөз бар. Белгілі ғалым және ақын Шәкерім қажы "Түріктердің, қырғыздардың және қазақтардың шежіресі" кітабында қаңлы туралы былай деп жазады:"Олардың (қаңлылардың) бұрынғы уақыттарда бектері көп болған. Стамбулда қаңлы руынан шыққан көптеген Осман түріктері тұрады".

            Қаңлы тарихы б.з.дейінгі IV ғасырдан белгілі, онда олар Кангха халқы ретінде жазылған. Ал ертедегі қытай құжаттары" Хан әулетінің кітабында"қаңлы "Кан жуй" деп тіркелген, ал бұл жазулар б.з. дейінгі II ғасырдың екінші жартысына жатады. Ертедегі дәуірлер туралы қытай кітаптарында "Кан жуй гую - Қаңлы мемлекеті" деп айқын көрсетілген. Басқа қытай кітаптарында қаңлы "Кан, Кангла, Кангуй, кангар, кенгерес" ретінде бейнеленген. Сонымен, б.з.дейінгі 3-1 ғасырларда қаңлы Сырдария, Шу өзендерінің алқаптарында, Қаратау аңғарында өмір сүрген деген қорытынды шығаруға болады. Сол уақыттарда олар шығысында үйсіндермен, батысында аландармен, оңтүстігінде Ферғанамен шектеседі.    Қанглы (Қаңлы) этнонимі туралы индо-еуропалық тілдерде "Қаңлы" сөзі "су", "өзен", "өзеннің ағысы" деген мағына беретінін айтуға болады. Түрік тілдерінде "Кан", "Кең" - жазықтық, кеңістік дегенді білдіреді. Бұл сөздің бастапқы мағынасы өзен атауы сияқты, яғни қаңлы халқы өзен алқабында өмір сүрген Сырдария өзенін меңзеп тұр. Ертедегі қытайлар ғұн бегі тұрған жерді бір кездерде Лули деп атады, яғни Кең су (енді, кең су) деді, бұл қытайша Гунь болады. Қанглы (Қаңлы) халқы дәл Сырдарияның өзінде тұрғандықтан, бұл сөз халықтың этнониміне, оның өз атауына айналды, соған сәйкес мемлекет те Қаңглы мемлекеті атанды. Бұл туралы жоғарыдағы тақырыптарда айтылған еді. Қаңлы Мемлекеті туралы болған соң оқырманға түсінікті болу үшін қайталап, пысықтадық.

Өз заманында Әлемді тіреп тұрған үш мемлекет болған. Олар: Рим, Персия, Қаңлы. Соның бірі де, бірегейі де осы біздің Қаңлы.Жер бетінде металл балқытуды меңгерген үш  халықтың бірі деп түсіндіреді. Ал, Ресей тарихшы ғалымы Б.Грозныйбылай дейді: “Шумер халқы қазіргі Киргиз (қазақ)даласынан, ұзын басты үнді-европалық пен қызқа басты Турандықтардың шегарасынан шыққан”- деп түсіндіреді.

     Қаңлылар қазіргі Қазақстан аумағында Ташкент жазирасы мен Сырдария, Жаңадария, Қуандария алабының ежелгі арналарын және Жетісудың онтүстік-батыс бөлігін қоса Оңтүстік Қазақстанды және Сарысу өзенінін орта ағысынан сол өзен мен Шу өзенінде, Ұлытауға дейін, Қара-кенгір мен Сары-кенгір өзендерінің бойында жасаған.Ал басқа аумақтарда Ресейдің Саха Республикасында, Башкортстанда, Орынбор облысында жасайды.Монголия, Иран, Африка,Солтүстік Ветнамда, Индонезия, Суматра және Ява аралдарын  мекендеген.

 

Ал, б.з.д. 1ғасырда Шыршық даласы мен Ташкет оазисін, қазіргі  Өзбекстанды  және Бұхараны иемденді. Солтүстігінде Байқалдан (Бай-Көл) Оралға дейінгі жерлерді иемденді. Шығысында Қытаймен, Оңтүстік батысында  Кушан  мемлекетімен шегаралас болды. Қаңлы мемлекетінің астанасы Битянь қаласы болған. Битянь сол кездегі Қытайдың астанасы Чанъанянан 12 300 ли қашықтықта Тяньчи  көліне жақын орналасқан деп жазады. Қаңлылар жаз кезінде  астанасы Битяннан 9000 ли-ден артық қашықтыққа дейін, яғни Ұлы Орыс губерниясы Олосы маңына дейін көшіп-қонып жүрген, бұл қалада тұрақты тұрмаған.

Қытайдың Үлкен Хань әулетінің келесі хроникасы «Цянь Ханьшудың» «жерге орналасуды суреттеу» деген тарауындақаңлыға арналған бөлім бар, онда сөзбе-сөз келтіргенде былай делінген: "Қаңлы билеушісі Лоюень елінде, Чанъанянан12 300 ли жердегі Битянь қаласын мекендейді. Ол наместникке тәуелді емес. Әміршінің жазда болатын жеріне Лоюеннен жеті күнде жетуге болады.

Қытай жиһангері Чжан Цяньның саяхаты тәмамдалғаннан кейін (б.з.д. II ғасыр) Қаңлы мемлекетінің аумағын көрсеткен сызбасын Қытай Хан патшалығына берген екен (Суретті қараңыз).

Біздің заманымыздың 270 жылдардағы Қытай мәліметтерінде - Қаңлы мемлекеті жекелеген елдерге елшілік жіберіп отырған. Қаңлы мемлекетінің жоғары билеушісі Қытай деректерінде ‘’Ваң’’ (Патша) деп алынады. Ол саяси, әскери, шаруашылық билікті өз қолына ұстады. Одан соңғы билеуші ‘’ Фу ваң ’’ (орынбасар патша)патшаның мұрагері әрі бас қолбасшы болды. Үшінші орындағы билеушілерді ‘’ Гүйрын ’’ (ақсүйектер немесе төрелер)деп атап, олар мемлекеттің кеңесші міндетін атқарды. Төртінші орындағылар ‘’ Үнху ’’ – ‘’ Ябғу ‘’ делініп, оған ірі рубасылар мен ұлыс билеушілері жатқызылды. Бесінші орындағылар ‘’Ваньху’’ – әскери және әкімшілік бастықтар болды. Басқару жүйесі үнемі дамып отырды. Б.з.б. 1 ғасырда Қаңлы мемлекеті барынша кеңеюіне байланысты 5 кіші хандыққа (Сусе, Фуму,Юни, Ги, Юегянь) бөлініп, қытай жазбаларында аймақ билеушілері’’Шао ваң’’ (кіші патша) атанды. Ондай міндетке билеушінің ұлдары тағайындалып, патшаға тікелей бағынды. Қаңлы патшасы өзі тұрған солтүстік өңірді (Талас өзенінің аймағы) тікелей басқарды.

Әрбір басқару орталығы сол орталықтың атымен аталатын қалаларда тұрды. С.П. Толстовтың айтуы бойынша Сусе қаласы қазіргі Өзбекстанның Қашқадарияда, Фуму қаласы Зарафшанда, Юни қаласы Чача(қазіргі Ташкент оазисінде),Ги қаласы Бұхарада, Юегянь қаласы Хоразмде(қазіргі Үргеніш).

Қаңлы туралы бірінші хабар император  У-дидің тұсында (140-87 б.з.д) уақытта түсті.

Даван мемлекетінің астанасы  Гуйшаниден Қытайдың астанасыЧан-анға дейін 12 250 ли.болады. Чан-аннан Қаңлының астанасы Битянға дейін 12 300 ли болады.

 "Ши цзи"жазуы бойынша Қаңлы мемлекетінің астанасы Битянға бару үшін  сплтүстік-батыс арқылы жүрсе  Даваннан2000 ли қашықтықта, ал  "Хань шу" деректері бойынша, жазуынша солтүстік арқылы жүрсе 1510 ли. Жазғандары сәйкес келмей тұр. Мұның себебі Қытаймен болған соғыста Даван мемлекетінің астанасы Эрши түгелдей қираған. Сондықтан астанасын Гуйшаниге ауыстырған.Осы екі астанадан өлшегендіктен екі түрлі  қашықтық болып тұр.

Мүмкін Қытай саяхатшысы Сыма Цяня Битянға емес басқа қалаға барған болар. Сол кезде Самаркан қаласы да қаңлының қыстық астанасы болған.Қаңлы туралы хабар Қытайға үш ақпарат көдерінен түсіп отыр.

. Шығысынан иелік ордасына дейін 4310 ли, ал солтүстігінен қаңлылардың қаласы Битянға(Битянь деп отырғаны Кангх қаласы.Алдыңғы тақырыптарда толығырақ айтылады) дейін 1510 ли, оңтүстік-батыстан Үлкен Юечжиге дейін 690 ли болады[Бичурин Н.Я., 1950, II, с. 186-187]..

Б.з.б. I ғасырдағы жарық көрген Қытайдың "Хань шу" тарихи дерек көздерінде  Қаңлы мемлекетіне бес кіші хандықтарқарайды деп жазылған. Олар:Сусе, Фуму, Юни, Ги, Юегянь. [Бичурин Н.Я., 1950, II, с. 186].

 Екіншісі "Синь Тан" б.з.б. 206 жыл мен–б.з. 6 ғасырына дейінгі дерек көздерінде  кестеде жазылған.

Бұл иеліктер туралы өте қысқа жазылған. Тек ғана иеліктердің ара қашықтығы ғана көрсетілген. Қытай үшін ақпапрат өте дәл, нақты берілуі керек еді. Бірақ батыс өңірді  географиялық-ғылыми зерттеу емес, әскери мақсатта жасалғандықтан айырмашылық болып тұр.

Кіші иеліктер патша орталығы

 

"Хань шу"    бойынша                  б.з.б. I ғасыр дейін			"Синь Тан шу"   бойынша                 б.з. VII ғасыр дейін
Иелік тің аталуы	Арақаш ықтық     ли	Арақаш ықтық     км	Арақаш ықтық        км	Арақаш ықтық       ли	Иеліктің аталуы
Сусе	1266	506	500	950	Шы
Фуму	1457	583	553	1050	Хэ
Юйни	956	382	263 немесе    315	500немесе      600	Ши
Ги (Цзи)	1986	794	868	1650	АньБухэ
Юегянь	2596	1038	1131немесе         1079	2150 немесе         2050	Хосюнь

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сусе – Шы  Кашкадарияда

Фуму– Хэ Заравшандағы Кушанда

Юйни– Ши Шаш– Ташкентте

Ги– Ань Бухэ  Бұхарада

Юегян– Хосюнь Хорезмде, Ескі Үргеніште

Му– Бұхараның оңтүстік-батысында

"Синь Тан шу" тарихи дерек көздерінде жоғарыдағы кіші вассальды иеліктердің аталуын басқаша атайды.Олар былай аталады: Шы –Сусе; Хэ – Фуму; Ши – Юйни; Ань –Ги; Хосюнь - Юегянь [Бичурин Н.Я., 1950, II, с. 311, 313, 315, 316; Малявкин А.Г., 1989, с. 77, 79, 84]

         Енді Қаңлы мемлекеті туралы берген үш ғалым-тарихшылардың пікірлерімен танысайық.

         Тарихты зерттеуші ғалым А.Н. Бернштамның айтуы бойынша төмендегідей пікірді ұсынады.

А.Н.Бернштамның зерттеуі бойынша Сырдариядағы қаңлылардың иелігін былайша белгілейді:

                 1.Сусе– Сырдарияның орта ағысы, Арыс өзеніжәне Қаратау жоталары;

                 2.Фуму– Сырдария ауданы бойынша Жаңақорғаннан Қазалыға дейін;

                3.Юни– шаш (Ташкент)өңірі;

                4.Ги– Сырдарияның төменгі ағысы;

                5.Юегань– Амударияның төменгі ағысы,Хорезм өңірі;

             1.Сусе– Отырар оазисінде,

             2.Фуму– Қуандария мен Жаңадария маңы,

             3Юни– Ташкент оазисінде,

             4.Ги– Сырдарияның төменгі жағысында,

             5.Юегянь– Хорезм. [Бернштам А.Н., 1952, с.216].

 

2.С.П. Толстов төмендегідей пікірді ұсынады 

 

1.Сусе– Кеш  Кашкадаряда,

2.Фуму– Кушан Зеравшанда,

3.Юни– Шашта(Ташкент),

4.Ги– Бухарада,

5.Юегянь Хорезм [Толстов С.П., 1948, с.144].

3.В.В. Бартольд төмендегідей пікірді ұсынады 

1.Сусе– Шахрисябз,

2.Фуму– Кушанда Зеравшанда,

3.Юни– Ташкент,

4.Ги– Бухара,

5.Юегянь– солтүстік Хорезм [Бартольд В.В., 1963, с.177].

 Жоғарыдағы тарихи дерек көздеріне сүйеніп, әрбір кіші иеліктердің басқару орталығынан ара қашықтығын төмендегіше белгілеген.

   1. Сусе           5576 ли - 4310 ли = 1266 ли506 км

    2.Фуму          5767 ли - 4310 ли = 1457 ли583 км

   3. Юни           5266 ли - 4310 ли = 956 ли382 км

   4.Ги                6296 ли - 4310 ли = 1986 ли794 км

   5. Юегянь      6906 ли - 4310 ли = 2596 ли1038 км

      VII ғасырда жазылған "Синь Тан шу"  дерек көздері бойынша Даван(Нинъюань) мен Ши иелігінің арасы 600 ли (315 км) тең. Даван Шидің оңтүстік жағында деп көрсетілген. (Сызбаны қараңыз) қараңыз. [Бичурин Н.Я., 1950, II, с. 273, 274]. Даванның шығыс жағында 400 ли қашықтықта шығыс Цао иелігі орналасқан. Цаоның батыс жағында 400 ли қашықтықта Каниелігі орналасұан.Каннан 150 ли қашықтықта Шы иелігі орналасқан.Сонда Даваннан Шыға дейін 400 ли+400 ли+150 ли=950 ли(500 км) болады [Бичурин Н.Я., 1950, II, с. 312, 310]. "Бэй ши": дерек көзі бойынша Кан иелігімен батыс Цао иелігінің арасы 100 ли.Батыс Цао иелігімен Хэ иелігінің арасы 150 ди болады.

       Сонда Даваннан Хэ иелігіне дейін  400 ли + 400 ли + 100 ли + 150 ли = 1050 ли (553 км) [Бичурин Н.Я., II, 1950, II, с.310, 275].Даваннан Ань-Бухэ иелігіне дейінгі ара қашықты да осы сызба бойынша анықтаймыз. Даваннан Хэ иелігіне дейінгі қашықтық бізге белгілі. Ол 1050 ли. Хэден Шығыс Аньғадейін 200 ли, ал Шығыс Аньнан Оңтүстік батыстағы Ань-Бухэге дейін 400 ли. Сонда Даванға дейінгі ара қашықтық  400 + 400 + 100 + 150 + 200 + 400 = 1650 ли (868 км) болады[Малявкин А.Г., 1989, с.77].

    Осы сызбаға қарап Қаңлы мемлекетінің астанасы Битян қай жерде екенән оқырмандардың еркіне қалдырдық.                                               

        Ташкент оазисі б.з.д 3 ғасырда Юни деп аталып, ол Қаңлы мемлекетінің қарамағында болатын. Персия  патшасы Шапура I жазған "Каабе Зороастра"  деген кітабында (262 жыл. б.з.д)  оазистің  орталығы Юни деп  жазылған.Ташкент оазисі Чач деп, қытайша -  Ши ,  арабша –Шаш Бұл термин соңғы кездері түрікше –Таш деп аталды.

Қаңлы мемлекетіне  сол кездегі    Ташкент оазисі, Амудария мен Сырдария аралығындағы егіншілікке қолайлы жерлер енген.Б.з. д.1 ғасырға дейін Хорезм де Қаңлы мемлекетінің қарамағында болған. Қаңлы мемлекеті Ферғана мен Шығыс Туркістанды Қытай шапқыншылығы нан қорғау үшін күресті.

Біздің заманымыздың. 1-3 ғасырларда Ташкент оазисі мен Хорезмнен айырлып қалды. Олар Кушан хандығының қарамағына өтіп кетті.Бірақ өзінің билігін сақтап қалды.Сонымен қатар Солтүстік Аралды, Оңтүстік Оралды өзінде ұстап тұрды.

Қаңлы тайпасында билік мұрагерлік жолмен әкеден балаға беріліп отырған. Бар билік ақсақалдардың, ру басшылары мен көсемдердің қолында болған.

1.Қаңлы мемлекетінің алғашқы қалыптасқан тарихи кезеңі бізге белгісіз.Қытай елшісі Чжан-Цзянның түркі әлеміне берген ресми хабары бұл мемлекеттің құрылған,не құрыла бастаған нақтылы кезеңін емес дүниеге келіп, дәуірлеп тұрған дәуірін баяндайды. Демек, Қаңлы мемлекеті өз бастауын айтып жүрген б.з.д ІІІ-ғасырын емес,одан бұрынырақ алатынын ескерген жөн.

2.Қаңлы мемлекеті - түркі әлеміне көптен белгілі тарихи шындық. Сонау көне дәуірден-ақ қаңлы мемлекеті нің қалыптасуына этникалық негіз болып, іргетасын қалаған әр тектес көп тілді қауым емес, бір текті, Сырдария бойында тым ертеде пайда болған ірі де біртұтас қаңлы тайпасы.

3.Көне қаңлы мемлекеті өзінің статусы жағынан көне дәуірдің талабына лайықты құл иеленушілік қоғамынан кейін әскери ақсүйектер билік жүргізу негізінде қалыптасқан феодалдық-патриархалдық мемлекет болған.

4.Өз алдына өз билігі өзінде,өз жері бар,көрші елдермен терезесі тең қарым-қатынасы тығыз ел болған. Қаңлы мемлекеті де өзінің ішкі сыртқы саясатын осы бейбітшілік принципінде қалыптастырғанын.Мәселен қаңлы патшасының өз ұлын Қытай патшасының қолына жіберіп «аманат» ретінде беруі, еліне келген Қытай елшілеріне өз деңгейіне сай сый-сияпат көрсетпей, өзінің тәкаппарлығын танытуы-осының бәрі мемлекет деңгейіндегі сыртқы саясат болса керек.

5.Қаңлы мемлекетінде ел-жұртты заң жүйесімен басқару да жазбаларда сөз болады. «Заң жинағы» (кодексі) патша сарайында ілулі тұрады, қажет адамдар онымен сонда барып танысады» деген дерек бір ортадан басқаруға қажет өзіндік жарғысы болғанын аңғартып тұр. Аса қылмыс жасаған адамдардың өзін ғана емес сол қылмыс жасау әрекетін дер кезінде тия алмаған ата - анасымен жақын туыстарының бәрін де қатал жазаға тарту да осы заңда көрсетілген.

6.Патша сарайының дәстүрі, патшаның өзі мен отбасының, үй ішінің қалыптасқан тәртібі де жазба деректерде біршама сөз болады. Мәселен, қаңлы патшалары бірінен-кейін бірі нәсілдік жолмен тағайындалып отырған. Бес деңгейдегі бейлік жүйесі сатылы принциппен жүргізілген.Қаңлы патшалығында көп әйел алу салты да болған.Патша сарайындағы мәртебелі қонақтармен, шетелдік елшілермен кездесу салтанатында әрбір адамның отыратын өз орны болған.Патшаның нақсүйер патшасы бұл кеңес кездесулерде оның оң тізесіне сүйеніп отыратын болған.

 Қаңлы патшасының жаз жайлауы, қыс қыстауы, сондай-ақ бірнеше жерде жазғы және қысқы сарайлары болған.

7.Қаңлы мемлекетінің билік жүйесіндегі өзіндік бір ерекшелігіне оның мемлекетке бағынышты қосымша бес иелікке басшылық етуі және тәуелді болған (мысалы: аландар, сарматтар елі) елдер мен қарым-қатынас жасау тәртібі жатады.

Мемлекет құрамы мен құрылымы Қаңлы мемлекетіне қатысты өзекті мәселелердің ең бастысы-оның құрамы мен құрылымын айқындау. Ол үшін мемлекетті үш шеңберде қарастырайық.

Бірінші шеңберге Қаңлы мемлекетінің өз басына тән негізгі мемлекеттік жер көлемі ғана кіруге тиіс.Ол хронологиялық нүкте аралығымен өлшенгені жөн.Оның бірі-б.з.д екіншщі ғасырда Қытай елшісі Чжан-Цзянның мағлұматы бойынша белгіленген Кангюй мемлекетінің өз үлесіндегі жер аумағымен, екіншісі-VІІІ ғасырға дейінгі Кангюй-Канқа-Хорезм мемлекетінің үлесіндегі жер аумағымен өлшенуге тиіс.(Жоғарыдағы бірінші суретті қараңыз)

Екінші шеңберге бір-біріне жалғаса дамыған бір мемлекеттің екі кангюй және Канқа-Хорезм атанған құрамына бағынышты, солардың билігінде болған тәуелді иеліктерменен бектіктер, кішігірім қала хандықтарының өріс қоныстары жатады.

Үшінші шеңберге жалғаса дамыған Кангюй-Канқа-Хорезм мемлекетінің аталған аумақтарының сыртында қаңлылардың әр кезде, әртүрлі тарихи демографиялық себептерге байланысты тұрақтанып, тұрып қалған өріс-қоныстары жатады.

Осы орайда, қаңлылардың түркі әлеміне кең тарап кетуіне негіз болған үш себепті атай кетуге болады: біріншіден,олардың түркі тайпаларының ішіндегі ең көне әрі байырғыларынан саналуы, екіншіден, өзінше қалыптасқан тарихи тағдыры,үшіншіден, эмиграциялық, демографиялық өміршең табиғаты т.б. ерекшеліктері жатады. 

Мемлекетті басқару жүйесі. Қаңлы мемлекетінің б.з.д. II ғасырда қалыптасқанын қорыта келе, Қытайтанушы қазақ тарихшысы Нәбижан Мұқаментханұлы ол жүйесінің төмендегіше бес деңгейін атап көрсетеді.

         1.Билеу жүйесінің ең жоғарғы бірінші деңгейі – Ваң- патша, яғни қаңлы патшасы. Ол Қаңлы мемлекетінің барлық иесі, ел билеуші ең биік лауазымды адам.

        2.Екінші  деңгейдегі  ел  билеуші  –  Фу   Ваң,   бұл    патшаның орынбасары немесе орынбасар патша. Ол патшаның бірінші көмекшісі, әрі әскери істерін басқарушы бас сардар саналады. Бүгінгі біздің түсінігімізше ол-жоғарғы қолбасшы. Ол ірі жорықтарға өзі қолбасшылық жасаған, әрі елін жаудан қорғау міндетін де атқарған. Автор бас сардардың ісін көрсету үшін«Ханнамадан» бір мысал келтіреді: «Қаңлы патшасының орынбасары Баудін бірнеше мың қол бастап шығып, Чыгуш (Қызылсай) қаласының шығыс алабын талан таражылады, үлкен күн бидің (бұл үйсін елінің басшысы) мыңнан астам адамын қырғындап, көптеген малдарын айдап әкетті. Содан соң олар Хань патшалығының әскерлерімен айқасып олардың артқы шеп тасымал керуендерін мейлінше тонады» – деп жазады.

         3.Үшінші    деңгейдегі   мемлекет   билеуші  Гүйрын, ақсүйектер немесе төрелер. Олар негізінде халықтық әлеуметтік істерді, ел аралық қатынастарды, бітімгершілік миссияларды басқаратын лауазымды адамдар. Олар кезекті кеңес жиналыстарына қатысып маңызды қарарлар қабылдайтын мемлекеттер кеңесшілер болып саналады. Басқаша айтқанда, олар ең жоғарғы ақсүйектер кеңесінің мүшелері болып саналады.

4.Төртінші деңгейдегі мемлекет билеушісі – ябғылар.

Бұлар – ірі ру басшылары немесе ұлыстардың басшылары. Олар өз руларының әскерлері мен әкімшілік істерін басқарады. Сонымен қатар, ақсүйек-төрелер кеңестеріне қатысып, мемлекеттік келелі істерді атқаруға, шешім қабылдауға өз ықпалын жасайтын беделді адамдар болып саналған.

. Қаңлыларды “оңтүстікке ауған сақтар”, “жабғұ” дейтін шенділері бар, ол түріктердегі “ябғы”-дегенге ұқсас, ханының ныспы - “Нән би” (бұл “Үлкен би” мағыналы сөз ғой - С. Ж.), мұндағы “би” - түріктердегі би мен бек дегенге ұқсас-деп жазады.

5.Бесінші деңгейдегі мемлекет билеушілері-түменбасылары.

«Қаңлы мемлекетінде әкімшілік пен әскери жүйе біртұтас болады» деп көрсетеді Н. Мұқаметханұлы. Қытай деректеріне сүйеніп, әрбір отбасының бір адамы тұрақты түрде әскер қызметін атқаруға міндетті болған. Олар жәйшылықта өндіріспен, мал бағу және басқа да тіршіліктермен айналысады да, ал соғыс бола қалған жағдайда, қосынданып, қолдарына қару жарақтарын алып шайқасқа аттанатын болған. Мысал ретінде автор: «Ханнамда» б.з.д. 36 жылы Қытай әскерлері қаңлы жеріндегі Жыжы тәңірқұтты өз қорғанында қоршауға алып шабуыл жасаған, «қаңлының жүз мыңдаған әскері он топқа бөлініп, оларға да төрт жағынан қоршауға алып шайқас жасамақ болды. «Түнде олар қосындарымызға бірнеше рет тап берді, бірақ бәрінде ырықты орынға жете алмаған соң шегініп кетті» делінген деп көрсетеді.

           Қаңлы мемлекетінің әскери күші. Мемлекет болған жерде оның жерін, елін қорғайтын қарулы қолы, әскери күші болуы міндетті. Демек, іскери күш қай заманда болмасын мемлекеттік құрылымының құрамдық бөлігі болып саналған. Сондықтан жалпы дәурендеу мерзімі он бес ғасырға созылған Қаңлы мемлекетінің тарихында тұрақты әскер күшінің болғандығы Қытай жылнамаларында көрсетіліп отырған. Кангюй мемлекетіне алғаш рет елші Чжан Цзяньнің мағлұматы бойынша бұл мемлекеттің 120 мың садақшы жауынгері болған.

          Бичурин кангюй мемлекетінің халқы ұстаған әскерінің санына тоқталып: «Народу население состоит из 120 тысячи семейств, 600 000 душ; строевого войска 120 000 человек», - деп көрсетеді.

           Осыншама әскери күш ұстау Қаңлы мемлекетінің, одан кейінгі қаңлы қауымының сонау көне дәуірден басталып, XIX ғасырға дейін жалғасып келген дәстүрі екеніне көз жеткізуге болады. Бұл дәстүрді біз Хорезм заманында да өз дамуын тауып, одан кейін де жалғасқанын көреміз.

           Көне Хорезм жеріне археологиялық зерттеу жүргізген ғалым С.П. Толстов өз жұмысының бір тарауын «Конница Кангюя» деп атап салт атты әскердің теңгеге түсірілген бейнесіне байланысты мұздай қаруланған атты әскердің сол кездегі мемлекет өмірінде ерекше орын алғандығын баяндаған.

           Сондай-ақ, академик С.П. Толстов көп зертеулерінің бірінде Сырдарияның бойында Ескендір Зұлқарнайынмен болған қанды шайқаста оған қарсы шыққан жергілікті скифтердің қатарында Кангюй – Хорезм атты әскерлерінің болуы ықтимал деп көрсетеді. Қару жарақ пен қаруланған бұларды тек ауыр оқ атқыштармен ғана мертіктіруге болатын еді дейді. Ол әскерлердің қарулары әртүрлі болып, белдерін алтынды белдіктермен буынып, аттарын теңгемен пластика жабулармен жабулаған еді.

           Қазақстан жеріне, еліне ғасырлар бойы баса көктеп кіріп, ел жұртын қан қақсатқан Жоңғарлар мен Қалмақтарға қарсы қан төгіс жойқын соғыстардың барлығына да қаңлы қауымының ер азаматтары белсене қатысады. Соның бір мысалы ретінде екі болыс қаңлы ауылының Жетісу жеріне қоныс аударып келуін айтуға болады.                          

              Шыңғысқан шапқыншылығынан кейінгі Кангюй – Канқа – Хорезм мемлекеті ыдыраған дәуірлерде қаңлы тайпасы қалың отырған хандықтар мен қағанаттарда тек қаңлылардан ғана құралған әскери күштердің болғандығы белгілі. Мәселен,Қадырғали Жалайыридің «Жылнамалар жинағында»: «Ұрысхан әскерінің оң қанатында екі мың қаңлылар, ал сол қанатында  - «алаш мыңы» болды деп көрсетеді.

           Қаңлы полкы. XIX ғасырдағы Қоқан хандықтарының архивінде сақталып келе жатқан мыңдаған іс қағаздары мен құжаттардың А.Л. Троицкая жариялаған каталогінде көшпелілер полктарының лауазымды әскер басшыларына азық – түлік жіберілуіне байланысты сол полктардың аттары мен орналасқан мекен жайлары аталады. Мәселен: Кара-тепа, Карван, Канглы. Осы дерекке қарағанда да XIX ғасырдың өзінде біріңғай қаңлылардан құралған бір полк әскер болғандығы белгілі.

Қанглы (Кангюи-Кан жуй) ертедегі уақыттарда-ақ б.з.д.3-1 ғасырларда көрші елдермен және халықтармен, юечжилермен және Кушандармен (юечжилердің өздері Бактрияда құрған мемлекет) тығыз байланыста болған. Қаңлы мемлекетінің күшті болғаны соншалықты, сол кездері Хан әулеті билеген тіптен ежелгі ұлы Қытайды  мойындамаған. Қаңлы халқының жеріне келген қытай елшісі Гошун қытай императорына жазған өз хатында былай деген: "Қаңлы халқы іскер және батыл, тіптен біздің елшіні лайықты қабылдамады. Оларға Тұтық бектен елшілер келгенде, оларды үйсін сияқты халықтардың елшілерімен қатар және тіптен төмен отырғызды. Хан мен оның кеңесшілері тамақ ішіп болған соң, содан кейін ғана Тұтық бектің сенімді елшілері дастарханға шақырылды". Бұдан олардың Хан мемлекетін танымағандығы көрініп тұр, оны өз көрші халықтарынан төмен қойған. "Хан әулетінің кітабында" нақ осылайша айтылған. ("Батыс аймақтардың сипаттамасы").

            Қаңлы халқы жартылай көшпенді, жартылай отырықшы еді, сондықтан оның жазғы және қысқы астанасы болды. Қытай саяхатшысы Жан Чяня І ғасырда Қаңлы мемлекетінің астанасы Отырар (Фараб) қаласы болды деп жазады. Басқа ғалымдар Қаңлы халқының астанасы Шаш (Ташкент) қаласынан алыс емес еді дегенді айтады.

            Қаңлылар күнге, айға және қасиетті малдарға табынды. Б.А.Литвинский өз зерттеулерінде қаңлылар өлген адамды батысқа қаратып жерлейді деп жазды. Зороастризмді ұстанды. Антропологиялық типі - еуропидтік, жүзі ақ, көзі көк болып келеді, Андронов мәдениеті  адамдарына өте ұқсас. Ал тілі мен әдет-ғұрыптары үйсіндерге, аландарға, ғұндарға ұқсас деп жазды.   

            Аса үздік ғалым Әлкей Марғұлан ертедегі тарихқа арналған өз еңбектерінің бірінде: "Батыста ғұндардың басты күші қаңлылар болды. Олар өте ұзақ уақыт бойы Талас пен Сырдария өзендері бойында тұрды, ғұндармен қатар өмір сүрді, олармен көп ортақтастыққа ие еді ... Олар Орхон мен Енисейде пайдаланылған ертедегі сына жазуларын пайдаланды, қаңлылар тұрған қалалардың қабырғаларында олардың жазуларының іздері қалды", - деп жазды.

Қаңлы халқының сарайындағы қоймаларда заңдар жинақтары болған, сол бойынша қылмыскерлер сотқа берілген, осыған байланысты тарихи құжаттармен дәйектелген Әлкей Марғұлан тұтас зерттеулер арнады

            Түрік тарихшысы Ф.Копрұлы белгілі қыпшақ сөздігі "Кодекс куманикус" жарыққа шыққанда, тілдерді зерттеуші оғыз ғалымы Мухаммед бин Каис "Қаңлы халқы тілінің сөздігін", арабша "Тиббйу аль-Лұғат аттүрки ала Лисан Эл-Қаңлы", еңбегін жазды деп растайды.

            15-16 ғасырда үш жүзден (ұлы жүз, Орта жүз және Кіші жүз) бірыңғай қазақ халқы құрылады да, қаңлылар ұлы жүздің құрамында Сырдария өзенінің алқабындағы өзінің ежелгі жеріне оралады, мұнда ол Ташкентпен шекаралас аумаққа орналасады. Жоңғар шапқыншылығы кезінде Жетісуға дейін көшіп, азаттық соғысына тікелей қатысты. Сол кезде оларды Сары Қаңлы бабасынан тараған Қаңлы халқы деп атады.

            Ертедегі қаңлы халқының ұрпақтары қырғыз, қарақалпақ, өзбек, түркімен, башқұрт, әзірбайжан, ноғай, түрік және ұйғыр сияқты туысқан түрік халықтарының арасында өмір сүріп жатыр. Кезінде қаңлылардан көптеген батырлар, мемлекеттік қайраткерлер, ғалымдар және өнер адамдары шықты. "Ақылды әрі аман-есен халықта Қаңлы руынан жоқ дегенде бір адам бар", - деген сөз тегін айтылмаған. Оның терең мәні бар, ал бұл сөздің өзі бізге алыстағы ғасырлардан жеткен.

 2.ҚАНГХ-Қаңлы мемлекетініңбірінші астанасы

Алдымен қаңлы мемлекеті қай замандарда пайда болды, соны біліп алайық. Б.з.б. парсы патшасы Кирмен соғыс VI ғасырда болды.Парсылар бұл бекіністі Кангх деп атаған. Парсы, Қытай хроникасында Кангх Қаңлы мемлекетінің бірінші астанасы болған деп жазады. Соған қара,анда Қаңлы мемлекеті б.з.б. VI ғасырдан бұрын пайда болған деп тұжырымдауға болады.Күні бүгінге дейін Қаңлы мемлекетінің қай мыңжылдықта пайда болғаны нақты дәлелденген жоқ..Тарихшылар Қытайдың  «Ши цзи» тарихи жазбаларындағы жиһангер Чжан Цянның б.з.д. 2 ғасырдың 138-128 жылдарда қаңлы еліне келгендегі баяндамасына сүйеніп келеді. Бұл нақты дәлелдеуге аздық етеді.

Қаңлы мемлекеті осы уақыттан басталған деген ұғым қалптасып қалған. Негізінде олай емес екені жоғарыдағы тарихи оқиғалармен түсіндіруге болады.Б.з.б. Александр Македонский жаулап алған кезде де Кангх қаласы болған. Б.з. б. 293 жылы грек әскер басшысы

 

Демодам бұл қаланы силық ретінде өз патшасы Антиохию Заяксартскидің атымен атайды.Осы үшін патшадан көлемді силық та алады.Бұл тарихи оқиға б.з.б. 4 ғасырдың 327 жылы болған. Сонда Қаңлы мемлекетін қалайша б.з.б. 2 ғасырда құрылған деп атауымыз керек!

 Кангх қаласы Өзбекстан Республикасы Ташкент облысы Аққорған ауданына қарасты«Корик» бұрынғы «Ленинизм» совхозыныңАнгрен өзенінің Сырдарияға құйар тұсында орналасқан. Б.з.д. III ғасырда Қаңлы мемлекетінің бірінші астанасы болған.Ташкенттен 70 шақырым жерде, 160 гектар жерді алып жатыр. Жалпы қаланың айналасын қосып есептегенде аумағы500 гектар екендігі анықталды.

«Авесте» кітабында да парсылар Кангх бекінісі деп, ал Үнді жазбасында «канка» арилықтардың солтүстігінде, сак, тохарлармен бірге тұрады деп жазады.

Қытайлардың жазба деректерінде бұл мемлекетті Кангюй деп атаған. БұлКангх қаласын Қытай тарихшылары Битянь деп атаған.Қытайдың атауы бір басқа, Парсының атауы бір басқа тарихшыларды осы атаулар көп шатастырды. Археологтар қазба жұмысы кезінде  қала б.з.д. III ғасырында Кангюй мемлекетінің астанасы болғандығын анықтады.

Қаланың алып жатқан орны негізінен Сырдария өзенінің жағасына орналасқан.Сонымен Кангюй мемлекеті өте көне заманда Ташкент оазисі мен Оңтүстік Қазақстан аумағында,Сырдария бойында орналасқан мемлекет болып табылады

Бірінші қалалық мәдениет бұдан 2300 жыл бұрын басталған болса, ол Қаңлы мемлекетінің астанасы Қангх қаласы. Ол жоғарыдағы мекенде, Сырдария өзенінен 8(сегіз) шақырым жерде орналасқан. Сырдарияны ол заманда әртүрлі атаған Парсылар Яксарт, Тананс деп атаған.Ерте заманда Қытай тарихында Сырдарияны Йоша немесе ынжу-маржан өзені деп те атаған.Мына сурет Кангх қаласының орнының ғарыштан көрінісі.

Сол б.з.д. III  ғасырдың орта тұсында Қангх қаласы Харашкет деп аталған.Орта ғасыр тарихшысы Абу-л-Қасым ибн Хаукальманыңайтуынша Харашкет қаласы Шаш(Ташкент) орнындағы Бинкетақаласынан кейінгі екінші қала деп жазады.

            Қангх қалашығы 1868 жылдардағы ғылыми әдебиеттерде белгілі бола бастады. Бұл қалашықтың орнын белгілі суретші В.В. Верещагин ғылыми журналдарда, баспа бетінде жариялайды.Тарихшы ғалым  Михаил Евгеньевич Массон қалашықты 1934 жылы толықтай зерттеп суретке түсіреді. Археологиялық материалдарды жинап ТашМУ-де 1940 жылы археология кафедрасын ашып, көп уақыт басқарады. Содан кейін Өзбекстан ғалымы  К. Абдуллаев  1960 жылдың аяғында Кангх қаласы орнына тұрақты зерттеу жұмыстарын жүргізеді.

Қангх қаласын қоршаған үш қоршауы

Үлкен төбенің биіктігі 50 метрге жетеді.Формасы конус тәріздес. Оның басына цитадель орнатылған. Цитадельді үш дуалмен қоршаған.Үшінші қоршау шахристан екені қазба жұмыстары кезінде анықталды.Дуалмен қоршау бір мезгілде жүргізілмеген. Әртүрлі мезгілдерде қайтадан тағы да қоршай бастағаны анықталды.

Төбешіктің басында 4 мұнара мен заорастризм діне негізделген храм сақталып қалған.Храмда мәңгі өшпейтін шырағдан болмаған. Төбешіктің басына спираль тәрізді айналма жолмен шығатын болған

Археологиялық қазба жүмыстарын жоспарлы түрде, кең көлемде  ӨзР ҒА академигі Юрия Буряковтың басшылығымен2010 жылдан бері жүгізіп келеді..Зерттеу жұмыстарының нәтижесі мынаны анықтады.Қангх қаласы б.з.д. IV  ғасырдан б.з. дейін(кейбір деректерде б.з.12 ғ асырына дейін) өмір сүрген деген қолрытындыға келген.

            Ташкен қаласында 12 қазан 2013 жылы “Қангх қаласының өткені мен қазіргісі” деген тақырыпта соңғы екі жылда табылған экспонаттарды әкеліп, көрме ұйымдастырылды. Ол жерден хум, хумча, қазан, пияла,тарелке, шырақ, керамика, монета, шыны тәрізді табылған заттарды,кола айна,бағалы тастар, дәрілік шөптер көрмеге қойды.Қаңлылардың у-шу деген 300 ден астам монетасы, Ташкент оазисіндегі Қангх қаласының археологиялық қазба орнының  фотосуреттері қойылған.

           Кангх қаласының солтүстік аумағынан Жібек жолы өтті.Ол мемлекеттің экономикалық дамынуына зор үлесін қосатын. Бұл экономикалық даму, сауда жүмыстары Қаңлы мемлекетінің Қытайлармен соғысуына әкеліп соқты. Бұл аумақты иемдену үшін Қытайлар 60 мың әскермен келіп, тек оның 10 мыңы ғана еліне аман қайтқан.Бұл мәлімент Қытай тарихында жазылған.

            Қангх қаласымен қазіргі Арал теңізінің арасында кеме қатынасы болған.Қазіргі кезде Ангрен өзенінің Сырдарияға құйар тұсында кеменің тас болып қатып қалған қанқасы бар.Сол сияқты Қаңлылардың үшінші астанасы болған Отырар мұражайында да мұндай кеме сақтаулы тұр. Кеменiң ұзындығы 13 метр, енi – 5 метр келеді.Сырдарияны бойлай Қызылорда  облысына барсаңыз кеме суреті салынған тастар көптеп кездеседі. Сол сияқты Каспий жағалауындағы Ақтау қаласы маңында Тоқмақ деген жерден де  “тас кеме” табылды. Хорезмдi зерттепген тарихшы ғалым С.Толстов: “Хорезмде кеме және, кемеге қажеттi құралдар жасап, Еуропаға сатқан”-дейді. (Толстов С.П. По следам древнехорезмийской цивилизации. –М.-Л.: изд. АН СССР, 1948. –стр. 145.). Бұл ағаш кеменi сол кездегі Қаңлы мемлекетінің адамдары жасағаны белгілі.Ол жерлер де Қаңлы мемлекетіне қараған.Бұл арнай тақырыпта берілген.

        .Қаланың алып жатқан орны негізінен Сырдария өзенінің жағасына орналасқандығын,Қаңлы мемлекеті өте көне заманда Ташкент оазисі мен Оңтүстік Қазақстан аумағында пайда болғандығын көрсетеді

3. Шаш– Қаңлы мемлекетінің екіші астанасы

 

Қытай жазба деректеріне қарағанда Қаңлы мемлекетіне б.з.д. III ғасырда бүкіл Орта Азия мен қос өзен бойындағы жерлер қараған.Соның бірі Шаш(Ташкент) қаласы.-үлкен мәдени орталық болған. Ташкент оазисінде Қаңлы мемлекетіне қарайтын 97 ауыл-мекен жайы табылды. Оның 12 шағын қалалар.Сол қалалардың ішіндегі үлкені Кангх қаласы мен Шыршық өзенінің бойындағы Мың Өрік қаласы.

        Б.з. I ғасырдың ортасында ұсақ феодалды құрылымдар бірігіп Ташкент оазисінде екі мемлекет құрылды.Біріншісі Шаш мемлекеті. Астанасы - Бинкент(Ташкент) болды.Екіншісі Илак, астанасы Тункент(Тункентің қалдығы Ахангаран өзенінің бойында Теляу ауылы, шамамен қазіргі Алмалық қаласынан 2 шақырым жерде).

          Сол феодалдық уақытта қаланы дуалдармен қоршап, қамалдар салып, “қарауыл төбелер” орнатты. Қаланың қорғаныс қаблетін күшейтіп,қорған,храмдар, сауда орындарын, колөнер шеберханаларын ашты. Басқа елдермен сауда жасап өз теңгелерін шығарды. 

         Отырықшы халық пен көшпенділердің  заттар алмасулары қаладағы қолөнер, тігіншілік, шыны заттарын жасауды жылдамдатып жетілдірді.Пайдалы қазбалар алтын, күміс,мыс қазуды дамытты.Шашта жасалған теңгелер осы қаламен бірге шет елдердің Финляндия, Дания және Армения елдерінен табылуда.Археолог Ю.Ф.Буряковтың айтуынша қазіргі Ташкент қаласының  Лошкерек аумағында, ал алтын өндірі Қызылалмасай маңында болған.Әсіресе VIII – XI ғасырдың екінші жартысында Қызылалмасайда алтын өндіру қарғынды дамыған.

          “Ұлы жібек” жолы Ташкент оазисінен өтетін болғандықтан Қытаймен, сауда-саттық дамыды.Керуендер қазіргі кездегі Пскент, Тойтөбе, Ташкент қалаларын басып өтетін болған.

            Мемлекеттің негізгі орталығы Ши(Ташкент) оазисі болды.Көне тарих деректерінде Ши қаласын кейінірек Юни деп атаған деп жазады. Б.з.III-I ғасырларында Қаңлы мемлекеті ыдырай бастаған кезде Ши өз алдына мемлекет болуға ұмтылады. Б.з. VI ғасырда Мың Өрікте жеке   Шаш мемлекеті орнайды. Бұл қала Қаңлы мемлекетінің бірінші астанасы Кангхттың жалғасы болатын.  Шаш қаласы кейінірек Ташкент қаласы болып аталды. VI ғасырда Шаш қаласына арнайы мемлекет сарайын салып айналасын қорғанмен қоршайды.Ташкент қаласының Актепа, Юнусабад аудандарында қазіргі кезге дейін қорған дуалдарының қалдығын байқауға болады.

            Шыршық өзенінің бойындағы,Гүлістан тауларының етегіндегі шұраттағы (оазис) елді мекен ретінде пайда болған. Көне замандарда осы жерде «Бейтиан», Кангюй конфедерациясының жазғы астанасы орналасқан.

            Қазіргі Ташкент қаласының орнында  Шаш-тепе немесе Чач-тепе деп атады.Иран тілі тобына жататын соғды диалектте щащ-тепе деген алты төбешік дегенді білдіреді.(Суретті қараңыз)VIII ғасырда арабтар жаулап алғанға дейін Чач қаласы, қазіргі Ташкент  қаласының ортасында, теміржол вокзалына жақын, көне замандағы Мың Өрік қаласының орнында болды. Қала бұдан екі мың жыл бұрын Шыршық даласында салынған.Сол уақыттарда да қаланы Чач деп атаған.

            Араб қолбасшысы Кутейба ибн Муслим 710-712 жылы Бухара мен Самарқандты, 714 жылы Шаш (Ташкент) пен Фарабты жаулап алды. Орталық Азиядағы арабтар шапқыншылығына Түркештердің Сақал (706—711) мен Сұлу (Сулык) сынды (715—738) қағандары күрес жүргізді.

VIII ғасырда арабтар жаулап алған соң  бұл қаланы«аш-Шаш» деп атады. Арабтардың тілінде «ч» дыбысы жоқ болғандықтан осылай аталып кетті. IX ғасырда Чач қамалынан бірнеше шақырым жерге қазіргі Ташкент қаласы салынды. 

          Аңыз бойынша қазіргі Ташкент облысы аймағын басқарып отырған жас әмір Яхья ибн Асад 819 жылы,қазіргі— Чорсу, Ходра және Иски-Джува деп аталатын жерлерге Мавераннахрдағы  «Мадина аш-Шаш» деп атаймыз деген екен.Сол кездегі түрік әскерлері де қолдап, «Мадина аш-Шаш» саламыз депті.Түрік тілінде   «Мадина аш-Шаш» атауы «Шашкент» болып айтылады.Кеінінен бұл «Ташкент» болып аталды. Өзбек тілінен аударғанда «Тас қала».Соғдылар  «Чач», арбтар «Шаш», парсылар «Бинкент», «Таджикент» деп атады.Суанзаң қаланың атын «Че-ши» деген түрде жазып қалдырды. Қытайдың Суйшу, Бейшу және Таншу деген жылнамаларында 5-ші ғасырдан бері «Ши» немесе «Чеши» атты бір иеліктің болғаны туралы айтылған [Бичурин, 1950. II т.]

            Қаланың қазіргі «Ташкент» (Тас қала) деген түркі тіліндегі атауы Қарахандар әулеті билік жүргізген 10-шы ғасырдан бері белгілі. әл-Бирунидің еңбегінде Ташкентті XI ғасырдан бастап осылай атайды.

705 жылы арабтар шабуыл жасап, Әмударияның шығысындағы Мәуеренахрды жаулап алуға кірісті. Хорасанды билеушіКүтеиб-ибн-Мүсілім Балхы жерін басып алып, Бұхараға аттанады. Осындай қиын кезенде түргештер Соғды /Согдиана/ еліне көмекке келеді, онымен бірігіп Күтеибке тойтарыс береді. 709 жылы Күтеиб Мәуеренахрға қайтадан жорық ұйымдастырады. Ол Согдиана патшасы Тархунды алдап, оны түріктердің көмегінен бастартуға мәжбүр етеді, сөйтіп Бұхараны басып алады

Түргеш қағанатында Үшелік өлгеннен кейін билік оның баласы Сақал-қағанға көшті. Оның ел билеген кезі 706-711 жылдар. Бүл кезде елдің ішкі және сыртқы жағдайы өте күрделі болды, бірлік болмады. Қаған билігі үшін сары және қара түргеш тайпаларының арасында талас-тартыс басталды, Батыста түргештер соғдылармен бірігіп арабтарға қарсы күрес жүргізді. Оңтүстіктен оған Қытайдың Тан империясы, шығыстан Орталық Азия түріктері қауіп төнгізді. 711 жылы Шығыс түрік қағаны Қалаған Жоңғария жерінде /Бөлісу жанында/ түргештерге соққы беріп, Сырдариядан өтті. Бұл кезде арабтарға қарсы самарқандықтар мен Орталық Азия түріктері көтерілді. 712-713 жылдары арабтарға қарсы түріктер, соғдылар Шаш /Ташкент/ қаласы тұрғындары және ферғаналықтар бірігіп күш керсетті. Мәуеренахрдағы араб иелігіие төніп отырған қауіпті түсінген Күтеиб Шаш қаласын өртеді, 714 жылы ол Исфиджабқа шабуыл ұйымдастырды.

751 жылы Тараздың касындағы Атлах қаласы жанында Зияд-ибн-Салых бастаған араб әскерлері мен Гао-Сяньчжибасқарған Қытай әскерлерінің арасында 5 күнге созылған қырғын соғыс жүрді. Қытайлықтарға қарсы оның тылындағы қарлүқтар көтерілді. Нәтижесінде Қытай әскерлері жеңіліске ұшырады. Олар Жетісуды ғана емес, ұйғырлар мен тибеттердің қысымымен Шығыс Түркістан жерін тастап кетуге мәжбүр болды. Сондай-ақ, арабтар да Талас жерін қалдырып, Шаш қаласына шегінді. Бірақ, өз ішінен әбден әлсіреген Түргеш мемлекеті де 756 жылы құлады.

Қаңлы мемлекетінің екінші астанасы болған Шаш қаласы осындай тарихи жағыдайларды өткерді. Ташкент аталуы әл-Бирунидәң еңбегінде XI ғасырда аталады.

4. Отырар - Қаңлы мемлекетінің үшінші астанасы

             Отырар б.з.б.1ғасырда Қаңлы мемлекетінің 3 үшінші астанасы болды.Отырарлың жасын белгілі отырартанушы ғалым Бейсенбай Бекжан 2500 жылдан асқан деп ғылыми негізге сүйеніп дәлелдеп отыр.Оны сол жерден табылған археологиялық қазхба жүмыстары кезінде табылған заттарда дәлелдей түседі.

Алғаш сол аймақтың аты Фараб атанып, астанасы Отырар болған, ал кейіннен қаланың өзі де Фараб атанған (ҮІІІ ғасырда). Сонымен бірге қала ІХ ғасырдың басында Тарбан деп де аталған. Қаланың мұндай аты Білге Қағанға арналған ежелгі түрік руникалық жазуында кездеседі. Ал ХІІІ ғасырдан өмір сүруін тоқтанғанға дейін қала Отырар атанған. Отырар қаласы XVI ғасырдан қазақ халқының билігінде болып, XVIII ғасырдың басына дейін өмір сүрген.

Ол кез үшін Отырар өлкесі Кавказдағы Дербент қақпасы, бұрынғы гректік Визянтиядағы, қазіргі Түркия жеріндегі Босфор бұғазы, Мысыр жеріндегі Азиядан Африкаға өтетін тар мойнақ сияқты өте маңызды орын болатын.

          Отырарда су жүйелерінің қазіргі қалалардағы жүйелерге тән ұқсастығы таң қалдырады. Онда үйлердің әр бөлмесіне су құбырлары жүргізілген. Құбырлардың жасалуы да әрі ықшам, әрі әдемі, ернеулеріне нақышты өрнектер салынған. Үй мен үйдің арасын жалғайтын құбырлар бұлардан едәуір жуандау болып келеді. Сонымен қатар кейбір бөлмелерде жуынып шайынатын бұрыштар, тіпті ванналар кездеседі – деді 1975 жылы археологиялық қазба жұмысына қатысқан зерттеуші, өнер танушы Әбдуәли Төлебиев.

        Отырарда сонымен қоса ғажайып үлкен қыш ыдыстар – хумдар көптеп кездеседі. Олардың кейбірінің үлкендігі адам бойындай зор болып келеді. Ол ғажайып ыдыстарда, құмыраларды астық, жем сақталатын болған. Қазір Отырар қазынасының аса бір көзге елеулі көрінетіні – оның керамикалық ыдыстары, күміс, қола құмғандары және түрлі қыш қақпақ дастархандары. Әсіресе Отырар керемикалары өзінің композициялық құрылымы жағынан, Ою-өрнектерінің күрделігі, ерекшелігі жағынан назар аударады. Қаншама ғасыр өтсе де табақтардағы бояулар өз сапасын жоймаған. Бояу түрлерінің бір-бірімен жымдасуы, әдемі нақышты өрнегі, жасалу сапасы берік.

       Кейінгі қазба жұмыстарының нәтижесінде Отырарда сәулетті сарай, мешіттердің болғанын дәлелдейтін олардың қалдықтары аршылып алынды

             Б.з.д. және б.з.І ғасырына жататын қорғанда бес адам жерленген,оның екеуі балалар. Қорымнан табылған үш сүйек - әйелдердікі. Соған қарап археологтар бұл жерді әйелдер мен балалар жерленген қорым болған деген болжамға келіп отыр Қорымнан әйелдер тағатын қоңыраулы моншақ,айна табылды. Әйелдің сұлу бейнемен жасаған алтын алқасы және шашбауға тағатын не мойынға тағатын алтын баулар. Оның ұзындығы 54 см-ге жетеді. Осы тәрізді әйелдің сәукелесіне тартатын алтын алқалар, аң үлгісіндегі таңғажайып артефакт. Бұл шамамен бздіңдәуірімізге дейінгі III ғасырғатиесілі.

Қорғанға жақын жердегі Күлтөбе қорғанында археологтар көне Қаңлы мемлекеті кезіндегі жазуы бар тақтайша табылды. Бұл осы маңнан табылып отырған 14 ші артефакт. Әлемдегі ең көне Арамей әліпбиімен жазылған тақтайша мен қорғаннан табылған сүйектер толығырақ зерттеу мақсатында Қазақстанның орталық мемлекеттік мұржайына жеткізілетін болады. "КТК" телеарнасы

          .Ордабасы ауданындағы Арыс өзенінің бойында археологтар Қаңлы мемлекеті дәуіріндегі көне моланың орнын тапқан. Осы жерде қазба жұмыстарын жүргізген археологтар біздің дәуірімізге дейінгі II ғасырда өмір сүрген адамдардың моласын тапты. Тереңдігі 4 метрлік қабірден бес адамның қаңқасы мен ежелгі керамикалық бұйымдар тапты.Тұрмыстық заттардың фрагменттерін аршып алды.Бұл Арыс өзенінің бойында орналасқан ежелгі Канлы мемлекетінің кезеңі болатын.

Қабірден табылған хума деп аталатын құмыралардың да құндылығы жоғары.Ежелгі кезде оны бидай сақтауға кейінірек жерлеу рәсіміне пайдаланыпты.Кейбір қабірлердің табанын осы құмыралардың сынығы төселген.Ғалымдар мұндай жағыдайды алғаш рет кездестіріп отыр.

Р.З.Бурнашеваның зерттеуі бойынша мына суреттегі теңгелар Оңтүстік Қазақстан облысындағы Арыс өзенінің бойындағы Қараспан қаласының маңынан табылған. Бұл теңгелер Канлы мемлекетінің б. з. д. V ғасырдың орта кезіндегі Иранның шығыс провинцияларымен байланыстарын сипаттайды дейді.

Бір жағынан тоғыз жолдың торабында – Жібек жолының бойында орналасқандықтан, қала экономикалық жағынан тез өркендеп өсті. 1248 жылы қалада алғаш рет Отырар белгісімен ақша соғылды.

      Қаңлы тайпалары Орта Азия мемлекетгерімен, Кавказ өңірімен, Риммен, Қытаймен айырбас қатынастарын жүргізген. Мұны басқа елдерден келген заттардың табылуы, маржаннан, лазуриттен, садаптан, ақықтан, халцедоннан жа¬салған моншақтар, альмандин мен інжуден ілмешігімен коса жасалған алтын сырғалар көрсетеді. Біздің заманымыздан бұрынғы ІІ-І ғасырларда қаңлылар өздерінің ақшасын соғуға әрекет жасайды, хорезмдіктердің "аты беймәлім патшасының" мәнеттерін кеңінен пайдаланады.

Отырар өлкесінің ғылым-білімі, өнері туралы мыналарды айтуға болады: «…б.з. 100-178 жылдары өмір сүрген грек ғалымы Клавдий Птоломей Отырарда кітап қоры жағынан өте бай, Александрия кітапханасынан кейін екінші орын алатын кітапхана бар деп жазып кетіпті» дейді белгілі ғалым Ақжан әл-Машани..

     «Даналық үйінде» ең бірінші болып Ортаазиялық математик Әл-Хорезми басшылық жасады. Әбу Насыр әл-Фараби де Бағдат халифінің шақыртуымен Бағдат­қа барған. Осы кездегі Бағдат Халифінің басты уәзірлері Фараб қаласынан болған деген дерек бар

            Отырар алқабының картасы:Отырар алқабын ежелгі адам баласы бұдан 1 миллион жылдай бұрын мекендеген. Мұны аймақта және Қаратау сілемдерінде жүргізілген археологиялық зерттеулер айғақтап отыр. Жалпы, адамның өмір сүру дәуіріне байланысты жер тарихындағы төрттік (антропогендік) дәуір бұдан 2 миллионнан аса жыл бұрын басталған. Бүл кезде Қазақстанда ірі палеогеографиялық өзгерістер болып, тау түзілу үдерістері жүрген. Төрттік дәуірде климат талай рет өзгерді. Томал антропогеннің алғашқы кезеңдерінде климат біршама жылы болды.

    Бизон дәуірі: Палеонтолог мамандардың зерттеулері ерте плейстоценде Отырар мен Түркістан шұраттарында(оазис) мосбах жылқысы, мерк мүйізтұмсығы, алып түйе, трогентериев немесе вюст піліне туыстас піл, плейстоцен есегі, шетензак бизоны, арқар, страус, теңіз хайуанаттар мен ұсак кемірушілер тіршілік еткендігін көрсетіп берді. Орман пілі өзендер аралығындағы ормандар мен қалың бұталар арасын, бизон, эласмотерия, жалпақ маңдайлы бұлан, марал, бұғы өзендердің тоғайлы түбектері мен шөбі биік жазықтықтарды, алып түйелер шөлді жерлерді, жылқылар далалы аймақтарды мекендеді. Бұлар ежелгі адамның негізгі аңшылық нысаны еді. Түркістан маңындағы Қошқорған, Шоқтас ескерткіштерінен тас құралдарымен қатар осы кезде тіршілік еткен түз аңдарының сүйектері де аршып алынған. Бүл ескерткіштер әзірге Оңтүстік Қазақстандағы ең көне дәуірлерді қамтитын археологиялық нысандар болып табылады. Ескерткіштердің ерекшелігі сол, олар травертиндік сақина құрған су көздерінде орналасқан және тас құралдары-жергілікті  "микроиндустрия" кешенін құрайды. Травертинді ескерткіштер Еуразияда өте аз. Олардың абсолют мерзімі біздің заманымыздан бұрынғы 1 миллион жылдардан біздің заманымыздан бұрынғы 200 мың жылдықтар аралығында. Қошқорған фауналық кешені мен тас артефактілерінің ең ерте кезеңі 500-750 жылдарды қамтиды. Тас құралдары өзектас, өзектас пішінді бұйымдар, леваллуа жарықшақтары, үшкіртастар, малта тас сынықтары, тас тіліктері мен жаңқалары, қырғыш, теңізібойы заттардан тұрады. Мұндай еңбек құралдарын ежелгі адамдар аңшылықта, күнделікті тұрмыста пайдаланған.

         Палеолит дәуірі:Ашель мустье және кейінгі палеолит дәуірлеріндегі ескерткіштер Қазақстанның Оңтүстік аудандарынан көптеп табылған. Мысалы, Шәуілдірден батысқа қарай 10 км жердегі Ақсу-Арыс тұрағынан тас жаңқа, қол шапқы, өзектас, теңізі бойынан бұйымдар жинастырылған. Сондай-ақ, Арыс, Шаян, Арыстанды теңіздері бойынан өзендер бойынан палеолит дәуіріне жататын ескерткіштер ашылған. Көбінде леваллуа техникасы ұзақ жылдар бойы сақталып келген. Әсіресе назар аударуға лайық бірегей ескерткіштердің бірі-Уәлиханов турағы. Ол 6 мәдени қабаттан тұрады. Қазба барысында бірнеше мың тас құралдарынан басқа жануарлар сүйектері, ошақ орындары ашылған. Тұрақты адамдар мусе скерткіштер. Бүл кезде тас құралдарын жасаудың палеолиттік дәстүрі өз жалғастығын тапты және шаруашылық қаракетке байланысты жаңа құралдар (трапеция және сегмент пішінді, теңізіб.) пайдаланылды. Адам бұрынғысынша жануарларды аулады және әр түрлі өсімдік тағамдарын (жабайы жаңғақ, жидек, жабайы сәбіз) және кейбір өсімдіктердің түйнектерін теруді кәсіп етті. Палеолит заманындағы фаунаның жойылуы адамдарды жаңа кәсіптерді меңгеруге мәжбүрлейді.

       Мезолит дәуірі:Мезолит дәуірінің ескерткіштері Қазақстанда аз зерттелген. Соған қарамастан Отырар алқабынан бірнеше мезолиттік кешендер ашылып отыр. Олар Шілік ауылдық әкімшілігіне қарасты жерлерден анықталған Қысып түзету техникасының жетілдірілуі жаңа технологиялық әдістерді (тегістеу, бүрғылау, аралау) игеруге алып келді. Мұндай өзгерістер Отырар оазисі мен оған іргелес аймақтардағы Дермене-1, 2, 3 тұрақтары, Шілік, Тасқотан, Қараүңгір ескерткіштер материалдарынан да байқалады. Әсіресе Қараүңгір неолиттік тұрағынан осы дәуірге қатысты ең көп және көрнекті материал алынған. Тас пен сүйектен жасалған құралдардан басқа қыш ыдыстар сынықтары да көптеп табылған. Мұндай заттар табиғаттың дайын өнімдерін иемдену орнына өндіруші шаруашылық келгендігінен хабардар етеді. Сондай-ақ, бұл кезде кен кәсібі мен тоқымашылықтың, егіншіліктің бастамалары шықты. Сөйтіп, Оңтүстік Қазақстанда тас дәуірінде жасаған қаңлының ата-бабалары үзіліссіз, үздіксіз дам отырды..

           Неолит дәуірі: Біздің заманымыздан бұрынғы 5 мың жылдықтар шамасында басталған неолит дәуірінде шаруашылықта зор өзгерістер болды. Еңбек құралдарын өндіру барған сайын мамандандырылды. Палеолиттік пышақ тәрізді тілікшелер және мезолиттік микролиттерден бастап кейінгі палеолиттің соңғы кезіне дейін мекендеген. Табылған дөңгелек өзектастар, тас жаңқалары, екі жағы өнделген шапқы құралдар, үшкіртастар, қырғыштар мен жонғыш қырғыштар, кескіштер шақпақ тас пен халцедоннан жасалған. Оңтүстік Қазақстанда палеолиттік тұрақтардың көп болуы, бұл жер ежелден адам баласы өмір сүруге қолайлы өңір болғандығын айғақтайды.

    Қола дәуіріндегі құрал-саймандар: Отырар алқабындағы қола дәуірі мәдениеті әзірге толыққанды зерттеле қойған жоқ.Жалпы Қазақстанның баска аудандарымен салыстырғанда Оңтүстік Қазақстан қола дәуірінің ескерткіштері анағұрлым аз зерттелген. Ұзақ уақыттағы ізденістер нәтижесінде Қаратаудың солтүстік баурайындағы Таутары, Төле би ауданындағы, Бүргіліктегі қорымдар материалдары ғана толымды сипатталып анықталған. Таутары қорымындағы қабір үстіндегі құрылыстар қырынан орнатылған тақтатастармен немесе жерге қазылмай-ақ қойылған тастармен белгіленген. Жерлеу орындарының дені-тік бұрышты, шаршы тәрізді, сопақша немесе шеңбер түріндегі қоршаулар мүрдені көбінесе өртеген. Кей ретте шұңқырларға жерлеп, бетін тақтатаспен жапқан. Мүрде жанына бірден беске дейін ою-өрнегі бар қыш ыдыстар қойған. Сондай-ақ, қабірлерден қола мен алтыннан жасалған ұсақ бұйымдар, әшекейлік заттар (моншақ, сырға, сақина, салпыншақ, қаптырма т.б.) да табылған. Алынған материалдар мұндағы мәдениетті Андронов мәдени-тарихи қауымдастығына жақындатады. Сонымен қатар Шардара өңіріндегі Жамантоғайдағы оба үйіндісінің астындағы үш қабір кейінгі қола дәуіріне жатады. Мүрделердің жанынан қыш ыдыстар, қола пышақ пен төрт кырлы біз табылған. Соңғы жылдары алынған мағлұматтар ғылым айналымға әлі толымды түрде түсе қоймауы өңірдегі қола дәуірі мәселелерін тиянақты шешуге мүмкіндік бермей отыр. Әзірге Оңтүстік Қазақстан қола дәуірінің кейбір қырлары толық зерттелмесе де, бүл өңірден сол замандағы жарқын ескерткіштердің табылуы, мұнда өзіндік мәдениет болғандығын айғақтайды.

             Ерте темір дәуірі: Қаңлы-Сақтар картасы: Антикалық жазба дерек көздері мен археологиялық мағлұматтар Отырар алқабында біздің заманымыздан бұрынғы 1-мың жылдықта өмір сүрген тайпалар көрші елдермен өркениетті мәдени-экономикалық байланыстар орнатқандығын нақты көрсетіп берді. Көне парсы, элам және аккад тілдерінде құрастырылған Дарий мен Ксеркс патшаларының жазбалары, көне ирандықтардың зороастриялық дін кітаптарының жинағы-Авеста, әсіресе грек және латын тілдеріндегі ежелгі грек-рим авторларының (Геродот, Гекатей Милетский, Арриан, Диодор, Плиний, Страбон, т.б.) шығармалары байырғы халықтардың тарихын түзуде маңызды рөл атқарады. Бірақ басты дерек көздерін археологиялық мағлұматтар береді. Сырдария алабындағы қаңлы-сақтар ескерткіштерінің бірі Шірік  рабад саналады. Сондай-ақ 1877 жылы "Әмудария көмбесі" көне өнер туындылары аталған өзен бойынан табылды. Ол 180-нен астам алтын мен күмістен жасалған бұйымдар мен 1000-нан астам теңгелерден тұрады. Заттар көне грек, иран, қаңлы-сақ мәнеріндегі ою-өрнектермен салынған. Археологиялық қазба жұмыстары Әмудария көмбесіндегі заттар Отырар алқабындағы көне тайпалардың мәдениетімен тығыз байланыста дамығандығын аңғартады. Көне жазбаларға қарағанда Ахемен әулетінің патшалары қаңлы-сақтардың әр түрлі тайпаларымен жауласып, бірде жеңіп, бірде жеңіліп отырған. Оңтүстік Қазақстанды мекен еткен сақтарда отырықшылық мал шаруашылығы басым болды. Олар Сырдария, Шу, Талас, Арыс өзендері бойында, Қаратау жотасының баурайларында кеңінен тарады. Сондай-ақ суармалы егіншілік те дамыған. Сақ обаларынан шыққан мал сүйектері олардың осы заманғы қазақтың құйрықты және ұяң жүнді, өсімтал тұқымдарына жақын қой өсіргендігін көрсетіп берді. Жылқының екі түрін өсірді. Оның жабы (берк) түқымдасы қазақ жылқысына ұқсас еді. Қаңлы-сақ заманында қола дәуірінде кең тарай бастаған Қаратау жотасы мен Шу-Ӏле тауларындағы (Арпаөзен, Қойбағар, т.б.) жартастағы суреттер де айғақтайды (қаласы Қаратау шимайлы тастары). Сақтар заманынан бізге жеткен сақ "пирамидалары" немесе "патша" обалары байырғы сақтар мәдениеті жайлы мол мәлімет береді. Қараспан маңындағы Қарауылтөбедегі топырақ үйіндісінен тұрғызылған обаның диамметрі 110-120 метрді құрайды. Биіктігі 16 метрдей. Мұндай ірі обалардың салынуы Оңтүстік Қазақстан жері қаңлы-сақтардың басты орталытарьшың бірі болғандығын аңғартады.