Қазақ халқының ұлттық ойындары

Автор:Жалғас Рамазан Оразбайұлы

Сабақ мақсаты: Ұлттық ойындарымызды оқушылар
жақ-жақты үйрету және ұлттық құңдылықтарымызды
насихаттау.
Ұлттық ойындарымызды ойната отырып ұлтын
ойлайтын азаматта тәрбиелеу.
Ұлттық ойындарымызды әрбір оқушылардың
бойына жеткізе білу.

Алтыбақан
Бұл –жас-тардың кешкілікбас қосып, ән айтып, домбыратартып, қыздар, жігіттерболыпайтысып,
бір-біріменәзілдесіп көңіл көтеретін ойын-сауығы.Қазір де үлкен тойлардаалтыбақан құрылады.
Алтыбақанды құру мынандайтәсілмен жүзеге асырылады: алтыбақанды сырықтың екібасынүш-
үштен қосақтайды да мосытәрізді етіпбайлаптастайды. Бақанның ашатармағы сырыққа кигізіліп
тұруға тиісті. Алтыбақанды құрастырып болғаннан соң оның екібасына3 қатар арқан байланады.
Арқан тартпақ.Оны арқан тартысдепте атайды. Бұл ойынның екітүрі бар. Біріншісіжаздакөгал
үстінде, екіншісіқыста қар үстінде ойналады. Жаздаойыншылардың саны 10 баладанкөп болмаса,
ой-ынқызықты болады. Ойынға ұзындығы 8-10 метрлікекіұшы түйілген арқан әзірленеді. Оның
тең ортасынабелгіретіндеқызыл матаныбайлапқояды.Ойынға қатысушы екітоптағылар өз
жағында бойларынақарай сап түзеп, ойынбастауға белгіберілгендеарқанды өз жағына қарай
тартады. Қыста он –онбес бала тартқанда үзілмейтін арқан таңдап алынып, үлкен адамның
алақанының көлеміндей екітақтайдың ортасынанөткізіліп, ортасынааққала үйіліп, екіжақ оны
өзіне қарай құлату үшін тартады.

Жердежатқан теңгені атпеншауыпкележатыпіліпалуүлкен ептілікті, ат
құлағында ойнайтын
шабондоздық тәжірибені талапетеді. Теңгені жерденіліпалғандарға бәйге
беріледі. Бұрындары қазақ жігіттеріатпеншауыпкележатыпқолындағы
қылышымен жердежатқан тезектітүйреп алыпкөкке лақтырып жіберіп,
оны жалма-жанқылышымен екігебөліп шауыптүсіретін. «Қыз қуу».Ол–
ұлттық атспортыойыны. Қазір бұл ойынның ережесіжасалып, біржүйеге
келтірілді. Қазақстан-да қыз қуудың алғашқы спорттық жарыстары1923
жылыөткізілді. Соданберімерекелікбағдарламаларға енгізіпкеледі. Қыз
қуу жарысындаатқа мінгенжігітайналыпқайтатын жергедейіналдында
атпеншауыпбара жатқан қызды қуып жетіп, оның бетіненсүюге тиісті. Бұл
–жігіттің жеңгені.Қуып жете алмаса, қайыра шапқанда қыз жігітті, оның
атынқамшының астынаалады. Бұл –қыздың жеңгені.Көкпар.Ұлттық ат
ойыны. Этнографтардың айтуынша, әуелгі атауы«көк бөрі» сөзінен
шыққан.Бұрындары мал баққан көшпелі халықтар көк бөріні соғып алғанда
өлігін атүстінде сүйрелеп, бір-біріненала қашып, мәз-мәйрам болған. Кейін
олұлттық ойынға айналған.Көкпар Орта Азия халықтарының да сүйікті
ойыны. Көкпар жаппайтартысжәне додатартысболыпекігебөлінеді.1949
жылыеліміздекөкпар жарысының жаңа ережесібекітілді. Алаң көле
міқатысушылар санынасәйкес.Егерәр команда 5 адамнанболса, алаңның
аймағының ұзындығы 300 метр, ені100 метр; 10 адамнанболса, 500х200
метр; 15 адамнанболса700х300 метр; 20 адамболса, 1000х500 метр.
Көкпарда басы кесілгенсерке тартылады.

Тоғыз-құмалақ
Тоғыз-құмалақ—қазақтыңұлттықдәстүрлі ойындарыныңбірі, ақыл-ой ойыны.
Соңғы деректерге қарағанда, оныңшығу тарихы 4 мыңжылдықкезеңді қамтиды. Ал
кейбір мамандардыңайтуынша, оныңпайда болған кезі бұдан да көп уақыт болуы
әбден мүмкін. Тоғыз-құмалақөткен ғасырларда қазақдаласындағы еңкеңтараған
ойын болатын.
Қазіргі кезде әлемніңкөптеген елдерінде тоғыз-құмалақжақсы насихатталып жатыр.
Мәселен, Моңғолияда мектептерде тоғыз-құмалақтан олимпиада өтеді екен. Қытайда,
Қарақалпақстанда кітаптар, ғылыми еңбектер шығуда. Сондай-ақ, көршілес Алтайда,
Қарашай-Шеркеште, Сахада үйірмелер ашылып, Еуропаны ңбірнеше елдерінде тоғыз-
құмалақойналып жатыр деген дерек бар. Қазақстан тәуелсіздік алған жылдан бері
тоғыз-құмалақжылдан-жылға дамып келеді. Бұл жерде жаңа құрылған тоғыз-құмалақ
федерациясыныңықпалы зор болып отыр.
Бүгінгі таңда осы қауымдастықтыңарқасында елдіңтүкпір-түкпірінде үйірмелер
ашылып, тоғыз-құмалақтан жарыстар жиі өткізіліп келеді. Тоғызқұмалақойыны
арнайы тақтада екі адам арасында ойналады. Ойын тақтасы –2 қазан, 18 отау, 162
құмалақтан тұрады. Ойын басында әр ойыншыға бір қазан, тоғыз отауға тоғыз-
тоғыздан салынған сексен бір құмалақтиесілі.
Алғашқы жүріс жасаған ойыншыны –бастаушы, қарымта жүріс жасаған ойыншыны –
қостаушы деп атайды. Кейде бастаушы үшін –ақжағы, қостаушы үшін қара жағы деген
тіркестерді де қолданамыз.

Ойынүшінжігіттерменқыздаріріктеліп,ұшқыр,жүйрік
аттарғамініпшығады.Қашықтығы300,алені30-40
метрліктегіс,топырағыжұмсақ,ашықалаңтаңдалып
алынады.Жарыстыңбасталатынжері–алаңныңбір
маңдайындақатынасушыларорағытыпөтуүшінқарақшы
қойылады.Бұғанкөбінесеқызылжалауқағылады.

Аударыспақ
Аударыспақ
спортшыданүлкен ептілікті, күштілікті, төзімділік пен батылдықты талапететінұлттық спорттың біртүрі (екісалт
аттыбір-бірінаттанаударыпалуға тырысады).
Аударыспаққа тәртіп бойыншаатүстіндегі айқасты жақсы меңгерген, тиянақты дайындығы бар спортшыларғана
қатынаса алады. Ал дайындығы жеткіліксіз, тәжірибесі аз спортшыларүшін бұл өте қиын. Сондықтан қазіргі тәртіп
бойыншасайысқа 18 жасқа толғандар ғана қатынастырылады. Сайысқа қатынасушылар үш салмақтық категорияға
бөлінеді.Аударыспақ салмақтық категорияға бөлінеді.Аударыспаққа салмақтың категорияныенгізудің мақсаты —
қатынасушыларға неғұрлым теңдік жағдай туғызу.Оны спорттың сайыстың біртүріне айналдыруүшін бір-бірінетең
келетінсалмақтық категорияныкөбейту дүрыс. Бұл категорияға бөлу соңғы кездеқалыптасты.Ертедекезкелген
тілекбілдірушіөз еркіменқатынаса беретінболған.Амалқанша, спорттық жарыстардасолүш категорияның өзі де
көбіне әлі десақтала бермейді. Спорттың бұл түрінің дамуыменбірге, сөз жоқ оның салмақтық категориясыда
көбейе, кеңейе беретінікүмәнсіз.
Ойындаатыбелді, жарамды, өзі мықты, атқа отырысымығым, біліктіжігіттержеңіп шығады.Сайыпкелгенде,
аударыспақта негізгірольдіатпен ойыншыжігіттератқарады. Оспадарлық, жұла қашу, салыпқалу, қол қайыру
сияқты айла-амалдардықолдануға болмайды. Аударысуатпен жігіттің үндескен қимыл-бірлестігіне сүйене отырып,
күш-жігердің басымдығын көрсететін қалыпты, байсалдышеберліккеүласып жатуышарт.

Бәйге
Бәйге -ұлттық спорт ойындарының біртүрі. Атспортының бұл түрі түркі
тектесбасқа халықтарда да бар. Мысалы, Бәйге өзбектерде “пайга”,
қырғыздарда “чабыш” депаталады. Кейбірдеректербойынша, 15 ғ-дың 70-
жылдарында Кереймен Жәнібек сұлтандар Қазақ хандығын құрғанда, Шу
өзенінің жағасында, Тұлпарсаз дегенжердеБәйге ұйымдастырған.
Осы кезденбастапБәйге қазақ халқының алқалы жиындарының
(тойлардың, астардың, т.б.) ажырамасқұрамдас бөлігіне айналған (қ.Сауын
айту). Бұрын Бәйгеге қосылған аттартүстік, күндік жерге, ұзақ
қашықтықтарға шабатын(қ.Аламанбәйге). Көбінесе, қашықтық төрешілер
алқасының шешімібойыншабәйгеалаң (ипподром) айналымының
ұзындығына байланыстыбелгіленеді. Бәйгеге мал дәрігерінің қарауынан
өткен аттаржіберіледі. Жарысқа қатысушылардың кеудесінежәне арқасына
нөмірлер тағылады; шабандозжеңіл, ыңғайлы, белгісібар ұлттық киім
киеді. Аттың ер-тұрманында, шабандоздың киіміндеадам
жарақаттанатындай заттарболмауытиіс. Бәйгеге қатысушы атыноздыру
үшін өзі білетін, ережедерұқсат етілгентәсілдердің бәрін қолдануына
болады. Ал қатарласып кележатқан атқа қамшысын тигізугенемесе
қамшысын үйіріп басқа аттардыжасқауға, айқайлауға, ысқыруға, жарыс
жолынаншығып кетуге, оның айналмаларынантөтелеп өтуге болмайды. 1-
ші орынмәреге атының тұмсығы біріншііліккеншабандозға, қалған орын
аттардың келуретінеқарай беріледі.

Көкпар -ұлттық атспортыойындарының бірі. Ойынның атауы“көк бөрте”
(лақ) сөзінен шыққан.Дәстүрлі қазақ қоғамында Көкпарға жасқа толған
серкенің семізітаңдалған.Семізсерке терісіжыртылмайды. Орташасалмағы
20-30кг-дай келеді. Басқа малдың терісіжыртылғыш болғандықтан Көкпарға
тартпайды. Көкпар –Орталық Азия халықтары арасындакең тараған ойын
түрі. Олқырғыз тілінде"көк бөрү", “улактартыш(тартуу)”, тәжік тілінде
“бузкаши” депаталады. Көкпар тартусияқты ұлттық атспортыойындары
басқа да Шығыс елдеріндеде бар. Ауғанстанда кең тараған бузавишойыны
Көкпарға өте ұқсас.Сондай-ақ, Аргентина халқының да Көкпарға ұқсас ат
спортыойыныболған. Көкпар жігіттердің күш-жігерін, төзімділігін,
батылдығы мен ептілігін, атүстінде мығым отыруынқалыптастырады.
Соныменқатар Көкпар –аттың қалай бапталыпүйретілгенін, жүйріктігін де
сынайтынспорт. Көкпар жаппайжәне додатартысболыпекігебөлінеді.
Жаппайтартыстаәркім Көкпарды өзі иелікетугетырысады. Додатартыста
құрамы бірдейекітоп сынға түседі. Мұны кейдемарта тартудепте атайды.

«Күмісілу»-ептілікті,атқажақсы
отырудыкерекететінұлттықойын.Келін
түсіру,қызұзатусалтанатындақалыңдық
орамалғатүйіп,өзініңкүмісшолпысын,
әйтпесежүзігінтастайды.Сондықтанда
кейжерлердебұлойын«жүзікілу»деп
аталады.Қаттышауыпкележатқан
шабандоз жігіт ат екпінін
бәсеңдетпеспен,әлгіорамалдыіліпалып
кетуікерек.Сондаолбеташарайтуға
ерікалады.
Күмісілуойыны

Ойын,әдетте,
жаздыкүндері ай
жарығында,
шөптесін алаңдарда,
ал күндіз қора-
қопсысы мол жерде,
яғни жасыратын
жерібар алаңдарда
ойналады.
Жасырынбақойыны

Атсайысыойыны
Спорттық ойын. Оның түрлері: атомырауластыру, аударыспақ, жорға жарыс, көкпар тарту,
теңге алу, қыз қуу, қыз жарыс, сайысут.б. Оларүлкен тойлардаұйымдастырылады.Сайысқа
түсетін аттаралдын-алажаратылады. Атсайысындағы кейбірұлттық ойындарОлимпиада
ойындарының жоспарынаенгізілген.
Аламанбәйге.Мұнда жүйрік, жарысаттар25-100 шақырымдық қашыққа шабады. Оның
жолындаайналыпөтетін көл, с
ай-сала, бел-белестертәрізді кедергіліжерлерболуға тиісті. Аламанбәйге үлкен тойда, үлкен
аста, торқалы тойлармен зормерекелердежарияланады.
Ақшамшық (сақина са-лу). Бұл –қазақ халқының ертезаманнанкележатқан дәстүрлі ойыны.
Оны сақина салу, сақина таст
ау депте айтады. Ойынға он –онбес адамқатысып, ортаға біржігіттінемесебірқызды
шығарып, қолына сақина ұстатады. Ойынережесібойыншақыз-жігіттер үйде дөңгелене оты-
рып, екіалақанын бір-бірінеқабыстырып алға созады. Ойындыжүргізушінің ала-қанындағы
сақинаны кімгесалсада өз еркі. Олбарлық адамдардың алақанына сақина салған болып
шығысымен, «Тұр сақинам, тұр», -деп, немесе«Ақшамшығымды бер!» депдауыстайды. Сол
сәт сақина тасталған адаморнынанатыптұруға тиісті, «Сақина менде», -деп. Оны көршісі
ұстап алмайқалса, жұрт алдындаөз өнерін көрсетеді. Кейбіркітаптардасақина тастау
ақшамшық емес, ақшымшық депте жазылыпжүр.