Қазақ халқының ұлттық ойындары

Автор:Жалғас Рамазан Оразбайұлы

Сабақ мақсаты: Ұлттық ойындарымызды оқушылар
жақ-жақты үйрету және ұлттық құңдылықтарымызды
насихаттау.

Ұлттық ойындарымызды ойната отырып ұлтын
ойлайтын азаматта тәрбиелеу.
Ұлттық ойындарымызды әрбір оқушылардың
бойына жеткізе білу.

Алтыбақан
Бұл – жас-тардың кешкілік бас қосып, ән айтып, домбыра тартып, қыздар, жігіттер болып айтысып,
бір-бірімен әзілдесіп көңіл көтеретін ойын-сауығы. Қазір де үлкен тойларда алтыбақан құрылады.
Алтыбақанды құру мынандай тәсілмен жүзеге асырылады: алты бақанды сырықтың екі басын үшүштен қосақтайды да мосы тәрізді етіп байлап тастайды. Бақанның аша тармағы сырыққа кигізіліп
тұруға тиісті. Алты бақанды құрастырып болғаннан соң оның екі басына 3 қатар арқан байланады.
Арқан тартпақ. Оны арқан тартыс деп те атайды. Бұл ойынның екі түрі бар. Біріншісі жазда көгал
үстінде, екіншісі қыста қар үстінде ойналады. Жазда ойыншылардың саны 10 баладан көп болмаса,
ой-ын қызықты болады. Ойынға ұзындығы 8-10 метрлік екі ұшы түйілген арқан әзірленеді. Оның
тең ортасына белгі ретінде қызыл матаны байлап қояды. Ойынға қатысушы екі топтағылар өз
жағында бойларына қарай сап түзеп, ойын бастауға белгі берілгенде арқанды өз жағына қарай
тартады. Қыста он –он бес бала тартқанда үзілмейтін арқан таңдап алынып, үлкен адамның
алақанының көлеміндей екі тақтайдың ортасынан өткізіліп, ортасына аққала үйіліп, екі жақ оны
өзіне қарай құлату үшін тартады.

Жерде жатқан теңгені атпен шауып келе жатып іліп алу үлкен ептілікті, ат
құлағында ойнайтын
шабондоздық тәжірибені талап етеді. Теңгені жерден іліп алғандарға бәйге
беріледі. Бұрындары қазақ жігіттері атпен шауып келе жатып қолындағы
қылышымен жерде жатқан тезекті түйреп алып көкке лақтырып жіберіп,
оны жалма-жан қылышымен екіге бөліп шауып түсіретін. «Қыз қуу». Ол –
ұлттық ат спорты ойыны. Қазір бұл ойынның ережесі жасалып, бір жүйеге
келтірілді. Қазақстан-да қыз қуудың алғашқы спорттық жарыстары 1923
жылы өткізілді. Содан бері мерекелік бағдарламаларға енгізіп келеді. Қыз
қуу жарысында атқа мінген жігіт айналып қайтатын жерге дейін алдында
атпен шауып бара жатқан қызды қуып жетіп, оның бетінен сүюге тиісті. Бұл
– жігіттің жеңгені. Қуып жете алмаса, қайыра шапқанда қыз жігітті, оның
атын қамшының астына алады. Бұл – қыздың жеңгені. Көкпар. Ұлттық ат
ойыны. Этнографтардың айтуынша, әуелгі атауы «көк бөрі» сөзінен
шыққан. Бұрындары мал баққан көшпелі халықтар көк бөріні соғып алғанда
өлігін ат үстінде сүйрелеп, бір-бірінен ала қашып, мәз-мәйрам болған. Кейін
ол ұлттық ойынға айналған. Көкпар Орта Азия халықтарының да сүйікті
ойыны. Көкпар жаппай тартыс және дода тартыс болып екіге бөлінеді. 1949
жылы елімізде көкпар жарысының жаңа ережесі бекітілді. Алаң көле
мі қатысушылар санына сәйкес. Егер әр команда 5 адамнан болса, алаңның
аймағының ұзындығы 300 метр, ені 100 метр; 10 адамнан болса, 500х200
метр; 15 адамнан болса 700х300 метр; 20 адам болса, 1000х500 метр.
Көкпарда басы кесілген серке тартылады.

Тоғыз-құмалақ
Тоғыз-құмалақ — қазақтың ұлттық дәстүрлі ойындарының бірі, ақыл-ой ойыны.
Соңғы деректерге қарағанда, оның шығу тарихы 4 мың жылдық кезеңді қамтиды. Ал
кейбір мамандардың айтуынша, оның пайда болған кезі бұдан да көп уақыт болуы
әбден мүмкін. Тоғыз-құмалақ өткен ғасырларда қазақ даласындағы ең кең тараған
ойын болатын.
Қазіргі кезде әлемнің көптеген елдерінде тоғыз-құмалақ жақсы насихатталып жатыр.
Мәселен, Моңғолияда мектептерде тоғыз-құмалақтан олимпиада өтеді екен. Қытайда,
Қарақалпақстанда кітаптар, ғылыми еңбектер шығуда. Сондай-ақ, көршілес Алтайда,
Қарашай-Шеркеште, Сахада үйірмелер ашылып, Еуропаның бірнеше елдерінде тоғызқұмалақ ойналып жатыр деген дерек бар. Қазақстан тәуелсіздік алған жылдан бері
тоғыз-құмалақ жылдан-жылға дамып келеді. Бұл жерде жаңа құрылған тоғыз-құмалақ
федерациясының ықпалы зор болып отыр.
Бүгінгі таңда осы қауымдастықтың арқасында елдің түкпір-түкпірінде үйірмелер
ашылып, тоғыз-құмалақтан жарыстар жиі өткізіліп келеді. Тоғызқұмалақ ойыны
арнайы тақтада екі адам арасында ойналады. Ойын тақтасы – 2 қазан, 18 отау, 162
құмалақтан тұрады. Ойын басында әр ойыншыға бір қазан, тоғыз отауға тоғызтоғыздан салынған сексен бір құмалақ тиесілі.
Алғашқы жүріс жасаған ойыншыны – бастаушы, қарымта жүріс жасаған ойыншыны –
қостаушы деп атайды. Кейде бастаушы үшін – ақ жағы, қостаушы үшін қара жағы деген
тіркестерді де қолданамыз.

Ойын үшін жігіттер мен қыздар іріктеліп, ұшқыр, жүйрік
аттарға мініп шығады. Қашықтығы 300, ал ені 30-40
метрлік тегіс, топырағы жұмсақ, ашық алаң таңдалып
алынады. Жарыстың басталатын жері – алаңның бір
маңдайында қатынасушылар орағытып өту үшін қарақшы
қойылады. Бұған көбінесе қызыл жалау қағылады.

Аударыспақ
спортшыдан үлкен ептілікті, күштілікті, төзімділік пен батылдықты талап ететін ұлттық спорттың бір түрі (екі салт
атты бір-бірін аттан аударып алуға тырысады).
Аударыспаққа тәртіп бойынша ат үстіндегі айқасты жақсы меңгерген, тиянақты дайындығы бар спортшылар ғана
қатынаса алады. Ал дайындығы жеткіліксіз, тәжірибесі аз спортшылар үшін бұл өте қиын. Сондықтан қазіргі тәртіп
бойынша сайысқа 18 жасқа толғандар ғана қатынастырылады. Сайысқа қатынасушылар үш салмақтық категорияға
бөлінеді. Аударыспақ салмақтық категорияға бөлінеді. Аударыспаққа салмақтың категорияны енгізудің мақсаты —
қатынасушыларға неғұрлым теңдік жағдай туғызу. Оны спорттың сайыстың бір түріне айналдыру үшін бір-біріне тең
келетін салмақтық категорияны көбейту дүрыс. Бұл категорияға бөлу соңғы кезде қалыптасты. Ертеде кез келген
тілек білдіруші өз еркімен қатынаса беретін болған. Амал қанша, спорттық жарыстарда сол үш категорияның өзі де
көбіне әлі де сақтала бермейді. Спорттың бұл түрінің дамуымен бірге, сөз жоқ оның салмақтық категориясы да
көбейе, кеңейе беретіні күмәнсіз.

Аударыспақ

Ойында аты белді, жарамды, өзі мықты, атқа отырысы мығым, білікті жігіттер жеңіп шығады. Сайып келгенде,
аударыспақта негізгі рольді ат пен ойыншы жігіттер атқарады. Оспадарлық, жұла қашу, салып қалу, қол қайыру
сияқты айла-амалдарды қолдануға болмайды. Аударысу ат пен жігіттің үндескен қимыл-бірлестігіне сүйене отырып,
күш-жігердің басымдығын көрсететін қалыпты, байсалды шеберлікке үласып жатуы шарт.

Бәйге
Бәйге - ұлттық спорт ойындарының бір түрі. Ат спортының бұл түрі түркі
тектес басқа халықтарда да бар. Мысалы, Бәйге өзбектерде “пайга”,
қырғыздарда “чабыш” деп аталады. Кейбір деректер бойынша, 15 ғ-дың 70жылдарында Керей мен Жәнібек сұлтандар Қазақ хандығын құрғанда, Шу
өзенінің жағасында, Тұлпарсаз деген жерде Бәйге ұйымдастырған.
Осы кезден бастап Бәйге қазақ халқының алқалы жиындарының
(тойлардың, астардың, т.б.) ажырамас құрамдас бөлігіне айналған (қ. Сауын
айту). Бұрын Бәйгеге қосылған аттар түстік, күндік жерге, ұзақ
қашықтықтарға шабатын (қ. Аламан бәйге). Көбінесе, қашықтық төрешілер
алқасының шешімі бойынша бәйгеалаң (ипподром) айналымының
ұзындығына байланысты белгіленеді. Бәйгеге мал дәрігерінің қарауынан
өткен аттар жіберіледі. Жарысқа қатысушылардың кеудесіне және арқасына
нөмірлер тағылады; шабандоз жеңіл, ыңғайлы, белгісі бар ұлттық киім
киеді. Аттың ер-тұрманында, шабандоздың киімінде адам
жарақаттанатындай заттар болмауы тиіс. Бәйгеге қатысушы атын оздыру
үшін өзі білетін, ережеде рұқсат етілген тәсілдердің бәрін қолдануына
болады. Ал қатарласып келе жатқан атқа қамшысын тигізуге немесе
қамшысын үйіріп басқа аттарды жасқауға, айқайлауға, ысқыруға, жарыс
жолынан шығып кетуге, оның айналмаларынан төтелеп өтуге болмайды. 1ші орын мәреге атының тұмсығы бірінші іліккен шабандозға, қалған орын
аттардың келу ретіне қарай беріледі.

Көкпар - ұлттық ат спорты ойындарының бірі. Ойынның атауы “көк бөрте”
(лақ) сөзінен шыққан. Дәстүрлі қазақ қоғамында Көкпарға жасқа толған
серкенің семізі таңдалған. Семіз серке терісі жыртылмайды. Орташа салмағы
20-30кг-дай келеді. Басқа малдың терісі жыртылғыш болғандықтан Көкпарға
тартпайды. Көкпар – Орталық Азия халықтары арасында кең тараған ойын
түрі. Ол қырғыз тілінде "көк бөрү", “улак тартыш (тартуу)”, тәжік тілінде
“бузкаши” деп аталады. Көкпар тарту сияқты ұлттық ат спорты ойындары
басқа да Шығыс елдерінде де бар. Ауғанстанда кең тараған бузавиш ойыны
Көкпарға өте ұқсас. Сондай-ақ, Аргентина халқының да Көкпарға ұқсас ат
спорты ойыны болған. Көкпар жігіттердің күш-жігерін, төзімділігін,
батылдығы мен ептілігін, ат үстінде мығым отыруын қалыптастырады.
Сонымен қатар Көкпар – аттың қалай бапталып үйретілгенін, жүйріктігін де
сынайтын спорт. Көкпар жаппай және дода тартыс болып екіге бөлінеді.
Жаппай тартыста әркім Көкпарды өзі иелік етуге тырысады. Дода тартыста
құрамы бірдей екі топ сынға түседі. Мұны кейде марта тарту деп те атайды.

Күміс ілу ойыны
«Күміс ілу» - ептілікті, атқа жақсы
отыруды керек ететін ұлттық ойын. Келін
түсіру, қыз ұзату салтанатында қалыңдық
орамалға түйіп, өзінің күміс шолпысын,
әйтпесе жүзігін тастайды. Сондықтан да
кей жерлерде бұл ойын «жүзік ілу» деп
аталады. Қатты шауып келе жатқан
шабандоз
жігіт
ат
екпінін
бәсеңдетпеспен, әлгі орамалды іліп алып
кетуі керек. Сонда ол беташар айтуға
ерік алады.

Жасырынбақ ойыны
Ойын,әдетте,
жазды күндері ай
жарығында,
шөптесін алаңдарда,
ал күндіз қорақопсысы мол жерде,
яғни жасыратын
жері бар алаңдарда
ойналады.

Ат сайысы ойыны
 Спорттық ойын. Оның түрлері: ат омырауластыру, аударыспақ, жорға жарыс, көкпар тарту,
 теңге алу, қыз қуу, қыз жарыс, сайысу т.б. Олар үлкен тойларда ұйымдастырылады. Сайысқа

түсетін аттар алдын-ала жаратылады. Ат сайысындағы кейбір ұлттық ойындар Олимпиада
ойындарының жоспарына енгізілген.
Аламан бәйге. Мұнда жүйрік, жарыс аттар 25-100 шақырымдық қашыққа шабады. Оның
жолында айналып өтетін көл, с
 ай-сала, бел-белестер тәрізді кедергілі жерлер болуға тиісті. Аламан бәйге үлкен тойда, үлкен
аста, торқалы тойлар мен зор мерекелерде жарияланады.
Ақшамшық (сақина са-лу). Бұл – қазақ халқының ерте заманнан келе жатқан дәстүрлі ойыны.
Оны сақина салу, сақина таст
 ау деп те айтады. Ойынға он –он бес адам қатысып, ортаға бір жігітті немесе бір қызды
шығарып, қолына сақина ұстатады. Ойын ережесі бойынша қыз-жігіттер үйде дөңгелене отырып, екі алақанын бір-біріне қабыстырып алға созады. Ойынды жүргізушінің ала-қанындағы
сақинаны кімге салса да өз еркі. Ол барлық адамдардың алақанына сақина салған болып
шығысымен, «Тұр сақинам, тұр», - деп, немесе «Ақшамшығымды бер!» деп дауыстайды. Сол
сәт сақина тасталған адам орнынан атып тұруға тиісті, «Сақина менде», - деп. Оны көршісі
ұстап алмай қалса, жұрт алдында өз өнерін көрсетеді. Кейбір кітаптарда сақина тастау
ақшамшық емес, ақшымшық деп те жазылып жүр.